1 марта, 2018 10:50
Осы кезеңдегі әдебнеттану мен сынның өркендеуі
1970 жылдың аяғында Қ.Мырзалиевтің «Күміс коңырау» атты кітабы, яғни өлеңдер, мысалдар, жұмбактар, жаңылтпаштар, ертегілер, диалогтар, мазактамапар жинағы жарыкка шыкты. Күміс коңырау» — сұрыпталған, іріктелген сегіз-тоғыз кітаптың жаңа одағы, творчестволык он-он бес жылдын мэуелі жемісі. Бұл — жалғыз бөбектерге, балаларга, мектеп окушыларына ғана емес, тәрбиешілерге, мұғалімдерге, ата-аналарға да арналған еңбек. «Күміс коңыраудағы» өлеңді шығармапар шынында бұрын-соңды жарык көрген бір топ кітаптан — «Көктем», «Жаңғалактар», «Кішкене Қожанасырлар», «Нояг палуан», «Алуан палуан», «Сабак» кітаптарынан жэне «Омар мен Құмар», «Мешін мен адам» кітапшаларынан таңдалып, іріктеліп алынган. Акын шығармаларына үңіле отырып, оның ғұмырлы туындыларына тэн ортак бір шындыкты анғару киын емес. Қадырдың кез келген өлеңінде дерлік жұп жазбай бауырласып, жымдасып, біте кайнасып жататын екі түрлі сыр бар: Біріншісі — өмір жайлы түсінігі аз, тұрмыстағы байырғы кұбылыстар байланысын әлі жете біле бермейтін кішкентай окушысына ақын шығармаларының дүниетанытушылык, тәрбиелік мэні. Автор тіл катып, сырласатын аудиториясының талғамына, табиғатына сай, сәби тыңдаушысы киналмай, бірден жеңіл кабылдайтындай етіп, бұл міндетті өте карапайым шешеді. Өлеңдегі окиғаның ұзын-ыргасын дэл, тұп-тура мағынасы бойынша ұғып-ак жас окушы өзігн қоршаган орта жайлы тыңнан жаңа мәліметтер біледі де, оның дүниені, кеңістікті көру, заттар мен кұбылыстар касиетін тану кабілеті бірте- бірте ұштала береді. Мәселен, ара туралы:Балы тэтті болғанмен,Тілі өзінің ащы екен. Екінші сыр — дәл осы жырлардың әркайсысында эрірек, тереңірек жаткан әлеуметтік, астарлы мэн. Акын өзі іштей толғап пісірген негізгі «кұпия» ойын ашықтан-ашык айтылып отырған окиганың жапсарында «жасырын» ұсынады д3 окушы бірден дайын шешімге ие болмай, ой токтатып, байыптап, щығарманы толықтыра, дамыта кабылдауына мүмкіндік береді. Автордың ішкі хартыска кұрылған «Ішік» дейтін өлеңінде аға мен іні арасындағы карым- катынас жайдан-жай шеше салуға келмейді, ол көп сырдың куәсі. Інісіне сатып алынған ішікті агасы киіп көріп бермей, өктемдік жасаса,Кең емес ішігім, — уіен өзім кішімін! -деп аккөңіл іні кіршіксіз жанын айкара жайып салады. Біріншіден, бала аузынан шыккан бұл тәтті сөздер оқушыны еріксіз езу тарткызып, кейіпкерінің акжаркын адал мінезіне сенімін арттырса, екіншіден, дэл осы жолдардың өзінде үстеме ойлы мэн жатыр. Акын болған окиғаны тек баяндап шығуды мүлдем максат етпеген. Іні ішігінің кеңдігі үшін ғана айырылып калып тұрған жок, мәселенің бұлай шешілуі — ара салмак, күштер теңсіздігінен, кішіліктің кесірінен болып отыр. Жас оқушы «Ішікті» оку аркылы бүгін болмаса ертең-ақ мұндай кайшылықты эрекет-кылықтың өмірде тек аға мен ініге ғана қатысты емес екендігін түсінеді. Қадыр Мырзалиевтің біраз туындыларында кішкентай кейіпкердің еңбекке катынасын, оның жаңа-жаңа калыптаса бастаған дүние туралы ұғымын элеуметтік ортамен сабактас бейнелеуге тырысқан бір жақсы леп бар. Автор, біріншіден, бүгінгі еңбек адамдарына деген өз көзкарасын, ізгі сезімін ашық білдіре отырып, окушысын солардың игілікті ісімен мейлінше жакынырак таныстыруды көздесе, екіншіден, ол бүлдіршіндердіғң өздері өмірге калай араласып, еңбек жолы ойын аркылы калай басталғандығын нақты штрихтармен көрсете білген. Қазактың балалар ертегі-поэмаларында кездесетін ерекшелік, фольклорлык шыгарманың ізімен, жаңаша, жаңғырта жырлау. Қ.Мырзалиевтің «Ақикаттың алдында» поэмасы осы ерекшелікті бізге жете ұғындырады. Қадыр ақын ауыз әдебиетіндегі көне сюжетке корыкпай барады. Кім менің тілегімді тапса, сөйлетсе, күлдірсе, соған тұрмыска шығамын деген хан кызының ерке тілегі фольклор үшін сан кайталанған типтік кұбылыс емей немене? Бірак, акын ауыз әдебиетіндегі белгілі сюжеттің шеңберінде калып коймайды. Хан кызын сөйлету әрекетімен үміткердің бірі хан сарайының казынасын ұрлайды. Оны көрген куәгер хан қызы Лағыл ғана. Айтса — ұтылганы. ¥тылса, сертінде тұрып, ұрыга ұзатылуы керек. Айтпаса, ұры табылар емес. Осы тұста Қадыр окиганы шиеленістіре түседі. ¥ры табылыпты. Дарға асылмақ. Халык каптап жүр. Қара шэлі жамылып Лағыл да келеді. Дар алдындағы жігіт шын мәніндегі ұры емес. Накактан күйгелі тұрған біреудің жалгызы. Не істемек керек? Бала психологиясына жетік акын сюжеттік бұрылыстарды ойнакыландырып, окушы ойын он сакка жүгіртіп, ұстараның жүзінде ұстап бағады. Ақыры шыдамы таусылған Лағыл ортаға шығадыіСөзіне акын-салдың да Бір тіл қатпай калдым да,Амалсыздан сөйледім Ақиқаттың алдында. деп айыпсыз жігітті арашалайды. Нағыз ұрыны ортаға тартатын да Лағыл. Бақсақ, жігіт хан қазынасын Лағылды сөйлетіп, шартқа жету үшін ұрлапты. Міне, осы ойнақы сюжетті поэмада акынның айтпағы мынау:3ар жылатып өлкесін,Хан касыды желкесін. — Мен ештеңе дей алман, Айтсын, — деді — ел кесім.Ханша, хан да, ханым да, Уэзір, батыр, ғалым да, Әлсіз екен, — деді жұрт,Акикаттың алдында. Көлемі шағын, бала психологиясы жете меңгерілген ертегі-поэмада фольклорлык сюжет
кайталанғандай әсер етеді. Бірак, акын белгілі сюжетті өз тарапынан байытқаң. Біріншіден, сюжетке ойнакылык дарыткан. Екіншіден, өзінше шешім жасаған. Үшіншіден, халық ертегілерінде хан кызының есімі көркіне карай аталатын. Қадыр талай боздактың түбіне жеткен ақылсыз эрекеттің байлыкка байланып жатканын ескеріп, кыз атын Лағыл деп алыпты. Қыз есімінің символдык мэні бар. Сол аркылы Қ.Мырзалиев ауыз эдебиеті асыл үлгісінің ізімен жүріп отырып-ак, бүлдіршінге ойлы, ойнакы, соны ертегі-поэма үсынған. Қ.Мырзалиев студенттерге ұстаз болды. ҚазМУ-де эдебиет теориясынан лекция окыды. Бұл — бір. Екіншіден, хапыктың да ұстазы. Ол өлеңді философиялық ойға кұрып, әрі түсінікті, эрі ойнакы жазады. Идеялык бағыты — адам тағдыры, тәрбие мэселесі. Ол адамның кажетін, мұктажын тауып айтады. Үшіншіден, чех халкының гуманист-ойшылы, эйгілі педагог Ян Амос Коменский «Адамның бұзылғандығын жөндеу үшін жасөспірімдерді дұрыс тэрбиелеуден баска жер бетінде өнімді жол жоқ» деген екен. Талай гасыр кұнын жоймай келе жаткан данышпан пікірдің үддесінен шығатын акын тағы да Қ.Мырзалиев. Өйткені ол — балалар акыны, ұрпак ұстазы. Ең эуелі, Қадыр акыннан жас таланттардың үлгі алар, үйренер жайлары мол. Оның бірішісі: кағілездік, шымырлык, ұкыптылык, тапкырлык. Бұлар менің ұғымымда акынның төрт мүшесі секлді. «Көктем» кітабындағы «Мат» өлеңінен үзінді оқылык:Бір ойында ойланбай Пешкі беріп, ат алдым. Есесіне сол бойда Үксап тұрып «Мат» алдым. Мысалға келтірілген шумактан жоғарыда айтылған касиеттердің барлығы табылады — шымыр, ойнакы, ойлы… Адам өміріне балап, астарлап түсінсең, мазмұны бұдан да тереңдей түседі. Халкымыз мұндай тапкырлыкты ежелден бағалай білген. Оның ашык дәлелі әйгілі «Өтірік өлең». Бүкіл халыктын киял-күшімен сұрыпталган мұндай сарабдал туындыдан кандай талант болса да үйренуге тиіс. Әрине, ол үшін жетік ақыл-ой керек. Мұның мысалына да Қ.Мырзалиевтің «Ноян коян» кітабынан алынып, «Күміс коңырауға» енгізілген «Өтірік туралы шындык яки менің калай Судырахмет атануым туралы хикая» атты өлеңін келтіруге болады. Өлең ұйкасы жағынан да, буын саны жағынан да «Өтірік өлеңнен» өзгеше. Тек мазмұны жағынан үндескенмен, жаңа, бүгінгі тұрмысымызга сәйкеседі. Сатурнның касынан үй тұргызады. Эльбрустың басынан шанамен сыргып түседі. Немесе кірпінің терісімен кұс төсекті тыстап, есекті галым жасайды. Акынның өз сөзімен айтсак: Күн көзі өте коймайтын Үй каладым кар-мұздан. Футболистер
ойнайтын Доп жасадым карбыздан.Жайык пенен Неваны Жұмырыма жасырдым, Лактырғанда минаны Минометтен асырдым.деген секілді болып келеді. Көріп отырғанымыздай, акын сүйегіне канымен сіңге халык мұрасының үлгісін ғана алып, өзінше жырлаған. Уакыты да, лексикасы да, мақсаты да бөлек. Тек, бәрін білуге кұлшынып тұрған бала мүддесі гана көзделген. Екіншіден, білімділік. Кілем орнына кітап жинаған. Қадыр бойындағы ұткырлык та, ұшкырлык та кітап оку, жалыкпай үйрену аркылы калптаскан. Үшіншіден, сөзді кадірлеп, шешендік өнерін меңгеруге, сөйлей білуге дагдылану. Төртіншіден, еңбексүйгіштік. Ол кез келген сэтте денесін >калкаулыкка үйретпеуге, жан рахатымен достастырмауга, өз ыркына багындыруға тырысады.
М.Әуезов балалар әдебиетінің ғылыми тұргыда зерттелуіне көңіл бөлумен катар, өзі де балаларға арнап бірнеше шыгарма(«Қорғансыздың күні», «Жетім», «Көксерек» эңгімелері, «Қараш-караш окиғасы» повесі) жазды. Түңғыш эңгімесін 24 жасында жариялады. «Қорғансыздың күні» баяндалу эдісі жөнінен европалык эдебиет үлгісінде жазылған. Әңгіменің окиға желісі жас кыз Ғазизаның тағдырына күрылған. «Жетім» эңгімесіндегі басты кейіпкер — жас бала Қасым. Шығармада он жастағы жас баланың киын тагдыры, аянышты халі берілген. Бүл шығармасында каламгер бала ұғымын, сезімін беруде өзінше ізденіс таныткан. М.Әуезовтің балалар эдебиетінен негізгі орын алатын әңгімесі — «Көксерек». М.Әуезовтың 1928 жылы жазылған осы әңгімесі автор тапантының айкын айғагы. Көп ізденістердің жемісі. Оны әлем эдебиетіндегі үздік классикалык шығармалармен салыстыруға болады. Әңгіме сюжеті Канада жазушысы Сетон-Томсеннің «Виннипег каскырына» ұксас. Есімі элемге эйгілі жазушы Джек Лондонның «Қаскыр» шығармасы М.Әуезовтің аударуымен 1936 жылы жеке кітапша болып шыккандығын да айта кетуіміз керек. Әуезовтің «Көксерегі»- түтас философиялык шығарма. Автор әңгімесін эр түрлі жабайы аңдардың мекен еткен жерлерін суреттеуден бастайды. Бүл тәсіл жырткыш аңдар өмірі мен олардың күн көрісін айкындауға тірек болған. Әңгіменің композициясы мен сюжеті окиғадан окиға тудырып отырады. Жырткыш аңдардың комағайлығы жанды суреттер аркылы беріледі. Әңгімеде жырткыш аңлар тірлігі мен казак жерінің сүлу табиғаты, ен байлығы сөз болады. Жазушы жаратылыстың көркем көріністерін әсерлі суреттейді. Қаламгер максаты — сол сүлулықты балаларға сезіндіру ғана емес, оны күрметтеу, байлығын қадірлеу жагына үйрету. Жазушы қаскыр күшігінің өсу, жетілу жайын суреттей келіп, соған байланысты оның мінез өзгешеліктерінің калыптасу, өзгеру жолдарын да аңғартып отырады. Осы аркылы жырткыш аңдарда болатын психологиялық өзгешеліктерді танытады. Көксеректің колға үйренбеуі жас окушыны ойга калдырады. Оның асырауға көнбеу себебінің неге байланысты екені балалар үшін жұмбак. Осының себебін білу — балалар үшін өмір танытарлык сабак. Көксеректің қолга үйренбеу себебі оның жаратылысына байланысты екені бірте-бірте айкындала бастайды. Қүрмаштың трагедиялық өлімі жас баланың көңілінде жақсылықтан басканы ойламаған аяулы адал жанның бейнесін калдырады. Әңгіме соңында кемпірдің каскырды баска тебуі — жай тебу емес. Бүл — шығарманың ширыккан, шешім тапкан түсы. М.Әуезовтің 20-30 жылдардағы ізденістері «Қараш-караш окиғасында» тиянақталган. Бүл повестің де балалар эдебиетінде орны бар. Алғашкы прозалык шығармалары — «Қоргансыздың күніндегі» Ғазизаның, «Жетімдегі» Қасымның күнын куған ешкім жок. Бәрінде де зорлыкшыл бар, күрескер жок. «Қараш-қараш оқиғасы» повесінде күрескер бар. Повеске Т.Рыскүповтың әкесінің басынан өткен оқиға* аркау болған. М.Әуезов Ташкент каласындағы Орта Азия университетінің дайындық курсында оқи жүре «Шолпан» журналында кызмет атқарады. Осы жылдары Т.Рысқүлов та Түркістан
Республикасы Халык Комиссарлары Советінің Председателі кызметін атқара бастаған еді.М.Әуезов Рыскұлдың басынан кешкен окиғаны Тұрардың өз аузынан талай рет кұмарта тыңдаған. Ленинград университетінде окыған студенттік жылдаында жазган «Қараш-Қараш окигасы» алғаш 1927 жылы «Жаңа мектеп» журналының(қазіргі «Қазакстан мектебі») бес нөмірінде басылады. 1969 жылы «Қырғызфильм» киностудиясы повестің негізінде режиссер Болат Шэмшиевтің коюымен «Асуда атылған ок» көркем фильмін жасап шығарды. Москвада өткен Ү1 халыкаралык кинофестивальда(1969) бірінші орынға ие болды. Қалихан Ыскаков пен Әкім Таразм осы «Қараш- Қараш окиғасы» негізіенде «Таң караңғысы» деген екі бөлімді драмалық пьеса жазды. Повестегі Бактығұл — өмірдегі Рыскұл Жылкыайдарұлы. Бұл кісі казіргі «Красная Звезда» колхозының Жданов атындағы бөлімшесінде(Шымкент уезінің Майлыкет болысы) туып-өскен. Жамбыл облысы, Талас ауданында нағашылары жақга 1907 жылдары ауырып дүниеден кайтады. Тектіғұл — Молдабек Жылқыайдарұлы, Жарасбай — Саймасай Үшкеміров, Сейіт — Т.Рыскұлов, Бәтима — Түйметай Рыскұлова, Қатша — Ізбәйшә Қорғанбайкызы, орыс досы — — Жиряков Николай, Апанас — Александр Бронников, Сары руы — Сәлік руы, Шалкар болысы — Талғар болысы, Қараш асуы — Қараш асуы, Талғар өзені — Талғар өзені. «Қорғансыздың күні», «Жетім», «Көксерек» әңгімелері, «Қараш-караш окигасы» повесі алдымен үлкендерге арналып жазылғанын естен шығармау керек. Әйтсе де бұл шығармалардағы жазушының бала психологиясын беру шеберлігі — балалар өмірін игерудегі алғашкы баспалдакі екені даусыз.
Автор публикации
