АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ АГРЕГАТТЫҚ СИПАТТАУ

Тақырыптың мазмүны: Жүйенің атқарымдық үдерісінің математикалық моделін алгысы келе отырып, ол нақты объектілердің кең сыныбын қамтуы үшін, жүйелердің жалпы теориясында жүйенің аткарымдық сипаты туралы жалпы жорамалдарга сүйенеді:

•    жүйе уақыт бойынша жұмыс істейді; уакыттың эрбір мезетінде жүйе мүмкін күйлердің бірінде болуы мүмкін;

•     жүйеге кіруге кіру дабылдары түсуі мүмкін;

•     жүйе шыгу дабылдарын беруге қабілетті;

•    уақыттың аталган мезетіндегі жүйенің күйі алдындағы күйлермен жэне уақыттың аталған мезетінде және бұрын келіп түскен кіру дабылдарымен анықталады;

•    уақыттың аталған мезетіндегі шығу дабылы жүйелердің күйлерімен жэне уақыттың аталған жэне алдындағы мезеттеріне жа- татын кіру дабылдарымен анықталады.

Айтылған жорамалдардың біріншісі кеңістіктегі жэне уақыттағы аткарымдық үдерістің динамикалык сипатын көрсетеді. Бұл ретте атқарымдық үдеріс сыртқы жэне ішкі себептердің эсерімен жүйелер күйлерінің дэйекті.ауысуы ретінде өтеді. Екінші жэне үшінші жора- мал жүйелердің сыртқы ортамен өзара әрекетін көөрсетеді. Төртінші жэне бесінші жорамалдарда ішкі факторларға жүйелердің әсері мен сыртқы ортаның әсері көрсетіледі.

Соның салдарынан, жүйенің болашақтағы тэртібін анықтайтын үдерістер, уақыттың осы мезетінде жүйе қандай күйде

Жүйелерге кіруге X е X кіру дабылдары түсуі мүмкін, мұндағы X — жүйелердің кіру дабылдарының жиыны. і е Т уакыттың мезетінде түскен кіру дабылы, мұндағы Т-х(і)-мен белгіленетін, жүйелердің аткарымы карастырылатын, I уақыт мезеттерінің жиыны.

Кіру дабылдары сипаттамалардың кейбір жиынымен сипатта- луы мүмкін. Мысалы, егер аэродром аймағына түскен ұшақтарды аэродромның АБЖ кіру дабылдары деп санайтын болсак, онда олардың әрбірі былайша сипатталуы мүмкін: 1) ұшу нүктелерінің координатталарымен (I,а,е) (/- көлбеулік ұзақтығы, а — азимут жэне е — орын бұрышы); 2) жылдамдық векторымен (І,а,е); 3) ұшақтың типімен (V), жүк массасымен (С), аэродромдағы қызмет көрсетуге койылатын (3) талаптармен және т.б. сипатталатын белгілермен. Жалпы жағдайда, кіру дабылын Х_{ е X. деп ұйғаратын боламыз, мұндағы X. — берілген жиын (/=/…«).

X = хА, х… хХ_п тура көбейтінді кіру дабылдарының кеңістігі деп аталады. X — элементар осьтер, Xкіру дабылы, х_г х₂, …, х_п коор- динаталармен сипатталатын, X кеңістік нүктесі болып көрінеді.

Күрделі жүйелерді зерттеу кезінде, і, < і₂< … < і_к уақыт мезеттерінде келіп түскен кіру дабылдарының топтарымен амалдар орындауға тура келеді. X жиынына, I, х(і) = те мезетте дабылдың жок болуын білдіретін, х₀ бос дабыл жатады деп жорамалдаймыз.

Әрбір і € Т-ға х е X (бейне /.Т—>А) кейбір дабылды салыстыра- тын, х=Ь(і) бейнені карастырамыз. Кез келген Т е X Ь(і) үшін Ці) Ф х₀ эділетті болатын, 7¹ е Т уақыт мезетінің жиынын 7¹ арқылы белгілейміз. Х=Ь(і) бейнені жүйелердің кіру үдерісі, ал бүкіл Т е 7¹ (мұндағы х=Ці) үшін тэртіпке келтірілген жұптардың (і’,х)) жиынтығын — кіретін хабар деп атайтын боламыз. Х=Ці) накты кіру үдерісін беру үшін оған сәйкес келетін кіру хабарын (і, ХЦ. көрсету жеткілікті болады.

і<і<і₂ уақыт аралығын (интервалын) (/,/)-мен, ал жарты аралықты — (/,/,] жэне [/,/) арқылы /<?</ жэне і<і<і,-мен, [?_;,/] арқылы — сәйкесінше /<?<?₂-мен белгілейтін боламыз.

х=Ь(і) бейнені Т п (/, /,] жиынға тарылтуды, жарты аралыққа (/_;, /,] сэйкес келетін, кіру үдерісінің фрагменті деп, бүкіл /’ е Т¹ п (/, /₂) үшін (мұндағы, х=Ь(і) тәртіпке келтірілген жүптардың жиынтыгын — жарты аралық (/,,/,) үшін жүйеге келіп түсетін, кіретін хабар деректің үзіндісі деп атайтын боламыз жэне (/,, хД^ _/2-мен белгілейміз.

Т¹ п (/, /₂] түпкі жиын, мысалы /,………………… і_к үшін кіру хабар дерегі:

(/,, х,; /₂, х₂;…; і_к, х_к) түрге ие.

Бүкіл мүмкін кіретін хабардың жиынын {(і^Х^) деп белгілейміз. Ол, жүйенің атқарымдық шарттарымен рұқсат етілетін, х=Ь(і) түрдегі кіру үдерістерінің жиынымен анықталады. {(/, Д )_т( жиынға, ол үшін Т =0 болатын, (/,                                       = /Е бос кіру хабарын қосып есептейтін

боламыз.

Бүдан өзге, {(/, АДД жиын, кіру хабарларының буындасуымен байланысты, тағы бір талапты қанағаттандыруы тиіс. (/, Х_и)_т жэне (/, АД)_Т хабар {(/, Д )_т} жиыннан деп алайық. Жэне /, < /₂ < /₃;

I Тболсын дейік. (/, Х_/Л]_{Т2 Т]} жэне (/, Х_Ы]_{ТІ т2} хабарлардың үзінділерін түземіз. Тэртіпке келтірілген жұптардың жиынтығы (Т,х*), мұнда:

,_[і,(/’)(‘ с{г‘- п(/„/,]}ішін;

(!,(/*) /*с {т¹-’

(/, Х_к)\_{ТІ Т|} жэне (/, Х_Ы]_{ТІ Т2} үзінділердің буындасуы нэтижесінде пайда болған, кейбір (/, Х_: )_т хабарды (/, Д]_{Т| тз} үзінді ретінде қарастыруға болады. {(/, Х^] жиыннан кіру хабарлары үзінділерінің кез келген санының буындасуы, осы жиынға жататын, кейбір кіру хабарының үзінділёрі болып көрінеді.

Жүйе у е Ү шығу дабылдарын беруге қабілетті, мүндағы Ү — жүйенің шығу дабылдарының жиыны. / е Т уақыт мезетіндегі жүйе беретін, шығу дабылы уТ/^-мен белгіленеді.

Егер у шығу дабылы у е Т, ) = \..т сияқты у_г у₂, …, у_т

Кіру үдерісіне ұқсас у=М(і) шығу үдерісі ұғымын енгіземіз, ал сондай-ақ шығу хабарын (і, Ү_һ)_г жэне жарты аралықтағы (і_гі₂] оның үзіндісін (/, У_ү]_{;| а} анықтаймыз.

Ақпарат — басқару элементі жэне басқарылатын еңбек заты ретінде, басқарылатын жэне басқаратын жүйелердің есептері мен жай-күйі туралы сапалық түсініктерді қамтамасыз етуі жэне олардың қажет жай-күйінің мінсіз модельдерін эзірлеуді қамтамасыз етуі тиіс.

Ақпараттық цамтамасыз ету — бұл өндіріс элементтерінің нақты жэне мүмкін жай-күйі мен өндірістік үдерістің атқарымдық сыртқы жағдайларымен өндіріс элементтерін өзгерту жэне түрлендіру ло- гикасы туралы өндірістік үдерістің атқарамдық сыртқы жағдайы туралы деректер жиынтығы болып көрінеді. Баскару жүйесіндегі ақпараттарды сипаттау кезінде оның екі бөлігі бөлінеді:

•    ақпараттардың бастапқы элементтері (деректері), белгілі бір сыныптағы бүкіл объектілерге тэн болуы мүмкін жэне сандық тұлғалануымен ғана өзгешеленеді;

•   жіктелу байланыстарының сұлбалары, өндірістік үдерістегі өзгерістердің логикасын көрсетеді жэне ақпараттарды түрлендірудің бағытын негіздейді (ақпараттық модельдер).

Олар көбінесе объектінің өзіндік ерекшеліктерімен байланысты. Бұл ақпараттық қамтамасыз ету сипаттамаларының екі деңгейін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді: элементтік, яғни деректердің, сипаттамалардың, белгілердің жиынтығы; жүйелік, яғни жаңғыртушы өзарабайланыстар және ақпараттық модельдер түрінде жүзеге асырылатын, ақпараттардың жіктелу топтары арасындағы тәуелділік.

Акпараттардың элементтік сипаттамасы кезінде ақпараттардың құрамы, таратушылардың формасы мен түрлері, олардың номен- клатурасы зерделенеді. Ақпараттық жүйелерді сипаттау кезінде ақпараттық ағындардың қозғалысы, олардың қарқындылығы мен орнықтылығы, ақпараттарды түрлендіру алгоритмдері мен осы объективті жағдайларға сэйкес келетін құжат айналымының сұлбасы зерттеледі.

Басқару жүйесінде тіркелетін, берілетін жэне қайта өңделетін

Ақпарат пайдалану үшін дайындалуы кажет. Оның дайын- далғандык дэрежесіне қатысты: үдеріс пен оның элементтерінің же- келеген жақтарын сипаттайтын деректердің, көрсеткіштердің жиы- ны ретінде, бастапқы ақпарат; максатқа сай өндірістік ақпараттар алу үшін белгілі бір тэртіпке келтіруден жэне жіктеуден өткен қайталама ақпарат; объектінің статикалық жай-күйін сипаттайтын, жекелеген элементтер мен жергілікті үдерістердің ақпараттық модельдері; жекелеген элементтер мен үдерістердің өзгеруін сипат- тайтын динамиканың ақпараттық модельдері; белгілі бір шешімді сипаттайтын жэне белсенді багытталушылыққа ие, біріктірілген ақпараттық модельдер болып бөлінуі мүмкін.

Кәсіпорынның (бірлестіктің) өндірістік-шаруашылык қызметін дайындау мен оның үдерісі жэне осы кызметті басқаруда туындай- тын ақпарат, экономикалық ақпараттар болып түсіндіріледі.

Экономикалык-ақпараттың мынадай бірқатар ерекшеліктері бар:

•  негізгі массада ол дискреттік көрсету формасына ие; цифрлық немесе цифрлық-әліпби түрінде көрсетіледі;

•   материалдық таратқыштарда (қүжаттарда, магниттік таспалар- да, табақшаларда және т.б.) көрсетіледі;

•   ақпараттың үлкен көлемдері, оның нақты аткаратын қызметіне тэуелді болып белгіленген уақыт шектерінде өнделеді, көбінесе бүл — циклдік үнемі (регулярно) өңдеу болады;

•   бір жерде туындайтын алғашқы акпарат баскарудың әртүрлі атқарымдарынан өз көрінісін табады жэне осымен байланысты бірнеше рет эртүрлі өндеулерге үшырайды, сондай-ак бүл айтьшғандар деректерді көп қайтара кайта топтастыруды қажет етеді;

•  ал ғашкы ақпараттардың көлемдері оның өңдеу операцияларының салыстырмалы түрде саны аз болған кезде үлкен өлшемдерге жетеді;

•  алғашқы деректер жэне есептеу нэтижелері, ал кейбір уақытта аралық нәтижелері ұзақ сақтауға жатады.

Экономикалык ақпараттарды өңдеуді ұйымдастыру кезінде бұлжытпай орындау көзделетін, уақыттылык, толыктық пен дұрыстық талабы, өндірісті басқару жүйелеріндегі экономикалык акпараттарға қойылатын айрықша маңызды талаптар болып са- налады.

Ақпараттарды ұйымдастыру үдерісінде, оны нормативтік- анықтамалық рөл атқаратын шартты-тұрақтыға жэне айнымалыға бөлу принципті маңызға ие болады. Акпараттардыц осы екі түрі де жіктелу байланыстарын талдау негізінде, сипаттаушы, яғни белгілі бір типтік жағдайды көрсететін компоненттермен статикада немесе динамикада үдерісті суреттеуі мүмкін, өзара байланысты блоктарға (модельдерге) ұйымдасады.

Ақпараттык қамтамасыз етуді қалыптастыру үдерісіне бірнеше кезеңдер кіреді (3-кесте).

Ақпараттык қамтамасыз етуді қалыптастыру кезеңдері

Ақпараттар қозғалысын зерттеу, яғни өндірістік жүйеде (басқару аппаратының құрылымдық бөлімшелері арасында) қажет байла- ныстар мен сырткы ортамен (мекемелермен жэне ұйымдармен) оның байланыстарын қамтамасыз ететін ақпарат агынын талдау, аса маңызды бағыт болып саналады. Ақпарат көздері мен оның қабылдаушылары арасындағы ұтымды байланыстар мен оның айна- лыс жолдарын тиімді атқарымының өте қажет шарттарының бірі бо- лып саналады. Құрылымдық бөлімшелердің өзара тәуелділіктерінің салыстырмалы тұрақтылығы ақпараттар қозғалысы жолдарының ұтымды құрылымы мен эрбір байланыс арнасы үшін неғұрлым тиімді техникалық құралдарды таңдауға мүмкіндік береді.

Осылайша, ақпараттар агыны — бағыты ақпарат көзі мен ақпараттар алушының мекенжайларымен берілетін, ақпараттың, ақпарат көзінен алушыға қозғалысы. Ақпарат ағындары, жүйеде бо- латын уақыт бірлігінде өңделетін, ақпараттар санымен сипатталады. Деректер: туындауына қарай, тасқынды; ақпараттар жинақталып, содан кейін күні бұрын белгіленген уақытаралығы арқылы өңделген жэне орын ауыстырған кездегі, тұрақты мерзімділікпен; жекелеген ақпараттық жиынтықтардың туындауына қарай өңделуі жэне орын ауыстыруы мүмкін.

Ақпараттар қозғалысының түрі мен басқарушы жүйеге оның түсу мерзімдері өндіріс циклімен уақыты үйлесуі жэне өндіріс барысына уақытылы араласу мүмкіндігін қамтамасыз етуі тиіс.

Басқару қызметін ойдағыдай жүзеге асыру үшін сыртқы орта ақпараты, сол сияқты фирмаішілік ақпарат қажет болатын басшы- лар, ақпарат ағындарын жүйелеу қағидаттарын атап айтқанда:

•   шаруашылық қызметтің барлық жақтары есебінің толықтығы мен дұрыстығын қамтамасыз ету, жедел, статистикалық жэне бухгалтерлік есеп арасындағы ажырағысыз байланыстарға қол жеткізу;

•   ақпараттық шуды барынша азайту жэне сенімділік талаптарына ғана артық ақпаратты шектеу;

•   сыртқы жэне ішкі ақпараттар арасындағы ажырағысыз байла- ныстар мен басқару сатыларының барлық деңгейлерінде шешімдер қабылдауды қамтамасыз ету қағидаттарын сақтауы тиіс.

Техникалық жүйелерге агрегативтік тэсілдеме, жалпы айтқанда, біріншіден, жүйені «қара жэшік» ретінде көрсетуге, екіншіден — кездейсок әсерлер кезінде п-өлшемдік кеңістіктегі траекторияларды көрсетуге барып тіреледі. Техникалық жүйені теңдеулер жүйесі ретінде сипаттау жэне оның шешуін беру мүмкіндігі бар екендігі анық немесе анық емес түрде жора- малданады. Бұл, әсіресе басқару есептерін шешу кезінде қажет жэне жекелеген жағдайлар үшін орындауға мүмкіндік бар, эрі оңайлатылады, жорамал енгізіледі жэне жүйе күрделі және ықтимал түрде қарастырылады.

Агрегат — күйлер, дабылдар мен хабарлар жиынына жэне ауысу- лар операторларына шектеулер қоюмен алынатын, бірыңғайланған жүйе: I еТ — уақыт мезеттері; х е X — кіру дабылдары; и еі/ — басқарушы дабылдар;у е Ү- шығу дабылдары; с е С- күйі,х(і), и(і), у(і), с(і) — уақыт атқарымдары.

Агрегат — с(і) жэнеу(і) атқарымдарын жүзеге асыратын, Т,Х, V, Ү,С жиындармен жэне Н жэне С операторлармен анықталатын объекті. Н жэне С операторлар құрылымы агрегат ұғымы үшін айқындаушы болып саналады. Ь = (Ь_х, Ь₂, …, Ь_л) е В агрегат параметрлерінің кеңістігі енгізіледі.

С шығулар операторы С’ жэне С ’ ’ операторлардың жиынтығы ретінде жүзеге асырылады. С’ оператор шығу дабылдарын берудің кезекті мезеттерін таңдайды, ал С” операторы — дабылдардың мазмұнын таңдайды.

у = С”{(, с(і), и(і),Ь).

Жалпы жағдайда С ’ ’ оператор кездейсок оператор болып сана- лады, яғни I, с(і), и(1), Ь С” бөлу атқарымымен у жиыны сәйкестікке қойылады. С ’ операторы келесі шығу дабылын беру мезетін анықтайды.

с(і) жэне с(і+0) агрегаттың күйін карастырамыз. Vоператоры х_п(і) дабылдардың агрегатқа түсетін, і_п уақыт мезетінде жүзеге асырыла-

С(г\ + 0) = Ү{1\, с(1’), х(С), Ь},

с(і) = У,(1, I, с(і + 0), Ь}.

Кейбір нақты жүйелерді сипаттаудың ерекшелігі атқарымдық үдеріспен үзілетін деп аталатын агрегаттарға әкеледі. Агрегаттың жұмысы тоқтатылғанға дейін қалатын уақытқа сэйкес келетін айнымалының болуы осы агрегаттарға тэн болып саналады.

Нақты күрделі жүйелердің аткарымдық бүкіл үдерістері, негізінен, кездейсоқ сипатқа ие, сондықтан кіру дабылдарының түсу мезеттерінде кездейсоқ үдерістің қайта генерациялануы жүреді. Яғни, кіру дабылдары түскеннен кейін осындай жүйелерде үдерістердің дамуы бүрынғы жайттарға катысты болмайды.

Автономдық агрегат — кіру жэне басқарушы дабылдарды кабылдай алмайтын агрегат. Автономдьщ емес агрегат — жалпы жағдай.

Үзіктік-марков агрегаты — үдерістері үзік марков үдерістері болып саналатын агрегат. Кез келген агрегатты марков үдерісіне келтіруге болады. Үзіктік-үзіліссіз агрегат дабылдар беру аралықтарында автономдық агрегат ретінде жүмыс істейді. Үзіктік- сызықтық агрегат: сіс (і)/сһ = Ғ^м(с).

Фазалық айнымалыларды тандаудың біржақты еместігінен, нақты жүйелерді агрегаттар түрінде көрсету біржақты болмайды.

Жүйелік динамика — уақыт бойынша олардың тэртібін жэне жүйе элементтері қүрылымдарына тәуелділік пен олардың арасындағы өзара әрекетті зерттейтін, күрделі құрылымдарды зерделеудегі бағыт. Оның ішінде: себептік-салдарлық байланыстар, кері байла- ныстар тұзағы, реакциялардың кешігуі, орталардың эсері жэне т.б. Осындай жүйелерді компьютерлік модельдеуге ерекше назар ауда- рылады.

Жүйелік динамика философиясы, ұйымдардың тэртібі (неме- се уақыт бойынша даму тарихы) ең бастысы оның ақпараттық- логикалық құрылымымен анықгалатын жорамалдарына негізделеді. Ол өндірістік үдерістердің физикалық жэне технологиялық аспектілерін ғана емес, сонымен бірге одан да маңыздырақ, ұйымдардағы шешімдер қабылдау үдерісін анық немесе анық емес түрде анықтайтын, саясат пен дәстүрлерді көрсетеді. Жекелеген атқарымдар терминдеріне қарағанда, ұйым оның негізіне жата-

Жүйелік динамика эдіснамасы ағындық диаграммаларды көрсетудің тұрлендірілген эдістерін, ағымдағы жағдайларды көзбен шолып көрсету үшін математикалық және еліктемелік модельдеуді пайдаланады. Ағындық диаграммалар сол сияқты теңдеулер жүйелері: жинақтаушылар мен ағындар сияқты екі санаттың көмегімен басқару байланыстарын көрсетеді. Жинақтаушы кейбір қорлар: білім (идеялар), қорлар, жұмыс көздері жэне т.б. шоғырландырылатын дүниенің нақты іске асатын осын- дай объектілер болып көрінеді. Ағындар — бұл жүйелердің бүкіл белсенді компоненттері: күш жұмылдыру (талпыныстар) ағындары, ақпараттық ағындар, шығыс төлемдері жэне т.б.

Егер басқару жүйесі жинақтаушылар мен ағындар желілер түрінде көрсетілетіндей болса, онда тиісті жүйелік-динамикалық модель компьютерлік бағдарламалар түрінде жүзеге асырылуы мүмкін. Осын- дай бағдарламалардың көмегімен басқару саясатындағы ұсынылатын өзгерістерге эксперименттік тестілеу жүргізуге болады.

Жүйелік динамика эдіснамасына сапалык және сандық сатылар кіреді. Зерттеуші сапалық (квалитативтік) сатыларда модельді сипат- тайды жэне өзара әрекеттер сипатгамаларын анықтайды. Компьютерлік сылтауратулар (симуляциялар) барысында, зерттеуші сандық сатылар- да, оның моделі қаншалықгы дұрыс екенін анықгайды жэне жүйелердің тэртібі туралы өз гипотезаларын тестілейді.

Жүйелік-динамикалъщ моделъдеудің артықшылыгы мынадай:

•  Сараптамалық жолмен алынған алғашқы деректерді өзгерте отырып, болашақта эртүрлі нұсқаларды тез есептеу (сценарийлерді модельдеу) мүмкіндігі.

•  Неғұрлым сыни факторларды анықтау, осылайша модельденетін ортада пайда болатын мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлерді маңыздылық дэрежелері бойынша саралауға болады.

•     Модельденетін ортада объективті түрде қолданылатын еліктемелік модельдер элементтері арасындағы себептік-салдарлық байланыстардың үлкен санын пайдалану.

•    Енгізілетін деректер мен алынатын нәтижелердің көрнекілігі.

Компьютерлік модельдеу — қазіргі уақытта қолда бар неғұрлым тиімді, адам түйсіктерін қолдау мен нақтылау құралдарының бірі. Модель, ақиқаттың өте дэл түсінігі болып саналмаса да, ол адам кабылдауы мүмкін шешімге қарағанда, неғұрлым негізді шешімдер қабылдау үшін пайдаланылуы мүмкін. Бұл проблемаларды неғұрлым тереңірек түсіну үшін оны пайдаланатын адам мүмкіндіктерін күшейтетін, икемді кұрал.

Шешімдер қабылдауды қолдау үшін құрылымданған жэне пай- даланылатын компьютерлік модельдердің артықшылығы мыналар болып табылады:

•    Ол, шешім қабылдаушы тұлғаны, өзінің басында сақтайтын проблемалардың туындау себептерінің сөзбен сипатталуын дәлірек жэне толығырақ тұжырымдауға мэжбүрлейді.

•    Модельдерді формалды кұру үдерісінде, талдаушы, модельдер туралы өзінің жорамалдарындағы көптеген ішкі қайшылықтар мен күдікті ашады жэне жояды.

•    Модельдерге «жүгірту» жасаған кезде, логикалық «тестілеу» мүмкін жағдайға айналады. Модельдің көмегімен, көп уэде ететін, бірақ ой қорытындыларын беретін шешімдердің салдары оңай бағаланады. Модельдердің тэртібін бақылау нақгы объектінің құрылымы туралы жаңа гипотезалардың пайда болуына оң ықпал етеді.

•    Сенімділіктің. қолайлы деңгейіне жеткен кезде эртүрлі басқарушылық баламалардан оның ықтимал салдарын тез ашатын басқару саясатын тұжырымдау жөніндегі формалды эксперимент- тер мүмкін жағдайға айналады. Модельде «егер, … болса, не бола- ды?» типіндегі жағдайлар оңай зерттелуі мүмкін.

•     Формалды түрде операциялық модель эрқашан аяқталған,

•    Модельдердің орнықтылығын талдау — эмпирикалық зерттеу- лер маңызды мәселерге экелетін, талқылау аймағы. Егер көптеген параметрлердің шынайы мэні белгісіз болса (бүл корпоративтік стратегиялық жоспарлау кезіндегі кэдімгі құбылыс), онда зерттеуді неден бастау керектігі алғашқы болып саналады, бұл параметрлер мэндерінің ауытқуы кезіндегі модельдер тэртібін талдау.

•    Операциялық модель, оны құруға қатыспаған адамдар арасындағы коммуникациялар кұралы болып пайдаланылуы мүмкін. Басқару саясаты мен модельдік параметрлерді өзгерту жэне осы өзгерістердің нэтижелерін кейіннен талдау кезінде, осы адамдар нақты жүйелердің даму динамикасын жақсырақ тұсінуі мүмкін.

Кері байланыстары бар циклдердің бір-бірімен жалғасқан жиынтығы кері байланыстары бар ішкі жүйе болып түсіндіріледі. Кері байланыс- пен бір циклге кіретін айнымалының тэртібі, өзге циклге кіретін, өзге айнымалының тэртібіне әсер етуі мүмкін. Осындай жүйелер түрінде берілетін басқарудың күрделі есептері, циклдердің үлкен санынан түруы мүмкін. Атап айтканда, циклдерінің саны үлкен осындай күрделі жүйелер жүйелік динамиканы зерделеу пэнін күрайды. Жүйелердің күрделіленуіне қарай, тиісінше формалды талдамалық шешім алудың күрделілігі де арта түседі. Сондықтан осындай жүйелерді талдау үшін елікгемелік модельдеу колданылады.

Модель зерттелетін объектінің нақты немесе ойдағы мақсатты бағытталған түрдегі көрсетілуі. Еліктемелік модель, уақыттың белгілі бір кезеңі ішінде объектінің тэртібін елестетін модель; бұл мағынада еліктемелік модель динамикалық болып санала- ды. Еліктемелік модельде кіретін бүкіл айнымалылардың мэні модельдік уақыттың эрбір мезетінде есептеледі. Содан кейін белгілі бір аралықта (интервалда) бұрынғы мэндері негізінде өзгермелілердің жаңа мэні есептеледі. Осылайша, еліктемелік модель, модельдік уақыттың берілген кесігі ішінде белгілі бір траекториялар бойынша «дамиды».

Айнымалы «уақыт» динамикалық жүйелердің еліктемелік модельдері үшін бастапқы болып саналады: оның мэні жүйелік таймермен генерацияланады жэне дискретті өзгереді, яғни кейбір бастапқы мэннен бастап, эрбір такті үшін уақыт модельдік уақыттың бірлігі болып пайдаланылатын, ертерек берілген шамаға үлғаяды. Тактілердің сандары мен уақыт бірлігі модельдердің «жүгіртпе» параметрлері болып пайдаланылады жэне ертерек анықталады.

«Қор» типіндегі айнымалы бастапқыдан ағымдағы мезетке дейінгі модельдер «өмірінің» уакыты ішіндегі кейбір қоймада жинақталған, кейбір «өнімнің» көлеміне (санына) тең. Өнім қорға түсуі жэне/немесе одан алынуы мүмкін. Сондықтан уақыттың ағымдағы мезетіндегі қордың мэнін алдыңғы мезеттегі оның мәнінің қосындысы жэне модельдік уақыт бірлігі үшін өнімнің кіретін жэне шығатын ағындары шамаларының айырымы- на тең шамалар ретінде есептеуге болады. Материалдық жэне адам қорлары сияқты ақиқат мысалдардан өзге, осы типтегі айнымалылар жинақталған ақпараттардың көлемін сипатта- уы, уақыттың белгілі бір мезетінде кейбір окиғалардың болу субъективті ыктималдықтарын бағалау үшін пайдаланылуы, бір субъектілердің кейбір үдерісінің өзге үдерістерге эсерінің шегін білдіруі мүмкін. Бүкіл түрлердің орташа шамаларын сондай-ақ арнайы ақпараттық қорлар ретінде қарастыруға болады.

«Ағын» типіндегі айнымалы, модельдік уақыт бірлігінде тиісті қордан түсетін немесе альшатын өнім көлеміне (санына) тең. Осы айнымалының мэні әсерлерге қатысты өзгеруі мүмкін. Анығында, өзге ағындар мен корлардың мәндерінен алынған атқарым ретінде көрсетуге болады. Кері байланысы бар циклдің ең қарапайым мысалы, шамасы, осы ағын түсетін қордың мэніне қатысы, кіретін ағынды қүрайды.

Қорлар жүйелердің статикалық күйін, ал агындар — оның динамика- сын сипатгайды. Еге.р уакытгың қандай да бір мезетінде жүйедегі бүкіл үдерістер токтайтын болса, онда қорлар, тоқгау мезетінде болған мэнге ие болады, ал ағындар нөлге тең болады. Екіншіден, белгілі бір уақыт аралығы үшін ғана ағынның шамасы туралы жорамал айтуга болады.

Қорлар мен ағындардан өзге, динамикалық жүйелердің еліктемелік модельдерін күру кезінде қосымша айнымалылар — кон-

Жүйелік динамика мүмкін шешімдердің бүкіл спектрін стандартталған архетиптердің шағын жиынына әкеледі. Жүйелік динамика өзінің модельдерінде жүйелердің сапалық өзгерістерін ескермейді. Жүйелік динамикада жүйелердің принципті жаңа сапаға ауысуына орын жоқ.

Осыдан келіп жүйелік динамиканың тағы бір үлкен кемшілігі байқалады, ол — ұйымдардағы проблемаларды шешудің жолдарын көрсетуге қабілетті, бірақ ақыр соңында кейбір балансқа, тұрақты 8іайі8 цио сақтауға үмтылады. Жүйелік динамика, ұйымдардың стратегиялық тұрғыдан қалай дамитынына жауап бере алмайды. Дэл осындай, сондай-ақ жүйелік динамика, егер болашақта кез келген кездейсоқтық ортаның сапалық өзгерісі, мысалы, технологиялық төңкерістер немесе экономикалық дағдарыстар туындайтын болса, дамуды алдын ала болжай алмайды.

ҚОРЫТЫНДЫ

•   Жүйенің болашақтағы тэртібін анықтайтын үдерістер, уақыттың осы мезетінде жүйе қандай күйде болатындығына ғана емес, со- нымен бірге уақыттың бұрынғы мезетіндегі қандай да бір болма- сын дәрежедегі оның тэртібіне қатысты болатын салдар көптеген құбылыстар мен үдерістерге тэн.

•    Ақпарат — басқару элементі жэне басқарылатын еңбек заты ре- тінде, басқарылатын жэне басқаратын жүйелердің есептері мен жай- күйі туралы сапалық түсініктерді камтамасыз етуі жэне олардың қа- жет жай-күйінің мінсіз модельдерін әзірлеуді қамтамасыз етуі тиіс.

•   Ақпараттық қамтамасыз ету — өндіріс элементтерінің нақты жэне мүмкін жай-күйі мен өндірістік үдерістің атқарымдық сыртқы жағдайларымен өндіріс элементтерін өзгерту жэне түрлендіру логи- касы туралы өндірістік үдерістің атқарамдық сыртқы жағдайы туралы деректер жиынтығы болып көрінеді.

•   Басқару жүйесінде тіркелетін, берілетін жэне қайта өңделетін ақпараттар жиынтығы басқару жүйесімен бақыланатын жэне реттелетін,

•   Экономикалық ақпараттарды өндеуді ұйымдастыру кезінде бұлжытпай орындау көзделетін, уақыттыльщ, толықгық пен дұрыстық талабы, өндірісті басқару жүйелеріндегі экономикалык ақпаратгарға қойылатын айрықша маңызды талаптар болып саналады.

•    Ақпараттык қамтамасыз ету жүйесі — бұл мәліметтердің өзара байланысты ағындарымен ұйымдасқан объекті мен оны қоршаған ор- таны дамытуға бағытталған мақсаттар, жай-күйлері туралы деректер жиынтығы. Бұл жүйеге деректерді алу, сақтау, іздеу, өндеу мен оларды пайдаланушыға беру әдістері кіреді.

•    Ақпарат көзі мен ақпараттар алушының мекенжайлары аркылы көрсетілетін, ақпарат бағытының ақпарат көзінен алушыға қозғалысы. Акдарат ағындары жүйеде болатын уақыт бірлігінде өнделетін ақпараттар санымен сипатталады.

•   Агрегатор — объектілерді кім неғұрлым жоғары деңгейдегі санатқа агрегаттайды, жинайды, топтастырады, контент — айрықша мағыналық құндылыққа ие ақпарат болып саналады. Контенттің агрегаторы — эртүрлі көздерден ақпаратты өзіне жинайтын жэне белгілі бір түрде оны өндейтін немесе ұйымдастыратын сервис.

•    Жүйелік динамика-уақыт бойынша олардыңтэртібін жэне жүйелер элеменггері құрылымдарына тэуелділік пен олардың арасындағы өзара әрекетті зерттейтін, күрделі құрылымдарды зерделеудегі бағыт. Оның ішінде: себептік-салдарлык байланыстар, кері байланыстар тұзағы, реакциялардың кешігуі, орталардың эсері жэне т.б. Осындай жүйелерді компьютерлік модельдеуге ерекше назар аударылады.

СОӨЖ және СӨЖ тапсырмалары

1.     Тақырып бойынша бақылау сұрақтарына жауап беру:

1.    Жүйелердің жалпы теориясында жүйенің атқарымдық сипаты қандай жалпы жорамалдарға сүйенеді?

2.         Жүйенің болашақтағы тэртібін анықтайтын үдерістерді атаңыз.

3.         Басқару жүйесіндегі ақпараттарды сипаттау кезінде қандай бөліктерге бөлінеді?

4.         Басқару жүйесінде тіркелетін, берілетін жэне қайта өңделетін ақпараттар жиынтығы нені көрсетеді?

6.         Ақпараттарды ұйымдастыру үдерісінде оны бөлуде қандай принциптер маңызды болады?

7.         Ақпараттар ағыны немен сипатталады?

8.         Агрегатор, контент түсініктерінің мэні қандай?

9.         Жүйелік динамиканың анықтамасы.

10.     Жүйелік-динамикалық модельдеудің қандай артықшылық- тары бар?

11.     Шешімдер қабылдауды қолдау үшін құрылымданған жэне пайдаланылатын компьютерлік модельдердің артықшылықтарын атаңыз.

2. Тақырып бойынша тест гапсырмаларынын сүрақтарына жауап беру:

1.         і қандай символдардың нөмірі?

A)       ақпараттық

B)       коэффициенттер

C)       дэрежелік Э) векторлық Е) тексеріс

2.         і қандай символдардыц нөмірі?

A)       ақпараттық

B)       коэффициенттер

C)       дэрежелік О) векторлык Е) тексеріс

А)

^(и,к) ⁼              I

C)       Ы=а2+аЗ; Ь2=а1+а2. Э) Ь2=а1+а2;

Е) Ы=а2+аЗ;

^Ь1 ⁼ £^а< ‘^һі]>

1=1

B)        ГТ _ I Г?Т Г I ^л(и,А) ~ |^лЛ,г 9 ²г |>

C)         *-і . ^м(.п,ю =гі(² —²’)-

і=0

°) і₀ <п-2*~¹ І2^к -1.

Е) дұрыс емес.

5.         Қандай код кодтық сөз болатын, екі кодтық сөздін жиынымен сипатталатын, кодтық сөздер деп аталатын СҒ (ц) п үзындығынын жүйелі N жиыны, ал өрістін элементіне әр кодтық сөздін шығарылуы кодтық сөз болып табылады?

A)        Сызықтык кодтар

B)        Топтык кодтар

C)        Сызыктык блоктық (п, к) коды

О) Модуль 2 бойынша реттеу ережесі

Е) Дұрыс емес.

6.         п , к бүл:

A)        код ұзындығы

B)        тексерістік жүйелі ұзындығы

C)        кодтың кодтық қашықтығы

Б) код артықшылығы

Е) код ұзындығы, ақпараттық жүйелі ұзындығы

7.         Ақпарат қорына материалға ұксас енбек және ақша қоры ретінде қарайтын көзқарастар болды. Бұл көзқарас келесі анықтамада былайша сипатталады:

A)        «Ақпарат» ұғымына берілген барлық анықтамаларды мұқият сараптаудың нэтижесінде олардың барлығы канағаттандырылмады

B)        «Ақпарат — заттың, энергияның жэне акпараттың өзінің түрленуімен байланысқан процестерді жақсартуға мүмкіндік беретін жаңа мэліметтер» •

C)        Ақпарат — соңғы колданушы арқылы пайдалы ретінде қабылданған, ұғынылған жэне бағаланған жаңа мәліметтер

Ә) Ақпарат ретінде соңғы қолданушының білім қорын кеңейтетін мэліметтер қолданылады

8.         Ақпараттың фаза.іарының саны:

A)        1

B)        2

C)        3

Б) 4

Е) 5

9.         Ассимиляцияланған ақпарат үгымы:

A)        адамның ұғыну жэне бағалау жүйесіне салынған, адам санасындағы хабарды көрсету

B)        қандай да бір физикалық тасыгышта таңба түрінде белгіленген мэліметтер

C)        берілу көзінен кабылдау көзіне ақпаратты беру кезінде қарастырылатын мәлімет

О) кең көлемде анықтама беру аркылы олар бірнеше түсініксіз элементтерді енгізеді

Е) берілген жауаптардың барлығы

10.      Қүжатталган ақпарат?

A)        адамның ұғыну жэне бағалау жүйесіне салынған, адам санасындағы хабарды көрсету

B)        кандай да бір физикалық тасығышта таңба түрінде белгіленген мәліметтер

C)        берілу көзінен кабылдау көзіне ақпаратты беру кезінде карастырылатын мәлімет

О) кең көлемде анықтама беру арқылы олар бірнеше түсініксіз элементтерді енгізеді

Е) берілген жауаптардың барлығы

11.      Композиция бүл:

A)        эртүрлі кұрылымды АҚб-нің бір АҚБ-не түрлену операциясы

B)        Кез келген кұрылымды АҚБ-нің екі деңгейлік кұрылымға өту операциясы

C)        берілу көзінен кабылдау көзіне акпаратты беру кезінде қарастырылатын мэлімет

Ә) қандай да бір физикалық тасығышта таңба түрінде белгіленген мэліметтер

Е) дұрыс жауап жоқ

A)       эртүрлі құрылымды АҚб-нің бір АҚБ-не түрлену операциясы

B)       кез келген кұрылымды АҚБ-нің екі деңгейлік құрылымға өту операциясы

C)       берілу көзінен кабылдау көзіне ақпаратты беру кезінде карастырылатын мәлімет

Б) кандай да бір физикалық тасығышта таңба түрінде белгіленген мәліметтер

Е) дұрыс жауап жоқ

13.      «Екі деңгейлі кұрылымды АҚБ-нің көпдеңгейлі кұрылымды АҚБ-не түрлену операциясы» аныктамасы қай анықтамаға тән?

A)       Нормализация

B)       Композиция

C)       Түйіншек (Свертка)

О) Декомпозиция

Е) Атрибут мәнімен операция

14.      «Бастапқы АҚБ-нін әртүрлі қүрылымды бірнеше АҚБ-не түрлену операциясы» анықтамасы қай анықтамаға тән?

A)       Нормализация

B)       Композиция

C)       Түйіншек (Свертка)

Б) Декомпозиция

Е) Атрибут мәнімен операция

15.      Жүйе тәртібінін занының функциясы:

A)       Ү=Ғ(Х)

B)       Ғ=Ү(Х)

C)       Х=Ү О) ү=ғ*Х

Е) Ү=Х(Ғ)

16.      Жүйе дегеніміз не?

A)       уақытқа байланысты хабар келешек (болашак оқиғалар туралы) жэне өткен деп бөлінеді

B)       берілу көзінен кабылдау көзіне ақпаратты беру кезінде қарастырылатын мэлімет

C)       мұндай анықтама жок

Б) бір жағынан тұтас бір зат ретінде қарастырылатын, екінші жағынан құрама бөліктердің өзара байланыскан немесе өзара эрекет ететін кез келген объектіні атайды

17.     Жүйедегі қүрылым компонентінің анықтамасы:

A)       жүйеге түсетін немесе жүйеден шығатын материалдар ағыны немесе мэліметтер ағыны

B)       жүйенің көптеген элементтері жэне олардың арасындағы өзара байланыс

C)       жүйенің жұмыс атқаруы ретінде иі, и2,..иИ айнымалылар катарында сипатталады

О) жүйенің ену жэне шығу өзгерісін байланыстыратын функция Ү=Ғ(Х)

Е) барлық берілген жауап дұрыс

18.     Жүйедегі ену және шығу компонентінің анықтамасы

A)       жүйеге түсетін немесе жүйеден шығатын материалдар ағыны немесе мэліметтер ағыны

B)       жүйенің көптеген элементтері жэне олардың арасындағы өзара байланыс

C)       жүйенің жүмыс аткаруы ретінде и 1, и2,…, иИ айнымалылар катарында сипатталады

О) жүйенің ену жэне шығу өзгерісін байланыстыратын функция Ү=Ғ(Х)

Е) барлық берілген жауап дұрыс

19.     Жүйе тәртібініц заңы компонентінің анықтамасы:

A)       жүйеге түсетін немесе жүйеден шығатын материалдар ағыны немесе мэліметтер ағыны

B)       жүйенің көптеген элементтері жэне олардың арасындағы өзара байланыс

C)       жүйенің жұмыс аткаруы ретінде иі, и2,..иЫ айнымалылар қатарында сипатталады

Ә) жүйенің ену жэне шығу өзгерісін байланыстыратын функция Ү=Ғ(Х)

Е) барлық берілген жауап дұрыс

20.      Жүйедегі мақсат және шектеу компонентінің анықтамасы

A)       жүйеге түсетін немесе жүйеден шығатын материалдар ағыны немесе мэліметтер ағыны

B)       жүйенің көптеген элементтері жэне олардың арасындағы өзара байланыс

C)       жүйенің жұмыс атқаруы ретінде иі, и2,…, иЫ айнымалылар катарында сипатталады

П) жүйенің ену жэне шығу өзгерісін байланыстыратын функция Ү=Ғ(Х)

Е) барлык берілген жауап дұрыс