Ғылым туралы түсінік

2 февраля, 2017 13:39

1.​ Ғылымның ұғымы, оның сипаттары, ғылымның парадигмасы

2.​ Ғылым эволюциясы

Ғылым — адам қызметінің шеңбері болғандықтан, оның нәтижесі ақиқат критерийіне жауапты шыңдық туралы жаңа білім.

Расселдің пікірінше: «Ғылым адамы (мен түгелдей бәрін атап тұрғаным жоқ, яғни ғылым адамдарының көбі ғалым емес,- мен ғылым адамы туралы, оның қандай болуы туралы айтып тұрмын) – бұл ықыласты, абайлы, бірізгілікті, ол тек өз тәжірибесіндегі қорытындыларға сүйенеді және түгел жалпылауға дайын емес, ол теорияны тамаша, симметриялы және синтетикалық сипатта болғандығына қарап қабылдамайды; ол оңы бөлшектеп және қосымша зерттейді».

Рассел ғылым туралы түсінік бере отырып, ғылым — ол ең алдымен, көптеген бөлек мәліметтерді байланыстыратын, жалпы заңдылықтарды табуға ұмтылатын жалпы заң. Ғылым ақиқатты іздестіретін өнермен тең, бірақ ол өнерде жоқ практикалық манызға ие. Осыған орай ғылыми білімдердің қорғансыздық ерекше формасы пайда болады, яғни ғылым, өз жемісінің қалай қолданатының шешпейді. Ғылым адамдарға әдепті емес, мақсатқа жету жолын нұсқайды. Ал мақсат пен оған жету тілектері арасындағы қалау өмір түріндегі әдеп болып келеді. «Ғылым» деген термин бүгінгі күні ғылыми әдіспен алынатын білім жиынтығы. Ғылыми таным теориямен ғана жіктеліп қоймайды, ол ақиқатты іздестіру жолы. Ғылым адамның іс-әрекеті болғандықтан әдістермен сипатталады. Шыңдықты практикалық және теориялық игерудің тәсілдер мен операциялар жиынтығын «әдіс» деген ұғыммен белгіленеді. Осындай тәсілдер мен операциялар зерттеушінің қылықтарын басқаратың міндетті норма, ереже қасиеті деп аталған. Зерттеу нормасын кеңінен Т.Кун былай түсіндіреді. Ол ғылымның екі жағдайы бар бірі төнкеріс фазасы, екіншісі «қалыпты ғылым». «Қалыпты ғылым» бірсыпыра бұрынғы ғылыми жетістіктерге мықты сүйенетің зерттеу. «Қалыпты ғылым» деген терминмен «парадигма» деген термин байланысты. Парадигма – жаппай қабылданған эталон, заң, теория, оны практикалық қолдануы, әдіс, жабдық т.б. кіретін ғылыми зерттеу үлгісі. Бұл — ескі парадигманы жойып, оның орнына жаңасын еңгізетін ғылыми қоғамда қабылданған ғылыми іс-әрекеттің ережесі және стандарты.

Парагдиманың болуы ғылымның немесе бөлек ғылыми пәндердің жетілу белгісіне жатады. Ғылыми психологияда парадигманың қалыптасуы В.Вундтың еңбектері мен оның ғылыми мектептерінде бейнеленеді.

Ғылым адамға өз өмірін сақтап калу үшін қажетті білім негізінде пайда болды. Адам шөптерді қоректену және дәрі-дәрмек ретінде пайдалануды үйреніп, жануарлардың мінезін бақылап, оларды қолға үйретті, рудамен тәжірибе жасап, әртүрлі металдарды балқытып шығаруды үйренді. Табиғатпен алуан түрлі тәжірибе жасау барысында адам өзінің өмірін ыңғайлы етуге бағытталған көптеген әдіс-айланы ойлап тапты. Қазіргі замандағы біз ыңғайлылық, денсаулық және ойын — сауық үшін былай қарағанда өзінен өзі болуы керек сияқты көрінетін заттар мен құбылыстар ғылымның арқасында пайда болған. Қазіргі заманда ғылым түсінігінде, адамзат баласының жүріп өткен жолдары көрсетіледі және адамның қалыптасуының құралдары мен әдістері болып табылған, ғылымның тарихи – мәдени құбылыс ретінде пайдалануының нысандары көрініс тапқан.

Егерде бар болмыс туралы ғылым саласы ғылым дәрежесіне ұмтылса, онда міндетті түрде мынадай сипаттар болу қажет:

​ өз объектісі болу тиісті

​ өз пәні болу тиісті

​ өз заңы, заңдылықтары, принциптері, әдістері, әдістемесі

​ өз категориялық аппараты: ұғым, категория, термин т.б.

Ғылым-адам қызметінің шеңбері, оның нәтижесі болып ақиқат критериясына сай болмыс туралы жана білім жатады. Ғылыми білімнің тәжірибелігі, пайдалылығы, тиімділігі болып оның ақиқаттығы жатады. Ғалым, ғылыми қызметкер-өз әрекетін «ақиқат-жалған» критериясына жетекшіленіп өз қызметін құратын маман.

Бұдан басқа, «ғылым» деп ғылыми әдіспен бүгінгі күні алынған білім жиынтығын айтамыз.

Ғылымның белгілері

1. Ғылым объектісі

2. ғылым пәні

ғылым

3. ғылымның заңы, заңдылығы, принципі, әдісі, әдістемесі

4. Категориялық аппарат: ұғым, категория, терминдер т.б.

Ғылыми қызметтің нәтижесі болып текст, құрылымды кесте, графикалық тәуелдік, формула т.б. түрінде көрсетілетін болмысты жазу, процесс пен құбылыстардың болжауын түсіндіру жатады. Бірақ ғылыми таным теориямен аяқталмайды. Барлық ғылыми нәтижелерді шартты сатылап реттеуге болады: «эмпирикалық-теориялық білім» немесе «дара дерек-эмпирикалық жалпылау-модель-заңдылық-заң-теория»

Ғылыми эволюцияның білімді жинауға, сақтауға және ұрпақтан ұрпаққа беруге себеп болған басты фактордың бірі болып жазбаның ойлап табылуы болды. Шумерлердің пиктографиялық жазбасы б.э.д. 3200 ж.ж. бұрын пайда болды. Б.э.д. 3000 ж.ж. Египетте иероглифтік жазба деген атқа ие болған жазбаның жаңа жүйесі пайда болды. Бұл жүйеде әріпті, дыбысты және сөздерді белгілеу үшін символдар пайдаланылған. Б.э.д. 2800 ж. бұрын шумерлердің көршілері болған вавилондықтар, ассириялықтар мен парсылар пиктографиялық жазуды ұшты жазбаға (клинопись) айналдырды. Ақырында б.э.д. 1300 ж. бұрын Сирияда ең алғашқы алфавит жасалып шығарылды. Онда 32 әріп болды, әріптің әрқайсысы белгілі бір дауысқа сәйкес болды. Көне гректер осы жазба жүйесін қабылдап, ол кейін латын алфавитінің негізі ретінде қолданылды.

Көне әлемде білімнің жеткіліксіздігінен табиғат күштері құдайдың құдіретті күші делініп, табиғатты зерттеушілер құдайдың абыздары деп саналды. Египеттегі астрономдар деп аталған осындай адамдар күнді аса үлкен сағат деп санап, ай мен жұлдыздардың орналасуына қарай, Ніл өзенінің тасу уақытымен көптеген мерекелерді тойлау мерзімдерін анықтап отырды. 365 күннен тұратын ең алғашқы календарды египет астрономы Имхотеп жасап шығарғандығы белгілі.

Өз кезегінде шумерлер (б.э.д. 4000-3200 жыл бұрын) есептеудің ондық жүйесін ойлап тауып, өздерін шебер математик және астрономдар ретінде таныта білді.

Вавилондықтар (б.э.д. 1900-600 жыл бұрын) көп жылдық бақылаулардың нәтижесінде құрастырылған, планеталардың жылжуын сипаттайтын кестелерді пайдаланып, жұлдыздар мен планеталардың қозғалуы жайлы жорамал бере білді. Сонымен қатар вавилондықтар календарды жетілдіріп, болашақты болжауға тырысты. Вавилондықтар жұлдыздарды өз құдайларының атымен атады. Вавилондықтардың білімі ертедегі гректер астрологиясының негізі болып табылды.

Жалпы қабылданған ұғым бойынша қазіргі заман ғылымының бастамасы – ертедегі грек мәдениеті болып табылды, бұл көзқарасты гректің ойшылдарының еңбектеріне сілтеме жасаған қазіргі заман ғылымының негізін салушы Н.Коперник, И.Кеплер, Г.Галилей қуаттады. Ертедегі гректердің адамды қоршаған әлемді зерттеуінің тереңдігі соншалық, олар түрлі бақылау жұмыстар, есептеулер жүргізіп, қоршаған дүниені классификациялауының арқасында, өздерін қоршаған әлемде бақыланып отырған құбылыстар мен заттарды діни жағынан емес жаратылыстанушылық сипатта зерттеу қажеттігін түсінді. Ертедегі гректердің ең басты жетістіктерінің ішінде заттардың атомдық құрылысы жөніндегі ілімді шығарып, академия мен лицейлерді оқу мекемелері ретінде ашуы болып табылды. Ежелгі гректердің атом жөніндегі көзқарастары Р.Бойль, И.Ньютон, М.В.Ломоносов, Авогадро, Лавуазье, Менделеев секілді көрнекті табиғат зерттеушілерінің еңбектеріне үлкен ықпал етті. Ежелгі грек ғалымдарының еңбектерінің нәтижесінде, олардың идеяларына сәйкес атомдық құрылыс тәжірибе жүзінде дәлелденбей тұрып-ақ, заттардың физикалық-химиялық құрылысы жөніндегі теориясы жасалды. Аталған теорияның негізінде Х1Х ғасырда химия саласында ғалымдар тамаша жетістіктерге жетті.

Гректердің идеялары Европаға арабтар арқылы таралды. Ежелгі гректердің барлық еңбектері бізге араб тілінен латын тіліне аудармалары бойынша таныс. Араб ғалымдары антикалық дәуірдің идеяларын сақтай біліп, оларды ортағасырлық Европаға жеткізе білді. Ортағасырлық арабтар, кейін римдіктер ие болған ертедегі гректер философиясы мен білімін тек игеріп қана қоймай, сонымен қатар аса ірі ғылыми жетістіктерге де жетті. Араб әлемінде әсіресе 900 – 1200 ж.ж. аралығы ғылым мен өнер шарықтап тұрған дәуір болды. Араб ойшылдары алгебраны ойлап тапты. Тіпті олардың ақындары бірінші болып математикамен айналысып, кейін ақын болып өлең шығарды. лкен қалалардың көркейіп, өсуі медицинаның дамуына ықпал етті. Қазіргі Өзбекстанның жерінен шыққан Абу Али Ибн Синаның (Авиценна) «Медицина канондары» атты еңбегі XІV ғасырға дейін дерлік барлық дәрігерлер үшін канондар ретінде пайдаланылды.

Араб ойшылдары ғылымға тек қана методологиялық нұсқаулар ғана емес, сондай – ақ көптеген терминдер енгізді: аль хебри — алгебра, аль хемия- алхимия, аль хогол-алкоголь және т.б. Ғылыми құбылыстар әдетте көптеген латын және грек сөздерімен белгіленеді де, олар көп жағдайда терминдер ретінде қалыптасады. Ал араб оқымыстылары болса сол терминдерді ойлап тапты, ал кейін латын тіліне аударылды. Әрбір ғылымның тек өзіне ғана тән түсініктері мен терминдерден құралған тілі болатындығы белгілі. Грек тілінің көптеген сөздері латын сөздерімен қатар ғылыми терминдер түрінде қолданылады. Бірақ терминдердің өзін арабтар ойлап шығарған.

Білім ұрпақтан ұрпаққа кітаптар арқылы жеткізілді, кітаптар қолмен көшіріліп отырды. Кітаптарды көшірумен жазба жазушылар айналысты. Осы себепті кітаптар өте аз болды және өте қымбат тұрды. Қағаз бен кітап басып шығару пайда болысымен, кітапты қолмен көшіруші бір жылда жаза алмайтын парақты, кітапты басып шығарушы бір күнде басып шығара алатын дәрежеге жетті. Кітаптар мен брошюралар көпшіліктің қолына тиді, бұл жағдай жаңа идеялардың кеңінен таралуына тікелей әсер етті.

Ең алғашқы басылым VІІІ ғасырда Жапонияда жарық көрді деп есептеледі. Бұл ойып жазылған ағаш қалыптардан көшіріліп басылған, түрлі суреттер, қолтаңбалар салынған дұғалар болды. («Алмас сутра – б.э.д. 868 жылы ең алғашқы басылып шыққан кітап). Осындай қалыпты жасап шығаруға өте көп уақыт қажет болды, оның үстіне бұл қалып тек бір ғана бетті басып шығаруға мүмкіндік берді. Шамамен, 1045 жылы Қытайдың императорлық сотының мүшесі Ли Чен құрамалы шрифтті ойлап тапты. Ол әрбір қытай иероглифін саздан жасап, олардың әрқайсысын темірден жасалған арнайы рамаға орналастырды. Бұл белгілерді қажетінше құрастырып, қайта бөлшектеп, орналастырып, жаңа беттер жасауға болатын еді.

XV ғасырда қытайдың баспа тәсілдерімен таныс емес, немістің алғашқы баспашысы Иоганн Гутенберг (1400-1468 ж.) баспа шрифтерін өз бетінше жеке құрастырып шығарды. Ол әрбір әріпті темірден құйып жасады. Сөздерді құрайтын әріптер бір ағаш рамаға жиналып, преске орналастырылды, осыдан кейін оларға бояу жағылып, бір парақ қағаз салынды. Осындай әдіс бір беттің мыңдаған экземплярын шығарып, одан кейін келесі беттерді басып шығаруға мүмкіндік берді. 1500 жылға қарай Италияда –100, ал Испанияда – 30 баспа станоктары іске қосылып, қызмет еті.

Қазіргі заманғы ғылым ХVІ-ХVІІ ғасырлардағы жаңа европалық цивилизацияның негізінде кітап басып шығару кең таралғаннан кейін пайда болды. Кітап басу бұл кезде коммерциялық қызмет, яғни пайда табудың бір түрі ретінде дамыды. Неміс философы К.Ясперс ғылымның қалыптасуының екі кезеңін көрсетеді:

1 кезең — ғылымның логикалық және әдістемелік қалыптасуы, яғни ертедегі грек ғылымы және Қытай мен Индиядағы ғылыми танымның алғашқы қайнар көздерінің қалыптасуы;

2 кезең- қазіргі заманғы ғылымның орта ғасырдың соңында пайда болып, XVІІ ғасырда бекінуі. XVІІ ғасырда біз ғылыми революция туралы сөз қөзғауға мүмкінді беретін жаңалықтар мен әрекеттер жасалды. Осы кезеңде ғылымның радикалды жаңа әдістері мен ұсынылып, танымның жаңа қағидалары ұсынылды.

Рене Декарт — француз математигі және философ, Галилео Галилей – италияндық астроном, Уильям Гарвей – ағылшын дәрігері, Иоганн Кеплер – неміс астрономы, Исаак Ньютон – ағылшын математигі, механик, физик және астроном, Роберт Боиль – ағылшын химигі және физик, голландиялық Ханс Янсен ойлап тапқан микроскопты жетілдірген ағылшын оқымыстысы Роберт Гук және басқа да ғалымдар қазіргі заманғы ғылымның негізін салды. Бұл ұрдістің негізгі себебі, XVІІ ғасырда ғылымның халықтың әл-ауқатын көтеру және адамның табиғатқа деген үстемдігін орнатудың тәсілі ретінде қарастырылуында болды. Декарттың замандасы Ф.Бэкон ғылымды табиғатты бағындырудың құралы ретінде көрсетіп, ғылым дамуының қажеттілігін негіздеуге көп күш жұмсап, «Күш — білімде» деген әйгілі афоризмін ұсынды. Ф.Бэкон тәжірибені табиғатты зерттеп, танып табиғат — ананы қинаудың негізгі әдісі деп қарастырды. Ф.Бэкон тәжірибелік танымның міндеттерін анықтай отырып «зерттеу», «тексеру»,»сынау» секілді бірнеше мағыналарға ие “іnquіsіtіon” – сөзін қолданды. Осындай ғылыми инквизициялардың нәтижесінде табиғаттың құпиялары ашылды (орыстын “естествоиспытатель” сөзімен салыстырыңыз). Жоғарыда көрсетілгендерге сәйкес XVІІ ғасырда Лондонда Корольдік ғылыми қоғам (1662 ж.) және Парижде Корольдік ғылыми Академия (1666 ж.) құрылды.

Осы кезеңнен бергі ғылыми ойды төмендегідей екі түрде сипаттауға болады: 1) нәтиже беріп, оны қайта тексеруге мүмкіндік беретін тәжірибеге сүйену; 2) ары қарай бөлшектенуге келмейтін аса қарапайым элементтерді іздестіруге бағытталған аналитикалық көзқарастың үстемдігі (редукционизм).

Көптеген ғалымдардың көзқарастары бойынша, қазіргі заманғы ғылымның бастамасының Европада XVІІ ғ. пайда болуы кездейсоқ жағдай емес. Ғылымның пайда болуының себебі – рационалдылыққа сүйенген жаңа европалық мәдениеттің ерекшеліктері. Яғни рационалдылық ғылымның пайда болуы мен дамуына орасан зор ықпал жасап, батыс мәдениетінің феномені болып табылды. Ғылымның дамуының әлеуметтік қозғаушы күштердің бірі ретінде жаңа табиғи ресурстар мен машиналарды қажет етіп дамып келе жатқан капиталистік өндірісті көрсетуге болады. Бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамның өндіргіш күші ретінде ғылымға деген сұраныс туды. Сонымен қатар жаңа ғылымға тән жаңа мақсаттары пайда болып, олар ертедегі ғалымдардың ұсынған мақсаттары мен міндеттерінен елеулі түрде өзгешеленді.

Батыс мәдениеті әдетте рационалды деп аталатындығы белгілі, сол себепті болар, ол капиталистік өндіріспен өте жақсы ұласып кетті. Батыс мәдениеті еңбек пен техникалық жаңалықтардың бөлінуі есебінен барынша мол табыс табуға мүмкіндік беретін аса рационалдық жүйе ретінде қалыптасты.

Қазіргі заманғы ғылымда батыс мәдениетінің өзіне ғана тән ерекшелігі ғылымның іс — әрекеттік бағытталуы. Себебі, егер де жасалынып жатқан жұмыстың нәтижелілігіне көзі жетпесе, бір де бір капиталист ғылыми зерттеулерге қаражат бөлмейді.

Алайда барлық ғылыми жаңалықтар мен пікірлер бірдей оң көзқараспен қабылданған жоқ. Мысалы, Бартелеми Тимоньенің иненің құлағын, әдеттегідей иненің соңына емес басына орналастаруы (1830 ж.) тігін машинасын жасап шығаруға мүмкіндік берді. Бірақ тігін машиналары жасалып шығарыла бастаған кезде, тігіншілер жұмыссыз қалудан қорқып, 80-ге тарта тігін машинасын қиратып тастағандығы белгілі. Осыған ұқсас кітап басып шығарудағы Гутенбергтің жетістіктеріне саудагер Иоганн Фуст назар аударып, Гутенбергке алғашында қаржылай көмек көрсеткенімен, кейін 1455 жылы тез пайда табу мақсатында Гутенбергке қарсы сот ісін бастаған. Сот ісін жеңген ол барлық әріп теретін станоктарды тәркілеп тартып алып, Гутенбергтің көмекшісі болып жұмыс істеген күйеу баласымен бірге жаңа іс ашқандығы да тарихта белгілі. Жыл сайын пайда болып жатқан дәлелдемелерге, сондай – ақ 1967 және 1982 жылдары Ватиканның эволюцияның глобальдік сипатқа ие болғандығын ресми түрде мойындағаның танығандығына қарамастан, эволюциялық теория діни қайраткерлер тарапынан сенімсіздікке, түрлі сын мен тіпті оны жоққа шығарушылыққа ұшырауда.

Қазіргі заманның ғылымы қоғам мен адамды қоршаған ортаны өзгертудің және оны танып-білудің аса қуатты құралына айналды. Оған көз жеткізу үшін ұялы телефондар мен интернет, автомобильдер мен көшедегі тығырықтар, бай өмірдің насихатты, жұмыссыздық пен көшелердегі қайыршылықты еске түсіру жеткілікті. Бұның барлығы капитализм деп аталатын қоғамдық формацияның өзіне тән белгілері. Осы формацияның және капиталистік қатынастардың негізі ретінде техникалық мәдениет пен қоршаған орта ресурстарын экстенсивті пайдалану болып табылады. Қоғамдық қатынастардың бұл түрі жаратылыстанушылық және техникалық ғылымдардың қоғамның басты өндіруші күштері ретінде қарастырылып, пайдалануының негізінде дамып, пайда болған.

Басқа сөзбен айтқанда, ғылымның дамуының әлеуметтік қозғаушы күші болып жаңа табиғи ресурстар мен машиналарды қажет еткен капиталистік өндіріс болып табылды. Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамның өндіргіш күші ретінде ғылым қажет болды. Сталиндік типтегі социалистік жүйенің құлауы жаңа капиталистік қатынастардың бүкіл әлемге тарауына әкеліп соқты. Сол себепті қазіргі сәтте капиталистік техникалық мәдениет өзіне тән қарама-қайшылықтарына қарамастан қазіргі заманның әлемдік қауымдастығының идеалы және бас иетін құдайы тәрізді болуда. Сондықтан барлық мемлекеттер аса қуатты капиталистік елдер секілді пайда табудың жолына түсіп отыр.

0

Автор публикации

не в сети 4 года

Ерек

3
Комментарии: 0Публикации: 26Регистрация: 25-01-2017

Читайте также:

Добавить комментарий

Войти с помощью: 
Авторизация
*
*
Войти с помощью: 
Регистрация
*
*
*
*
Войти с помощью: 
Генерация пароля