АҚШ бүкіл дүниежүзілік экономикалық дағдарыстан кейін.

28 февраля, 2020 14:46

АҚШ бүкіл дүниежүзілік экономикалық дағдарыстан кейін

ЖОСПАРЫ:

КІРІСПЕ3-9

БІРШШІ ТАРАУ АҚШ XX ҒАСЫРДЫҢ 30-ЖЫЛДАРЫНДА

• 1929-1933 жылдардағы экономикалық дағдарыс0-21
• Демократтардың өкімет басына келуі……………………………………. 22-26

ЕКШШІ ТАРАУ      ФРАНКЛИН РУЗВЕЛЬТ ЖӘНЕ ОНЫҢ САЯСИ БАҒЫТЫ

2.1. Ф.Рузвельт «Жаңа бағыты» және саясаттағы бетбүрыс27-35

2.2. Ф.Рузвельт өкіметінің сыртқы саясаты және АҚШ екінші дүниежүзілік

соғыс жылдарында36-42

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: XX ғасырдың 30-жылдарының соңында АҚШ-та өндіріспен капитал миллион доллардан астам өнім шығаратын ірі кәсіпорындарында өндіріспен капитал шоғырланды. Ол американ кәсіпорынының жалпы көлемінің 5,2 %-тін құрады. Онда кәсіпорындарда жұмыс істейтін жұмысшылардың 55%-ті жинақталған. Ол өнеркәсіп өнімінің 67,5%-тін өндіреді. Американ корпорациясының жалпы санының 1000-нан астамын құрайтын алып концерндер барлық активтердің жартысын иемденді. ХХғ. 30-жылдардың соңында жекеменшік иелерінің 1%-ті елдегі ұлттық байлықтың 59%-не ие болды. Елдің басым көпшілігі ұлттық байлықтың 8%-не ие. Франклин Рузвельт үкіметінің сыртқы саясаты алдыңғы кезеңдегі үкіметтің саясатынан гөрі бұрмалаңқы саясат болды. Америка үкіметі Латын Америкасы елдерімен «Тату көршілік» саясат ұстанды. 30-жылдардың басында АҚШ дүниежүзілік рынокта үлкен бәсекелестікке түсті. Оның бәсекелестері Германия, Жапония, Италия болды. Осы бәсекелестік олардың арасында қайшылықтардың шиеленісуіне әкеп соқты. 1929-1933 жылдары өндірілген товарларды сату мен өткізу саласында дағдарыс туды. Ол дағдарыс Американың Нью-Йорк биржасында басталып, Европаның барлық капиталистік мемлекеттерін қамтыды.

Американ қоғамында терең реформалар жүргізу дағдарыстан шығудың жолы болды да ол 1933-1941 жылдары президент Франклин Д.Рузверьттің саясатымен тұстас келді. Бұл саясат тарихқа «Жаңа бағыт» деген атпен енді. АҚШ-та 20-жылдары экономикалық қарқын өте жоғары болды да 1929-1933 жылдардағы орыналған экономикалық дағдарыс соншалықты терең болды. Өнеркәсіп өндірісі ғасырдың басындағы деңгейіне түсті, 100 мыңдаған фермерлер күйреді. Жұмыссыздық өсті. Америка тағдырында алғаш рет жұмыссыздар саны 12,5 миллион адамға жетті. 1929-1933 жылдары орын алған дағдарыс американдықтардың тағдырында ұлттық трагедияның символы ретінде қалды. Бұл дағдарыс американдықтардың 20-жылдары гүлденген американың еш уақытта күйрейтінін білмеген американдықтарға өте ауыр тиді. Оның үстіне АҚШ-та әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі жүзеге аспаған болатын. Американдықтар әр адам өзіне ғана сенуі керек деп есептейтін. Дағдарыс кезінде олар Бұл көзқарастан ауытқыды. Олар мемлекеттен көмек сұрады. Мемлекеттің экономикаға араласуы өмір сүрудің жалғыз құралы деп есептелінді. І-дүниежүзілік соғыс ардагерлері, жұмыссыздарға мемлекеттің қолдау көрсетуін талап етті. Фермерлер өз өнімдерінің бағасының құлдырауының шегін қоюды қалады. Дағдарыс республикаидықтардың президенті Герберт К. Губер тұсына сай келді. Ол 1928 жылы президенттікке сайланып, 4 март 1929 жылы дағдарыс басталған соң Ақ үйді тастап кетті. Оның қарсыласы демократиялық партия өкімет басына келуге мүмкіндік алды. Демократтар 1930 жылы американ конгрессінде көпшілік орын алды. Демократтар 1932 жылы президенттік қызметті жеңіп алуға ұмтылып, Франклин Д.Рузвельтке үміт артты.

Франклин Делано Рузвельт Гудзон өзені даласында атақты Рузвельттер жан ұясында 1881 жылы дүниеге келген. Оның арғы атасы Ван Рузвельт Америкаға ХҮІІ ғасырда Голландиядан келген. Қазіргі Нью-Иорк ол кезде голландылық болып, Жаңа Амстердам болып аталған. Кейін оны ағылшындар басып алып, қаланың атын өзгерткен. Рузвельт ағылшын мәнерінде Рузвельт болып аталған. Оның екі немересі американ тарихында президент болды: Біріншісі президент Теодор Рузвельт. Ол 1901-1909 жылдары аралығында президенттік атқарған. Екіншісі-Франклин Делано Рузвельт. Оның әкесі бизнесмен болған. Оның әкесі, Рузвельттер Нью-Иорктағы атақты жан ұяларға жатады. Франклин Рузвельт әке-шешесінің жалғыз ұлы болған. Франклин үйде жақсы білім алған. Ол француз, неміс тілдерін жетік білген. Делано 3 жасқа келгеннен бастап үнемі әке-шешесімен бірге Европаға саяхат шегіп отырған. Франклин Д.Рузвельт жеке меншік мектепте білім алып, даңқты Гарвард университетін бітірген. Сонан кейін Колумбия университетінің құқық мектебін бітіреді. Франклин Д.Рузвельт жас кезінен бастап саясатқа қызығады. Ол 1913 жылы демократиялык партиядан Нью-Йорк штатының сенатына сайланады. 1913 жылы президент В.Вильсон оны теңіз министрінің орынбасары етіп тағайындайды. Осы қызмет үлкен саясатқа жол ашады.

1921 жылы Франклин Д.Рузвельт мүхитқа шомылып, суықтайды және полиомиелит ауыруымен ауырады. Балдақсыз жүре алмайтын қалге келеді. Аурудың алғашқы ауырлығын жеңіп, саясатқа қайта оралады. Ол өзімшіл, өте рухы жоғары, қайсар адам болған. 1928 жылы оны өзінің штаты Нью-Йорктің губернаторы етіп сайлайды. Осы штатта революцияға тең мемлекет көмегіне қажеттілерге көмек көрсететін бағдарламаны жүзеге асырады. Осы саясат қайыршыланғандардың қолдауын көрсетеді. 1932 жылы президенттік сайлауда республикандық партия оңбай жеңіледі. Франклин Д.Рузвельт конгресстің екі палатасында да басым орынға қолдауына жетеді. Сайланған президент өзінің қызметіне 4 март 1933 жылы кірісті. Сайлау жүргеннен бастап, дағдарыс кеңейіп, американ банктері банкроттыкқа ұшырады. Американдықтар өз жинақтарын сақтап қалу үшін банктер жанына шоғырланды. Франклин Д.Рузвельт қызметіне кіріскен кезде Нью-Йорк және Чикаго сияқты финанс орталықтарында банктерде қаржылар болмады. Ел толық жансыздану алдында тұрды. Франклин Д.Рузвельт дағдарыстан елді сауықтандыруды финанс жүйесінен бастады. Президент банк жүйесін құтқару үшін күтпеген шаралар қолданды. Бір банктерді жапты, бірін-біріне қосты. Франклин Д.Рузвельт әкімшілігі «Жүз күн» деп аталатын реформаларды жүзеге асырды. Көптеген жұмыссыздар әртүрлі қоғамдық жұмыстарға тартылды. Франклин Д.Рузвельт өзінің батылдылығымен, болашаққа сенімділігімен адамдарды өзіне тартты. Оның басшылығымен «Жаңа бағыт» атымен белгілі реформалар кешені әзірленді. Белгілі бір мағынада «жаңа бағыт» АҚШ-та Батыс Европалық елдерде жүргізілген реформаларға ұқсас реформалар жүргізуді көздеді. Сонымен қоса ол 1880 жылы темір жол тарифтерін бақылаудан және Г. Рузвельт пен В.Вильсонның реформаларынан басталатын реттелетін экономиканың ұзақ жолының аякталуы болды.

«Жаңа бағыттағы» шын мәніндегі жаңашылдық-АҚШ-та өз міндеттерін орындаған реформалардың жылдамдығы болды. Бірақ көптеген реформалар асығыс дайындалып, қарқынсыз жүргізілді, ал кейбіреулері тіпті бір-біреуіне қайшы келді. Шешім қабылдау мен оны өмірге енгізудегі бар жылдамдығына қарамастан, «жаңа бағыт» еркін талқылау мен сынға ашық боп қала берді. Ол американдықтардың өз мемлекеттерінің әрекеттеріне деген қызығушылығын қайта оятты.

Америка Құрама Штаттары туралы КСРО өмір сүріп түрған кезеңде терең біле бермейтінбіз, ал 1991 жылы Қазақстан өз алдына егеменді ел болып, туын көтерген соң 1991 жылдың соңынан бастап екі елдің арасында дипломатиялық қатынастар орнап, екі жақты байланыстар белсенді дамып келеді. Дүниежүзіндегі мемлекеттерден өзгешелігі АҚШ-та жеке адамның қүқын және жеке меншікке ие болу қүқы қорғалып бағаланады, әр адам қоғамда өз орнын таба алады. АҚШ-тың саяси өмірін тек байлар мен билеп төстеушілер өкіметтің үстемдігі деп сипаттауға болмайды. Егер заңды немесе моралдық нормаларды бұзғаны анықталса, президент болса да саясат пен бизнес әлемінен өз орнынан айрылып қалатындығы сөзсіз.

Америка халқының үлкен «жетістігі» жеке табыс іскерлік тәуекелге бел буушылдық, еркіндік сүйгіштік аркылы даму жолы болып табылады. Осындай сипаттағы Американы қалыптастыруда Американ тарихында президенттік қызметке төрт рет сайланған Франклин Делано Рузвельттің еңбегі айрықша. Болашақ президент бақуатты бай жанұяда өмірге келді. Ф.Рузвельт 1904 жылдары үйінде білімін ашқан. Колумбия университетінде заң мамандығын меңгерген. 1905 жылы жиені Эленора Рузвельтке үйленеді. Эленора күйеуінің саяси карерасында үлкен рол атқарады. 1910 жылы Рузвельт АҚШ-тың демократиялық партиясын н Нью-Йорк штатына сенатор болып сайланады. 1929-1933 жылдардағы Бүкіл дүниежүзілік дағдарыс жылдарында Американы тығырықтан алып шығуға лайықты адам іздегенде Американдыктардың назары тағыда Ф.Рузвельтке ауды. Ф.Рузвельт 1932 жылы президенттік сайлау кезінде Нью-Йорк штатының губерноторы демократиялық партияның өкілі Ф.Рузвельт жеңді. Ол билік басына келісімен сайлаушылардың көңілінен шығу үшін терең саяси бағыт жүргізу керек екенін түсінді. Ол Американдықтарды абыржудан сақтандырып белсенді әрекеттер жүргізуге шақырды. Егер мемлекет экономикалық проблемаларыды шешуге барынша қатыссын десеңіздер, аман қаламыз десеңіздер реформа жүргізу қажет деп үғындырды.

Ф.Рузвельт Американ халқына былай деді. «Долг государства по отношения к гражданам являтся долгом соуги по отношению к своему «хозяину одна из обязнностей государства заключается в заботе о гражданах, оказавшихся жертвамы неблагоприятных обьстоятельств» [1].

Президент болған Рузвельт елдегі депрессия америка халық шаруашылығындағы ішкі процестердің салдарынан басталып, 20-жылдардағы республикандықтардың саясатының арқасында күшейгенін дәлелдеу мен болды. Жаңа президент өзінің батылдығымен, болашаққа сенімділігі мен адамдарды өзіне тартты. АҚШ-та жүргізілген ол жүргізген жаңа бағыт Батыс Европалық елдерде жүргізілген реформаларға ұқсас реформалар жүргізуді көздеді. Сонымен қоса ол 1880 жылы темір жол тарифтерін бақылаудан және Т.Рузвельтпен В.Вильсон реформаларынан басталатын реттелетін экономиканың ұзақ жолының аяқталуы болды. «Жаңа бағыттағы» шын мәніндегі жаңашылдық АҚШ-та өз міндеттерін орындаған

реформалардың жылдамдығы болды [2]. Бірақ көптеген реформалар асығыс дайындалып, қарқынсыз жүргізілді, ал кейбіреулері тіпті бір-біріне қайшы келді. Шешім қабылдау мен оны енгізудегі бар жылдамдағына қарамастан, «Жаңа бағыт» еркін талқылау мен сынға ашық болып қала берді. Бұл жағдай американдықтардың өз мемлекеттерінің әрекеттеріне қызығушылығын қайта оятты.

Рузвельт президенттік ант бергенде елдің банкі және несие жүйесі мүлдем құлдыраған еді. Елде инфляция орын алған еді. Ауыл шаруашылығы мүлдем күйреген еді. Осыларды жөндеу үшін шешімді реформалар қажет болды. «Жаңа бағыт» реформасы арқылы өнеркәсіп ауылшаруашылық және банк финанс жүйесі реттке келді. Бұның бәрі Ф.Рузвельттің саналы басшылығы және ақылдылығынаң арқасында жүзеге асқан еді. Америка халқы Ф.Рузвельттің елді тығырықтан алып шыққан еңбегін бағалап оны келесі мерзімге де президент етіп сайлады.

Диплом жұмысы алдына мынадай мақсатар қояды: Диплом жұмысы Америка Құрама Штаттарының тарихи дамуында елеулі орын алған 1929-1933 жылдардағы бүкіл дүниежүзінің капиталистік елдерін қамтыған экономикалық дағдарыстың Америка Құрама Штаттарының өміріне тигізген әсері және 1932 жылы сайлау барысында республикандықтар жеңіліп, демократтар өкімет басына келген соң елдің экономикасын сауықтыру мақсатында оның лидері Франклин Делано Рузвельттің «Жаңа бағыт» саясатын жүргізудегі табандылығын ол бағыттың, нәтижесін жан-жақты көрсетуді мақсат етеді.

Диплом жұмысының міндетті: — Дүниежүзінің алып мемлекеті АҚШ тарихындағы «ұлы депрессия» жылдарындағы америка экономикасының құлдырауын, жұмыссыздықтың орасан зор орын алғандығын ашып көрсету;

1929-1933 жылдары бүкіл дүниежүзілік экономикалық дағдарыс салдарынан күйзелген америка экономикасын сауықтыруға, одан әрі дамытуға жол салған Франклин Рузвельттің «Жаңа бағыт» саясатының мән- мағанасын, оның америка халқының тағдырында алар орнын ұғындыру болып табылады.

Диплом жүмысының тарихнамасы КСРО өмір сүріп түрған кезеңде дүниежүзінің алып мемлекеті Америка Құрама Штаттары туралы қызығушылықтар  нәтижесінде  көптеген зерттеулер дүниеге келген. Ол зерттеулер Кеңестік құрылысты асыра дәріптеп АҚШ-тың шын тарихы бұрмаланған. Солай бола тұрса да елдің өміріндегі президенттердің атқарған қызметтері тарихтан алып тастау мүмкін емес еді. Соның бірі 1979 жылы Москвадан жарық көрген А.Э.Иванян. «Белый дом. Президенты и политика» деп аталатын еңбек болып табылады. Онда АҚШ президенттерінің жүргізген саясаттары кеңінен сөз болады. Кеңес дәуірінде жарық көрседе еңбекте Франклин Рузвелттің «Жаңа бағыт» реформасын орнына, мәніне өз бағасы беріледі. Ф.Рузвельттің «Жаңа бағыты америка халқын депрессиядан алып шыкқан батыл шешім» деп әділ бағасын береді [3]. Американ тарихына шынайы өз бағасын беруді көздеген еңбектің біріне 1990 жылы Москвадан жарық көрген А.С.Маныкин «Эра демократов: партиная перегруппировка в США 1933-1952гг» деп аталады. Онда автор демократтар басқару тұсының республикандықтар басқару кезеңінен айырмашылығын айқындайды. Автор Франклин Рузвельттің II дүниежүзілік соғыс кезіндегі еңбегін ерекше бағалап, оның президент болған алғашқы кезеңінде жүргізген «Жаңа бағыт» саясатында Рузвельттің ешкімге ұқсамайтын батылдығымен табандылығын ашып көрсетеді [4].

Диплом жұмысын жазу барысында көп мәліметтер мен құжаттар интернет жүйесі арқылы алынды. Интернет жүйесі арқылы алынған мәліметтер меи материалдарда Франклин Рузвельттің өмірі, қайсарлығы, елдің тізгінін ұстанғандағы, табандылығы, бір беткейлігі шынайы тарихи құжаттар арқылы беріледі. Осы тақырыпты зерттей отырып мен бұл тақырып студент жастар үшін Америка Құрама Штаттатары, оның президенті Франклин Рузвельтке деген қызығушылығын арттыра түстіне сенемін. Оның өмірі, халықаралық аренада ұстанған ұстанымы болашақ саясаткерлердің бәрін де қызықтырмай қоймайды.

1991 жылы Тәуелсіз Қазақстан мен Америка Құрама Штаттарының арасында дипломатиялық қатынастар орнағаннан кейін Қазақстандықтар осы елдің өткенін, бүгінін, болашағын білуге ұмтылды. Оны білу үшін сол елдің тарихын білуге тиіс болдық. Сондай мақсатта 1996 жылы Алматыдан «АҚШ-тың қысқаша тарихы» деген еңбек жарық көрді. Осы тарихта «1932 жылы президент сайлауы «Ұлы депрессиядан» шығудың жолдарымен себептерін талқылау айтысында Г.Гувердің жолы болмады, шешуші шараларды қабылдай алмады. Елді күйзелістен алып шыға алатын демократиялық партияның өкілі Франклин Делано Рузвельт деп есептелінді» [5].

1995 жылы Алматыдан Дуглас К. Стивенсонның «Америка: Халық пен ел» деген еңбегі қазақ тілінде басылып шықты. Осы еңбекте Америка Құрама Штаттарының мемлекеттік құрылымына жан-жақты талдау жасалынған. Президент әр төрт жыл сайын сайланып отырады. Оның екі мерзімге ғана сайлануға құқы бар. «Американдық жүйенің мемлекет басшысы партияның немесе көпшілік партиясының өкілі болып табылады, көпшілік партиясының өкілі болып табылатын парламенттік жүйеден негізгі өзгешелігі міне осы» [6].

Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды пайдаланған әдебиеттер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І- ТАРАУ. АҚШ XX ҒАСЫРДЫҢ 30-ЖЫЛДАРДА

І.І. 1929-1933 жылдардағы экономикалық дағдарыс

Бірінші дүниежүзілік соғыстың қорытындысы. Саяси экономикалық дамуы. Бірінші дүниежүзілік соғыс АҚШ-ты халықаралық қатынаста түбегеилі өзгеріске әкелді — АҚШ соғысқа Антанта жағында 1917 жылы сәуір айында кірді. 1917 жылы көктемде Америка әскерлері Еуропа құрлығына шілде-тамыз айларында соғыс майдандарына қатысты. Соғыс АҚШ-тың жерін қамтыған жоқ, экономикасы ешқандай зиян шекпеді. АҚШ-тың соғыста адам шығыны өте аз болды. Соғыс майданында 50 мың адам өліп, 230 мың адам жараланды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында АҚШ-тың өнеркәсіп орындары тоқтаусыз жұмыс істеп Еуропа елдерінің соғыс тапсырмаларын орындап отырды. Сондықтан американдық корпорация иелері шексіз таза пайдаға кенелді. 1914-1918 жылдары АҚШ-тың таза кірісі 33,5 млрд доллар болды. Өнеркәсіптің дамуының дүниежүзілік саладағы үлес салмағы өсті. 1919 жылы АҚШ дүниежүзінде өндірілген өнеркәсіп өнімдерінің, оның ішінде көмірдің 50%, шойын мен болаттың -5/3; мұнайдың 3/2 —;  автомобильдің 85% шығарды. Соғыстың қорытындысында АҚШ-тың экономикалық күш қуаты артты. Сонымен қатар, АҚШ каржы саласында Еуропа елдеріне көптеп инвестиция арқылы көмектесіп. өндірісін дамытуда. Олар каржы саласында АҚШ-қа теуелді болды. АҚШ инвестицшсы Еуропа елдеріне:

— соғысқа қажетті заем 11 млрд долларға жетті;

—  Қанада мен Латын Америка елдеріне жеке инвестиция мөлшері 7 млрд доллар болса, 20 жылдарда дүниежүзі елдеріндегі АҚШ инвестициясыныц мөлшері 18 млрд долларға жетті. Соғыстың АҚШ үшін қорытындысы, Еуропа елдеріне Америка капиталының көп мөлшерде шығарылуы, АҚШ қарыз беретін елге айналды. Соғыстың қорытындысында АҚШ дүниежүзіне өзінің саяси экспанциялық саясатын нығайта түсті. Дүниежүзілік рынокты өз қолына ала бастады. АҚШ президенті Вильсонның сөзімен айтқанда: «Біздің міндетіміз дүниежүзіне ақша беру болса, ақша берген ел әлемді билей білуі керек». Бұл  саясаттың негізі — АҚШ-тың дүниежүзілік гегемондық билікке шығуы болды.

Соғыстан кейін АҚШ президенті Вудро Вильсон (1856-1924) болып қалды. Ішкі саясатта либерал-реформаторлық бағыт ұстап, Американың қаржы капиталының мүддесін қолдады. Сыртқы саясатта Латын Америкасы елдеріне қарсы экспанциялық саясат жүргізді. 1918 жылы қаңтарда атақты «14 пүнкт» — бағдарламасын ұсынып, Париж конференциясына қатысты.

1920-1921 жылдарда АҚШ-та экономикалық дағдарыс кен етек алды, Елде ереуілдік қозғалыс күшейді. 1919 жылы елде 210 мың өнеркәсіп орындары болса, ол 1921 жылы 192 мыңға қысқарды. Жұмыссыздық 5-6 млн адамға жетті. Ереуілдік қозғалысқа қатысқан адамдар саны 4,5 млн жетті. 1921 жылы АҚШ-та екі коммунистік партия бірігіп, бір партияға айналды. АҚШ-та дағдарыс жылдарында демократиялық қозғалыс кең етек алды. Ереуілдік қозғалысқа Америка Еңбек конфедерациясы (АЕК) кәсіподақ ұйымы басшылық жасады. Экономикалық дағдарыс президенттік сайлау қарсаңында демократиялық және республикалық партия арасында саяси күресті күшейте түсті. Вильсонның демократиялық партия үкіметінің, халықтың алдында беделі түсе бастады.

• жылы қараша айының 2-і күні АҚШ-та президенттік саилау өтті. Сайлауда республикалық партияны қолдап 16 млн дауыс берсе, демократиялык партияны қолдап 9 млн сайлаушылар дауыс берді. 8 жыл елді басқарған демократиялық партия жеңіліс тапты. АҚШ президенті болып республика партиясынан Уоррен Гардинг (1865-1923) сайланды. Вице-президенті болып Калвин Кулидж болды. Республикалық партия үкіметі келген- кейін де елдегі экономикалық дағдарыс жалғасты. Ірі монополияға сенім артқанымен, Гардинг үкіметі қарсылыққа душар болды. 1923 жылы елді аралап жүрген кезде, аурудан Гардинг қайтыс болып, оның орнына вице-президент Кулидж тағайындалды.

Капитализмнің уақытша тұрақтану кезіндегі АҚШ

1924 жылы АҚШ-та президенттік сайлау болып, республикалық партия екінші рет жеңіске жетіп, Кулидж президент болды.

1924 жылы АҚШ-та капитализм уақытша тұрақтану кезеңіне өтті. Буржуазияның саяси ықпалы күшейді. Ереуілдік қозғалыс жеңіліс тапты. Жалпы демократиялық қозғалыс сайлаудан кейін әлсіреді. Экономикалык өрлеу үшін АҚШ буржуазиясы қаржы бөлуге кірісті. Экономика құрылымын өзгертіп, ішкі өндіріске капиталды салып, жаңа технологияны енгізіп, өндіргіш күштің тез өсуіне жағдай жасады. Өнеркәсіптің жаңа салалары: ауыр өнеркәсіп, автомобиль, машина жасау, энергетиканың дамуына көңіл бөлінді. Өнеркәсіп өнімдерін өндіру тез өсті. Мысалы: 1923 жылмен салыстырғанда болат қорыту 45 млн т; 57 млн т артты; электр энергиясы 71 млрд квт сағ, 117 млрд квт сағатқа өсті. Жалпы өнеркәсіп өнімі 70% артты. АҚШ өнеркәсібі дүниежүзінде өндірілген өнімнің 48%-ын шығарды. Сөйтіп, капиталистік елдердің арасында бірінші орынға шықты. Ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерінің өндіріске тез енгізілуі автомобиль шығару Америка қоғамынын мақтанышына айналды. Автомобиль өндірістің негізін қалаушы Генри Фордтың атымен шықты. Жаңа конвейерлік жүйенің енгізілуі, өндірістің үздіксіз жургізілуі өндіргіш күштердің артуы, АҚШ-ты автомобиль шығарудан дүниежүзінде бірінші орынға алып шықты. Мысалы: 1913 жылы 485 мың. ал 1921 жылы, 1.6 млн, 1929 жылы 5,4 млн автомобиль шығарылды. Форд автомобиль заводында кейбір кезде күніне 25 мың автомобиль шығарылатын болды. Өнеркәсіптің химия, самолет жасау, радиотехника салалары қарқынды дамыды. 1928 жылы капитализмнің тұрақтануы өзінің ең жоғарғы деңгейіне жетті. «Американдық гүлдену заманы басталды» деп түсіндірді АҚШ президенті Кулидж.

1928 жылы АҚШ-та кезекті президенттік сайлауда республикалық партия жеңіске жетіп Герберт Гувер елдін президенті болып сайланды. Гувер укіметі сайлаушылардын үмітін ақтай алмады. АҚШ экономикасындағы дағдарыстан шығудын жолын іздеген «миллионер үкіметі» одан еңбекші халық  арқылы шығудың жолын таңдады. «Қатал  индивидуализм идеясы елдің дағдарыстан мемлекеттік қолдау арқылы шығуынан бас тартты. Еңбекші халықты әлеуметтік жағынан қолдауга және жұмыссыздарға көмек керсетуге қарсы болды. Гувер үкіметі реакциялық саясат ұстады. АҚШ фермерлерінің талабын орындау үшін 1929 жылы маусым айында конгресс арқылы «Ауыл шаруашылык тауарларын өткізу туралы» заң қабылдады. Жаңа заң бойынша федералдық фермерлерді басқару басқармасын құрды. Фермерлердің өнімдерін сатып алу жэне рыноктағы артық астықтың мөлшерін азайту үшін мемлекет фермерлерге 500 млн доллар бөлді. Фермерлерден сатып алынған ауыл шаруашылығы тауарлары мемлекеттік қоймаларда сақталды. Қоймаларға 257 млн т. бидай, 1,3 млн т. мақта жиналды. Халыққа қажетті азық-түлік тауарларын базарға шығаруды тежеді. Халық арасында аштық басталды. Үсақ және орта фермерлердің жағдайы нашарлады. Мемлекеттік қолдау саясаты уақытша ғана қолданылып. көп кешікпей тоқтатылды.

Гувер үкіметі ішкі саясатта миллионерлерді колдап, ірі монополия иелеріне жеңілдіктер жасады. Жеке меншік компанияларына жеңілдетілген несие берсе, корпорация иелеріне салық мөлшерін азайтты. Шет елдің тауарларына баж салығын өсіріп, ірі өнеркәсіп монополиясы тауарларының бағасын кетерді. Ірі монополияларды мемлекеттік субсидия (көмек) арқылы қолдап отырды. Гувер үкіметі дағдарыс жылдарында мемлекеттік-монополиялық саясатты жүргізуге мәжбүр болғанымен, оған шектеу қойып отырды. Бұл саясатты АҚШ-та кейіннен Рузвельт үкіметі толық жолға қоя алды.

Гувер үкіметінің сыртқы саясаты 20-жылдары басталған экспанциялық бағытта жүргізілді. Қаржы-ақша саясаты АҚШ-тың халықаралық қатынастағы орнын нығайтты. Шет елдерге АҚШ инвестициясы көптеп шығарылды.

1929 жылы шет елге шығарылған инвестиция мөлшері 16,5 млрд доллардан 27 млрд долларға өсті. Американ капиталы Латын Америкасы елдеріне көптеп шығарылды. Бүл АҚШ монополистеріне шексіз пайда әкелді. Экономикалық -экспансия саясаты бұл елдерде әскери бақылауын күшейтті. АҚШ үкіметі Қиыр Шығыста Жапонияның ықпалын әлсіретіп, Вашингтон конференциясынан кейін Қытайда өз беделін көтеруге қол жеткізді. Бұл саясат Қытайда 1924-1925 жылдарда халық көтерілісінің басталуына әкеліп соқты.20-шы жылдарда АҚШ-тың Еуропа елдерінде беделі нығая түсті Оған 1924 жылғы Дауэс жоспарының Германияның экономикалық дамуын күшейтуі әсер етті. Германияға АҚШ-тың займы несие қаржы-ақша көмегі берілді. Еуропада Германия арқылы АҚШ тың гегемондық саясаты басталды. 20-жылдарда АҚШ өзінің антисоветтік саясатын жалғастыра берді.

1929-1932 жылдар АҚШ тарихына ұлы депрессия деген атпен енді. Дәл осы жылдары АҚШ-ты экономикалық дағдарыс жайлады. Ол дағдарыс Нью-Иорк биржасында акция курсының құлауынан басталды. Дағдарыс банк жүйесін, өнеркәсіпті, ауылшаруашылығын қамтыды. 1929 жылдың күзінде Нью-Йорктің қор биржасында қауіпті күндер басталды. Президент Гувер АҚШ-тың гүлденуі туралы 4 жылға арналған экономикалық жоспар қабылдаған соң 4 ай өтпей жатып Америка дағдарысқа ұшырады. Американдық гүлдену күйреу табалдырығының алдында тұрды. Уолл-Стритте аласапыран басталды. Осы уақытқа дейін күн бойы сатылған акцияның саны 8200 мыңнан асқан жоқ. 2 қазанда 12800 мың акция сатылды. АҚШ-тың ірі банкі Митчелл бастаған банкирлердің тобы биржаны миллиондаған долларлармен ұстап тұруға тырысты. Экономист Дж. Кейнс акцияның құлдырауы алып сатарлықты жойды. Биржаның алып сатарлық жолмен тапқан қаржысы өндірісті инвестициялауға жұмсалды. Алайда осыған қарамастан қаржыландырудың біраз бөлігі Уолл-Стритке жұмсалды. 1929 жылы 29 қазанда 16400 мың акция сатылды. Дәл осы күні сатылған құнды қағаздардың саны 24 қазанға дейін әр күні сатылғандардан екі есе көп болды. Құлдырау едәуір алып компанияларды да қамтыды. Едәуір алып компаниялардың өнеркәсіптік акциялары 53%-ке құлады. 24 және 29 қазандар арасындағы құлдырау көптеген бағалы қағаздық жағдайларды жойды. Мыңдаған американдықтар кедейлерге айналды. АҚШ-тың капиталистік экономикасы дағдарыс жағдайына енді. Оның басты қайшылығы өндірістің қоғамдық сипаты мен иеленудің жеке меншіктік формасы арасында көрініс тапты. Жалпы дағдарыс кезеңінде буржуазиялық қоғамның экономикалық қайшылықтарының шиеленісуінің көріністері:

• капитапистік рыноктың тұтыну көлемінен қалып қоюы;
• өндіріс қуатының үнемі артық болуы;
• өндіріс даму қарқынының баяулығы;
• негізгі капиталдың артықтығы;
• өндірісті шектеп, жоғарғы монаполиялы бағаның сақталуы;
• сатып алу қабілеттілігінің құлдырауы;

1929-1933 жылдардағы АҚШ экономикалық дағдарыстың алғы шарттары 20 жылдардағы өнеркәсіп өрлеуі кезеңіндегі капитализм ішінара тұрақтану кезеңінде туындаған. І-дүниежүзілік соғыс кезеңінен бастап АҚШ-та өндірістің өсуі байқалған. Өндірістің өсуіне І-дүниежүзілік соғыс және техникалык прогресс әсер еткен. АҚШ І-дүниежүзілік соғыстан бастап капиталистік дүниенің орталығына айналды және соғыста байыды. Соғыстан кейін АҚШ сыртқы сауда экспансиясын жүргізді. Осы кезеңде АҚШ-тың ықпал аймағы және Американ континеті мен одан өзге жерлерде капитал салуы өсті. Ішкі рынок кеңейді. Американ инвестициялары автомобиль, химия, мұнай, көмір салаларына салынды. Кәсіпорынның күші өндірістің қуаттылығынан қалып қойды. Техникалық прогресс капиталдың құрылымдық өзгерісін тудырды. Оның тұрақты бөлігінің үлесі ауыспалы бөлігі арқылы көбейді. Оның нәтижесі жұмысшы күштерін өндірістен ығыстырды, жалдамалы еңбек рыногында сұраныс қысқарды. АҚШ өндіріс мүмкіндігінің өсуі ішкі рынокты кеңейтті. Тұтынушылардың сатып алу қабілеті кеңейген рынокқа жауап бермеді. 20-жылдары өндірісті рационализациялау арқылы жұмысшылар көп шығара бастады. Бірақ олардың жалақысы аз мөлшерде өсті. Соғыстан кейінгі жылдары АҚШ-та товарларды ұзақ уақытқа кредитке бере алды. Өнеркәсіп өнімдерін өткізу қиындығы американ империализмін экспанцияға итермеледі. Отарлы және тәуелді елдердің дамуы, империалистер арасында бәсекелестіктің өсуі халықаралық товар айналымы механизмінің бұзылуы және төлем баланстарының өзгеруі-осылардың бәрі сыртқы рынокта АҚШ жағдайын күрделендірді. Қоғамдық ұлғаймалы өндіріс процесі бұзылды. Көптеген сауда және өнеркәсіп кәсіпорындары, транспорттық компаниялар, банктер кедейленді. Заводтар мен фабрикалар жабылды. Баға адам айтқысыз құлады. Жалақы азайды, жұмыссыздық көбейді. Солай бола тұрса да үкімет жұмыссыздықты мойындамады. 1932 жылы АҚШ-та өнеркәсіп өндірісі 46%-ке қысқарды. Дағдарыс банкроттықтың жаппай толқынын бастады. 1929-1933 жылдары 135 мың фирма күйреді, 5750 банк кедейленді. Сыртқы сауда айналымы 3,1 есе кеміді. Жұмысшылардың жағдайы олардың өмір сүру деңгейі төмендеді, елде ашаршылық және жұмыссыздық өсті. Өнеркәсіп дағдарысы аграрлық дағдарысқа ұласты. Бидайды жинау 36%-ке азайды. Жүгеріні жинау- 45%-ке құлдырады. Ауылшаруашылық өнімінің бағасы 58%-ке, фермерлер табысының 40%-ті қарыздары мен салықтарын төлеуге кетті. 1930 жылы орын алған қүрғақшылық 30 штатта егінді құртты. Бірақ құрғақшылық ауылшаруашылық өнімдерінің бағасын құлдырауын тоқтата алмады. Елдегі жағдай қиындады, шара қабылдау қажет болды.

Өндірістің жоғарғы шоғырлану өнеркәсіп салаларында бағаның құлдырауы өндірістің қысқаруымен салыстырғанда онша айтарлықтай болмады. Ұлы депрессияның алғашқы жылдарында өндірістің шоғырлануының төмен болған салаларында баға қатты төмендеді. Жұмысшылардың нақты жалақысы 60%-ке азайды. 1933 жылы жұмыссыздардың саны 17 миллионға жетті. Фермерлердің жеке табысы екі есеге дейін азайды. Оның салдарынан қарыздарын төлей алмаған 1 миллионнан астам фермерлер (жанұя мүшелерін қосқанда) жерлерінен айрылды. Жерден айрылған фермерлер күн көру жолдарын іздеп қалаға ағылды. Жұмыс таба алмаған олар жұмыссыздар армиясының санын көбейтті. Жұмысыздардың жағдайы өте нашар болды. Мемлекеттің әлеуметтік қамсыздандыру саясаты болмаған соң мемлекеттен көмек ала алмаған олар қайыршыланды, ашаршылыққа ұшырады. Пәтер ақысын төлей алмағандар қаланың сыртындағы аймаққа орналасты. Олар жәшіктер мен құрлыс қалдықтарынан үйлер соқты. Оны «президент Гувер поселкалары» деп атады. 1929-1933 жылдардағы дағдарыс өнімді артық өндіру мен товарлардың рынокқа көптеп түсуінен болды. Артық өндіру тұтынушыларды қамтамасыз ету нәтижесінде пайда болған жоқ. Халықтың сатып алу қабілетілігінің төмендігінен туған еді. Қоймаларда сатылмаған азық-түліктер үйіліп жатты. Бағаның төмендеуін және товар артықшылығын қысқарту үшін бидайды жақты, сүтті төкті. Дағдарыстан ұсақ және орташа фирмалар зардап шекті. Монаполиялар туындаған қиындықтарға қарсы тұра алды. Ірі капитал иемденген олар корппорациялар өндірісті қысқартты, рынокқа ыңғайлана алды, бағаның құлдырауын тежеді. Дағдарыстың соңында өздерінің бәсекелестерінің жағдайын пайдаланып ірі монаполия иелері өз мүмкіндіктерін пайдаланды. Соның бірі-«Янгустаун» компаниясы.

Г.Гувер үкіметі дағдарысты банкирлер мен өнеркәсіп иелеріне финанстық көмек көрсету арқылы бәсеңдетуге тырысты. Осы мақсатта кредиттік компанияларды банкроттықтан сақтау үшін «Реканструктивная финансовая корпорация» құрылды. 1930 жылы шетелден АҚШ-қа әкелінетін товарларды қысқартатын жоғарғы таможниялық тариф қабылданды. Осы шаралардың бәрі экономикалық дағдарысты тоқтата алмады. Экономикалық апаттан шайқалған экономистер дағдарыстың себебін анықтауға, одан шығу жолдарын іздеуге және оның қайталанбау құралдарын іздеді.

20-жылдарда Американың дамуы берік және тұрақты болып көрінді. Тіпті 1929 жылы қазан-қараша айларында биржа дүрбелеңі «Ұлы депрессияның» басы ел басшыларының оптимистік болжамдар жасауын тоқтатпады. Алайда депрессия күшейе берді: миллиондаған ақша салушылар өздерінің өмір бойы жинаған қаржыларынан айрылды. 1932 жылға қарай жоғалтылған бағалы қағаздардың нарықтык бағасы 75 млрд. долларға жетті. Іскерлер кеңселері жабылды, фабрикалар жұмыстарын тоқтатты, банктер күйзеліске ұшырады, миллиондаған жұмысшылар көшелерде ақша табудың қамын ойлап босып жүрді. АҚШ тарихы баяғыда ұмыт қалған 1870 жылғы депрессиясын санамағанда мұндайды көрмеген еді.

Бірінші қолбалжулардан кейін есін жинаған адамдар болған жағдайдың себебін іздей бастағанда, елдің гүлдену барысында зиянды үрдістердің бары да анықталды. Мәселенің негізі өндіріс күштерінің өсу деңгейі мен тұтыну деңгейінің арасындағы үлкен айырмашылықта болды. Соғыс кезінде және онан соң өндірісті техникалық қайта жарақтандыру есебінен шығарылған өнімнің мөлшері американ фермерлерінің, жұмысшылары мен қызметкерлерінің сатып алушылық қабілетінен асық түсті. Байлар мен орташа топтың мол ақшасы ақылмен қолданылмады. Оларды акциялармен, қолғалмайтын мүліктермен алып-сатарлық жасауға жұмсады. Бағалы қағаздар нарығының құлдырауы, биржалық алып-сатарлықтың іргесі шайқалған мекемесін жермен-жексен еткен бірінші жарылыстардың бірі болды.

1932 жылы президент сайлауы «Ұлы депрессиядан» шығудың жолдары мен себептерін талқылау айтысьшда Герберг Гувердің жолы болмады — ол президент орнына биржалық күйзелістің алдында 8 ай бұрын келді де, индустрия дөңгелегін қайтадан айналдыру үшін бар күшін салды. Алайда Гувер экономикадағы федералды үкіметнің ролі туралы дәстүрлі тұжырымдардың ықпалында болып, шешуші дараларды қабылдай алмады. Оның демократиялық партиядан шығып, күйзелістің бірінші жылдары Нью-Йорк штатының губернаторы орнында атағы шыққан оппоненті Делано Рузвельт депрессия америка халық шаруашылығындағы ішкі процестердің салдарынан басталып, 20-жылдардағы республикашылардың саясатының арқасында күшейгенін дәлелдеумен болды.

Экономикалық дағдарыс елдің ішкі саяси жағдайына едәуір ықпал етті. 1930 жылдың өзінде-ақ демократиялық партия конгресстен көп орынды жеңіп алды және республикандықтармен сенімді күреске түсті. Республикандықтар бұл кезеңде жергілікті жерлердегі жергілікті баскару органдарға  жауап беретін болса да, сайлаушылар оларды онша көп қолдамады. Биржаның күйреуінен туындаған қорқыныштан есін жинаған демократиялық партияның босстары қалыптасқан жағдайды пайдаланып республикадықтардан Ақ үйді жеңіп алуға тырысты. Демократиялық партияның маманданған насихатшылары Гуверге «жалқау-президент» деген ат тақты, сол тағылған аты оған көпке дейін сақталып қалды [7]. Елдегі жағдай және қоғамның республикандық әкімшілікке көзқарасы демократиялық партияның жоспары мен үмітін жүзеге асыруға қолайлы жағдай туғызды. Демократтардың Ұлттық комитетінің пресс — хатташысы Михелъсон мұны былай деп сипаттады: «Стол был накрыт, нам оставалось только есть»[8].

14 маусым 1932 жылы республикандық делегаттар Чикагоға жиналып, партия босстары жасап қойған таңдауды бекітті. Осы жылдың көктемінде басталған партияның ішінде Кулидждің кандидатурасын ұсыну қозғалысын Гувердің белсенді жақтастары ебер басып тастай алды. Сенаторлар Норрис, Лафоллет, Костиган бастаған республикавдық партияның «прогрессистері» партиялық аппаратқа да бақылау қоюды қолдан шығарып алды, Гуверді қайта ұсынуды тоқгата алмады. Чикаго жұмыссыздары делегаттардың лимузиндермен съездің бір залынан ек шні залына дейін қайта-қайта ағылғанын қынжыла бақылады. Қаланың атмосферасы өте шиеленісті тұрды. Съездің жұмысы әбден дайындалған жоспар бойынша өтті. Партияның саяси платформасы президент Гувердің ішкі және сыртқы саясатын барынша қорғады, американ халқының басына түскен экономикалық қиындықтарға Европадағы жағдай мен Европа үкіметтерінің экономикалық саясатын айыптады. Съезд жұмысының үшінші күні делегаттар кандидатураларды ұсынуға көшті. Төрағалық етуші трибунадан салтанатты түрде Гувердің кандидатурасын ұсынды. Гувердің саяси қарсыласының бірі съездің басқа делегатының кандидатурасын ұсынған кезде залдағы барлық микрофондар кенеттен өшіп қалды. Бұрынғы президент Калвин Кулидждің кандидатурасын ұсынған екінші бір делегатты полиция залдан қуып шықты. Партияның саяси босстары мен съезді ұйымдастырушылардың сақтық шаралары өз нәтижесін берді. Съезд делегаттарының басым көпшілігі өз дауыстарын Герберт Гуверге берді. Ешқандай қиындықсыз Гувердің «әріптесі» Чарльз Кертис кандидатурасы да бекіді. Республикандық партияның мүшелері 1932 жылғы партияның ұлттық съезі туралы өкінішпен еске алады. Чикагалық «Трибюн» газеті республикандық платформаны «дөрекі алаяқтық» деп көрсетті [9].

Белгілі американ журналисті Уилл Роджерс 1932 жылғы президенттік сайлау алдындағы республикандық партияның кездескен қиындықтарын былай сипаттайды: «Демократтар сайлауыларға жеңіске жеткен күнде істейтін жұмыстары туралы уәде бере алады. Ал республикадықтардан олар алдымен не істей алатындығы, содан соң неге істей алмағандығын түсіндірулері талап етіледі». Сайлау алдындағы жағдайдың осындай ерекшелігі демократиялық партияға көп көмектесті.

1932 жылғы сайлауға демократиялық партия республикадықтарды өкімет басынан кетіремін деген үлкен сеніммен келді. Партияның финанстық қайыршылық жағдайымен және елдегі кең танылуына байланысты, сенатор демократтардың бір былай деп айтты: «Біздің бақытсыздығымыз сонда, бізде дауыс бар да, ақша жоқ. Қазіргі туындаған жағдайда менің ойымша президент Гуверге партияға кажетті ақшаның жартысына миллион дауысты сату керек, біз дауыстарды жоғалтамыз, ал ақша бізге қажет болып табылады»[10].

Республикандық съезд аяқтала салысымен, Чикагаға демократиялық партияның делегаттары ағыла бастады. Журналистер республикадықтарға қарағанда демократтардың белсенді әрі жас екенін көрсетті. Съездін атмосферасының белсенді өтуіне республикадықтарды жеңуі жақын екендігіне сенім де әсер етті. Демократтардың кандидаттары аз болған жоқ. Сонда да, Нью-Йорк штатының губернаторы Франклин Делано Рузвельттің кандидатурасы ә дегеннен-ақ басым түсіп жатты.

Президенттік сайлаута дауыс берген кезде, «өз бетінше жүріп-тұра алмайтын мүгедектің президенттік креслоға» отыратындағы туралы американың қоғамдық пікірі ешқандай шешуші роль атқармауға тиіс болатындығы дайындалды. Қоғамдық пікірді дайындауға ерекше маңызды мән берідді, Рузвельттің жақын көмекшілері үш ірі медик-мамандардан консилиум ұйымдастырды. Рузвельтті медициналық тексерудің нәтижелері баспасөзде кеңінен жарияланды. Оның үстіне эксперттер Рузвельт барлық жағынан алып қарағанда да, қандай жауапты қызмет болса да атқара алады деген тұжырым жасады. Дәрігерлер өз бетінше жүре алмайтындығы туралы, бұл нақты жағдайда ешқандай кедергі келтірмейді, ол бір көзі жоқтықтай ғана әсер береді, деген қорытындыға келді.

Басқа кандидаттарға қарағанда 49 жасар Рузвельттің көп артықшылығы бар еді — бүкіл елге әйгілі фамилия, оның дара тұлға ретінде және саяси танымалдығы, республикандықтарды басымдылықпен жеңгендігі және ауыр сырқатты жеңе білгендігі, елдегі атақты адамдар арасында туыстық-семьялық байланыстар.

1931-1932 жылдары белгілі американ газеттері қоғамдық пікірді сұрағаңда, көптеген америкаңдықтар Рузвельт пайдасына өз симпатияларын білдірді. 1932 жылы Скриппс-Говард газет концерні жүргізген сұрау бойынша саяси топтар мен АҚШ-тың қалың көпшілігі алдыңғы нәтижені толық дәлелдеді.

Съезде Рузвельттің басты қарсыласы бұрынғы оның одақтасы және қамқоршысы Альфред Смит болды. Оны елдің Шығыс штаттарының делегаттары жөне АҚШ-тың Оңтүстік штаттары қолдаған өкілдер палатасының спикері оңтүстіктік Джон Гарнер қолдады. Дауыс берудің үш турынан кейін претенденттердің ешқайсысы көпшілік дауысқа ие болмады. Сондықтан Гарнер өзіне ұсынған вице-президенттік постқа келісіп, өз жақтастарының дауысын Рузьвельтке берді. Бұл съездегі күрес барысын шешті. Франклин Рузвельт АҚШ президенті қызметіне кандидат болып бекітілді. Съезде қабылданған саяси платформа «құрғақ заңды» алып тастады, экономикалық сипаттағы көп проблемаларды шешу жөніндегі шараларды қарастырды. Оның ішінде жұмыссыздар мәселесі, антитрестік зандарды күшейту, және монополия қызметіне бақылау қою, мемлекеттік шығындарды қысқарту сияқты мәселелер бар. Демократиялық партияның платформасы мәні жағынан республикандық әрекеттің программасына қарама-қарсы болып көрінеді. Республикандық платформасында бұрынғысынша Гувердің американдық индивидуализмі жатты. Чикагодағы съездің соңғы күнінде қалыптасқан традицияға қарамастан Рузвельт Чикагоға ұшып келіп, өз кандидатурасын бекітуге тікелей катысты. Съезд залындағы трибунаға шығып, ол; «Мен, кандидаттың оған ресми мәлімделгенге дейін бірнеше апта бойы бар жайдан хабарсыз қалуға тиіс, деп көрсетілген қалыптасқан традицияны бұзып, біздің алдымызда тұрған міндеттерді шешу бойынша жұмысқа кірістім. Сіздер менің кандидатурамды бекіттіңіздер, мен мұны білемін, сондықтан маған білдірген сенімдеріңіз үшін, алғыс айтқалы сіздердің алдарыңызда тұрмын. Мейлі менің тардицияны бұзғаным да символистік болып табылсын. Осы кезден бастап ақымақтықпен жасалған традицияларды бұзу біздің партияның міндеті болып табылады». Оның микрофон алдындағы жағымды қоңыр даусы бүкіл елге жайылды, Рузвельт алғаш рет американ халқына «жаңа бағыт» уәдесін берді [11].

Демократтар съезді аяқталысымен Рузвелът бүкіл елді аралауға шықты, президенттік сайлау күнге дейін 36 штатты шығыс жағалаудан батысқа дейін аралап, 27 программалық баяңдама және көптеген қыска хабарламалар жасады. Саясат және экономиканың әртүрлі салаларында маманданған қабілетті және ширақ кеңесшілер тобының аркасында демократтық кандидаттың сөздері мен баяндамалары өте мәнді болды жөне американ қоғамын толғандырған көптеген сұрақтарға жауап берді. Рузвелът таңдаған «ми трестінің» жоғары интеллектуалды және кәсіби қабілетін атап көрсете отырып, демократ кандидатының өзінің жеке кабілеті мен саяси төжірибесін бағаламауға болмайды. Өйткені ол кез-келген жағдайда қажетті ойды айта алды. Сайлау алдындағы компания кезінде адамның іс үшін, жігерін, қабілетін, денсаулығын кажет еткен жұмыстарды атқарған Рузвельт, өзі туралы АҚШ президентінің жауапты және күрделі міндеттерін атқаруға денсаулығы жетпейді деген алып-қашпа сөздерді жоққа шығарды. Әсіресе тағдырдың ауыр соқысына қайыспаған шешен сөзді, жігерлі адамның трибунаға шығуы, маңызды психологиялық сәт болды. Демократтар кандидатының түр сипаты станцияларда Рузвельттік поезды күтіп алған халыққа оған деген сенімді ұялатты. Халық осындай ауруды жеңе білген адам, ауруға ұшыраған қоғамды да сауықтыра алады деп есептеді. Американдықтар болашаққа деген сенімді жоғалтқан еді. Рузвельт өзінің бар түр-сипатымен егер өмір сүргің келсе, Бұлай істеуге болмайды, деп тұрды.

Өзінің әрекет программасын баяндай тұрып, ол республикандық әкімшілік пен Гувердің жеке басын елдегі күрделі экономикалық ситуация жағдайында әрекетіздігі үшін сынауын тоқтатпады. Өзінің 1932 жылы қазанда сөйлеген сөзінде Рузвельт: «құлдырау 1929 жылдың қазанында басталды, президенттің қолында үкіметтің бұған араласуына барлық құралдары бар еді. Осы күннен 1931 жылдың 31 желтоқсанына дейін туындаған ситуацияны жөндеу үшін ол ешнәрсе істеген жоқ, Тек өзі ғана ешнәрсе істемей қойған жоқ, дәл осындай позицияны конгресс те ұстанды»[12] деп көрсетті. Рузвельт өзін сайлаған жағдайда Гувер орындай алмаған істерді жүзеге асыратындығы туралы американдықтарға уәде берді. Демократтардың кандидаты жүзеге асыруға белгіленген шаралардың ішінде фермерлер мен жұмысшыларға мемлекеттік жәрдем ақыны, банк системасы мен барлық адамдар өз өмірлерін қамтамасыз ететін каражат табу кұқын пайдалануға ие болатын «экономикалық конституциялық тәртіп» орнату реформасын ерекше атап көрсетті. Рузвельттің уәдесі жалпы сипатта болды, бірақ оның ұсынған программасы көптен күткен өзгерістер үмітін тудырды.

Сыртқы саясат мәселелері 1932 жылғы сайлау алдындағы компанияда онша маңызды роль атқарған жоқ. Негізгі екі кандидат та бұл мәселенің сайлау барысындағы күресте шешуші роль атқармайтындығын түсінді. Сондықтан олар бұл мәселені өз платформаларында сипап қана өтті.

Республикандық ұлттық сьезд кандидатурасын ұсынған соң, Гувер сайлау алдындағы компанияға қызу кіріспеді, халық алдында, үш-төрт рет қана программасы бойынша сөйлеумен ғана тиылды. 1932 жылдың шілдесінде өзінің мемлекеттік хатшысы Стимсонға оның ойынша Рузвельт мықты тұлға емес, ол елде көп қолдау таба қоймас деген ой айтты. Гувер Рузвельті АҚШ-тың шығыс штаттарының іскер топтары қолдамайды, бұл деген сөз оның жеңіліс тапқаны деп есептеді. Алайда 1932 жылдың тамызына қарай Гувер Рузвельттің тұлғасына деген және оның сайлаудағы жеңу мүмкіндігіне өзінің көзқарасын өзгертеуге мәжбүр болды. Гувер Стимсонға «Егер біз Рузвельт туралы қорқынышты оята алсақ, онда біз бұл сайлауда жеңіске жетеміз»-деді. Егер олай болмаған күнде жеңіске жету үшін қолдағы бар құралдарды іске қосады, өйткені жеңіс ұлттық мүдде үшін қажет. Сайлауға дейінгі қалған үш айда, яғни тамыздан — қарашаға дейінгі, Гувер тоғыз программалық баяндама жасады.

Оның сөйлеген сөздерінің басты тақырыбы оппозицияның АҚШ-та экономикалық дағдарыстың басталуына республикандық әкімшілік ықпал етті деген айыптауынан қорғау және демократиялық партия мен оның кандидатын пәлсафасы үшін сынау болды. Гувер Кеңестік Ресейден товарлардың төмен бағамен әкелінуі АҚШ-та дағдарысты тудырудың басты себепшісі деп көрсетті. Осымен ол Кеңестік Ресейдің экономикалық системасы өнеркәсіп өндірісін, экспортты, импортты қамтамасыз ете алмайды, сондықтан онымен сауда жасау мүмкін емес деп өзі айтқанын ұмытты. Ол сөзінде Рузвельтті демагог, қауіпті радикал ретінде көрсетті

Сайлау күні жақындады, соңына дейін Гувер өзіне адал болды. Мэдисон сквер-гарденде сөйлеген сөзінде: «Бұл сайлау алдындағы компания. бұрынғыдан бөлек, өйткені ол екі адам арасындағы тартыстан, екі партия арасындағы тартыстан үлкен. Бұл мемлекетті басқарудың екі философиясы арасындағы тартыс.» Сайлау күндерінің карсаңында Солт-Лейк-Ситиде сөйлеген сөзінде Гувер американдықтарды ұлттық радио бойынша әртүрлі үміт тудыратын «жалған құдайға» нанымдырулардан сақтандырды және өзінің оппоненттері қолданып жүрген бүлдіргіш топ күштерін сынады, алда болатын сайлаудың нәтижелері көптеген болашақ ұрпақтың жақсы тұруына әсер етеді деп мәлімдеді.

8 қараша 1932 жылы күткендей-ақ республикандық партия ойсырата жеңілді. Рузвельт үшін Гуверге қарағанда (оған 15,7 млн. адам) 7 млн. адам (22,8 млн. ) артық дауыс берді. Социалистік партияның кандидаты Н.Томас 900 мыңға жуық, ал коммунистік партияның кандидаты Уильям Фостер 103 мыңнан астам дауыс жинады. Ұсақ партиялардан ұсынылған калған төрт кандидат 176,5 мың дауысты өзара бөлісті. 8 қараша күні түнде Гувер Нью-Йорктеті Рузвельтке мынандай мазмұнды телеграмма салды: «Поздравляю вас с предоставленной вам возможностью послужить стране и желаю вам успешного пребывания на посту президенту. В целях, близких всем нам, я буду всегда готов оказать любое содействие»[13].

Осылайша республикадықтардың өкімет басынан ресми түрде кетуіне төрт ай қалды. (Америка Құрама Штатының конституциясының осыған сәйкес бабына сай президенттің қызметке отыру ресми күні 4 наурыз болатын. 1933 жылы президент Рузвельттің инициативасы бойынша сайлау мен қызметке отыру арасында 4 ай өте көп деп есептелініп, АҚШ конституциясына 20-шы өзгерту енгізілді, ол бойынша президенттің қызметке ресми кірісуі 20 қаңтар болып белгіленді. Яғни сайлаудан кейінгі жылдың қаңтарының 20-сы). Осы 4 ай өткеннен кейін және кейінгі екі онжылдықта елде өкімет демократиялық партияның қолында болды. Демократтар америка конгресінің екі палатасында да 1952 жылға дейін көпшілік болды.

Демократтардың тұсында қартайған адамдардың жұмыссыз қалу қаупі мен әлеуметтік жағынан қорғалмағандығы қоғамды көптен қобалжытты да 1935 жылы әлеуметтік қамсыздандыру туралы заң қабылданды. Жұмысшылардың көптеген ережелеріне 65 жасқа жетісімен аздаған зейнетақы төленді. Зейнетақы қорына ақша салуды іскерлер мен жұмысшылар атқарды. Бұрын тұрақты жұмысы болған барлық жастағы жұмысшыларға көмек беретін федеральдық қор әдейі салынатын салықтан құралды, ал оған штаттардың өкіметтері иелік етті. 1938 жылға қарай әр штат жұмыссыздықтан сақтандырудың өздері ұйғарған бір түрін кіргізуді қолға алды. 30 жылдары қайталанып келген қуаңшылықпен күресу үшін үлкен су қоймаларын, гидроэлектростанциялары үшін үлкен және мыңдаған кішкентай су бөгеттерін салуды көздеген су рессурстарын жалпы бақылау туралы заң қабылданды.

«Жаңа бағыттағы» реформаларды тек республикандықтар ғана емес, демократтарда сынады. Соған қарамай 1936 жылғы сайлауда Франклин Д.Рузвельт 1932 жылға қарағанда сенімдірек жеңіске жетті. 1932-38 жылдардағы «Жаңа бағыт» американың мемлекттік өкіметінің жалпы концепциясына өзгертулер әкелді. Үкіметтің халықтың әл-ауқатын жақсартуға деген жауапкершілігі деген принципі қолдау тапты.

 

 

 

 

 

 

1.2. Демократтардың өкімет басына келуі

АҚШ-тағы дағдарыс жылдарында кезекті Президент сайлауына дайындық басталдыі.Президенттік сайлау қарсаңында республикалық партия Гувердің ел алдындағы атқарып жатқан қызметін мақтаумен ғана шектелді. Елдегі экономикалық дағдарыс әрбір сайлаушының көз алдында өтіп жатты. Күн санап республикалық партияның беделі түсе берді. Демократиялық партияның сайлау қарсаңындағы үгіт-насихат жүмысы халық арасында жандана түсті. Олар экономикалық дағдарыс жылдарындағы республикалық партия-саясатын күн санап әшкерелеп жатты. Демократиялық партияның сайлау бағдарламасы еңбекші халық алдында жаңа реформалық бағытты ұсынды. Демократиялық партия АҚШ президенттігіне Нью-Йорк штатының губернаторы Франклин Делано Рузвельттің кандидатурасын ұсынды.

Ф.Рузвельт сайлау алдында өзінің жаңа экономика реформасын үсынды. Реформаның негізгі бағыты миллиондаған кедейленген халықтың мүддесін қорғау деп түсіндірді. Реформаның жаңа ұраны тарихта «жаңа бағыт» [14].  деп атап Ф.Рузвельттің жаңа бағытын американ қоғамы онша тусіне  алған жоқ. Сондықтан бірден саяси қайраткерге айнала алмады Бірақ та сайлау қарсаңындағы үгіт-насихат жумысының барысында, экономикалық дағдарыстан шығудың жолы мемлекеттік-тұрғыдан реттеу екенін түсіне бастады. Мемлекеттік реттеу экономиканы дағдарыстан шығарудың бірден-бір жолы екенін сайлаушылар да түсініп, Ф.Рузвельттің саяси беделі өсе  бастады. Сайлаушылар алдында сөйлеген сөзінде Ф.Рузвельт елдегі азаматтық қүқықтың сақталуын, оған мемлекетің жауапкершілікті күшейтуі керектігін айтып отырды. 1932 жылы қыркүйек айының 23-і күні Сан-Франциско қаласында сөйлеген сөзінде «экономикалық жоспарлау» идеясын үсынды. XX ғасырда американдықтар үшін тәуелсіздік Декларациясына өзгерістер енгізудің қажеттілігін айтты. «Әрбір адам өмір суруге құқықты, сондықтан үкімет әрбір адамға еңбек етуге, еңбегінің нәтижесін көре білуге көмектесуі керек, қоғам байлығы халык үшін қызмет жасауы қажет» — деді. Америка мемлекеті халықтың әлеуметтік мақсаты үшін жүмыс атқаруы керек, әрбір адамды қорғау үшін мемлекеттік әлеуметтік жүйе қалыптасуы қажет екенін айтып отырды. Жаңа бағыт саясатының негізі мәні — халықты әлеуметтік қорғау саласындағы реформа жургізу екенін сайлаушылар алдында сөйлеғен сөздерінде әр уақытта ескертіп отырды. Республикалық партияның сайлау бағдарламасы халық алдында сенімсіздік тудырып, демократиялык партияның өкілі Ф.Рузвельттің беделі өсті. Ол либералдық реформа саясатын батыл жүргізуді талап етті.

1932 жылы қазан айында АҚШ-та президенттік сайлау өтті Сайлау қорытындысында демократиялық партия өкілі Ф.Рузвельтті қолдап 22,8 млн сайлаушылар дауыс берді, республикялық партия өкілі Гуверге 15,8 млн сайлаушылар дауыс берді-Ф.Рузвельт жеңіске жетті. Демократиялық партия конгресінің екі палатасында да көпшілік орын алды. 1933 айының 4-і күні Ф.Рузвельт президенттік қызметіне кірісті. [15].

Рузвельт семья мүшелерінің естеліктерінде АҚШ президенті Гровер Кливленд болған кездегі қызықты оқиға айтылады. Франклиннің әкесі бірде, өзінің жалғыз баласын президентке таныстырады, Жеті жасар баланы басынан сипай отырып, Кливленд оған Америка Құрама Штаттарының ешуақытта президенті болма деген тілек білдіреді. Отырғандар мұны күтпегендікген қатты таң калды. Кливленд Рузвельттің анасының үмітіне қарсы шықты. Оның анасы Сара Делано өзінің ұлын жан-тәнімен саяси карьераға дайындады және оның болашағының жарқын болатындығын жорамалдады. Көптеген американ аналары өздерінің ұлдарының презндент болуын армандайтын, алайда соның ішінде Сара Деланоның арманы орындалды. Оның саяси карьерасына аристократиялық тегі мен байлығы да өз әсерін тигізді. Рузвельт сол кезге сай жақсы білім алды. Роозвельтің бір тармағы Теодор Рузвельт АҚШ-қа президент болғанда Франклин 19 жаста еді. Оны Рузвельтер семья ішінде «Тэд ағай» деп атайтын. Содан бері «Тэд ағайдың» тамаша саяси карьерасы жас Франклинге үлгі болды[16].

1920 жылы 38 жастағы Ф.Рузвельт демократиялық партиядан АҚШ-тың вице-президенттік қызметіне ұсынылады. Алайда сайлауда республикадықтар жеңіске жетеді. Тек 1928 жылы, ол Нью-Йорк штатының губернаторы болған соң ғана, Франклин туралы айтыла бастады. Ф.Д.Рузвельттің демократиялық партиядан президенттік қызметке бірден-бір лайық кандидатура екендігі туралы әңгімелер көбейді. Рузвельттің позициясы әсіресе 1930 жылы Нью-Йорк штатына кезектегі губернаторлық сайлауда жеңіске жеткен соң, тіпті нығайды, ол бұл сайлауда өзінің бәсекелесі республикадықтардан 3,5 млн. дауыс көп жинады[17]. Осы сайлаудың соңғы нәтижесін алған соң, Нью-Йорк штатының демократиялық партиясының төрағасы Джеймс Фарли енді ол келесі президенттік сайлаудан Рузвельт калай қашып кұтыла алатындығын білмеймін деді. Ол ешкім қол ұшын бермесе де келесі президенттік сайлауда Рузвельттің жеңетініне толық сенді. Әкесі мен өгей ағасы өлген соң, Франклин Рузвельтке 600 мың долларға жуық мұра қалды. Оның үстіне оның анасының бір миллоннан астам долларлық капиталы бар еді. Істің мәні мынада Нью-Иорк штатында губернаторлық қызмет оны демократиялық партияның босстары жағынан мойындауды қамтамасыз етті. Өйткені 1929 жылы Ныо-Йорк штатындағы губернаторлық сайлауда алғашқы жеңісінен соң, Рузвельт болашағынан үміт күтетін кандидат деп танылған. 1930 жылы сол сайлауда өзінің екінші жеңісінен соң, ол басты кандидатқа айналды [18].

Дегенмен, тәжірибелі адамдардың бәрі бірдей Рузвельтті болашағынан үміт күттіретін саяси қайраткер деп, есептеген жоқ. Оқырмандардың арасында 30-шы жылдардың өзінде-ақ үлкен беделге ие болған саяси шолушы Уолтер Липпман Франклин Рузвельтті Америка Құрама Штаттарының президенті болуға ұмтылған Рузвельт өте сүйкімді адам, бірақ онда қажетті қасиеттердің бәрі бар емес, деп сипаттайды. 37 жыл өткен соң, 1970 жылы, 80 жастағы Уолтер Липпман Франклин Рузвельт туралы былай деп жазады; «Я считаю, что Франклин Рузвельт был человеком, который столкнулся с действительно серьезными проблемами, но который оказался на должной высоте и осуществшей революцию в американском обществе, оказывавшуюся в целом очень успешной»[19]. Франклин Рузвельт Липпманның өзіне әділетті және дәл баға береді. Рузвельт Липпманды өте ашық әдемі жазады, бірақ ол әр уатта бір сарынды емес деп бағалайды.

Республикаңдықгар ішіндегі саяси карсыластары Рузвельтті принципсіз оппортунист деп есептеді. Рузвельттің демократиялық партияның өзінің ішінде де карсыластары аз болған жоқ. Солардың қатарында бұдан сәл азырақ бүрын ғана президенттің әріптесі және қамқоршысы болған, Нью-Йорк штатыь ың бүрынғы губернаторы, президенттікке жолы болмаған кандидат Альфред Смит те бар. Ол демократиялық партияда Рузвельттің беделі өскендігін мойыңдағысы келмеді. Ол өзінің осындай Рузвельтке деген антипатиясын «жаңа бағыт» жылдарында президентті сынаумен білдірді.

1933 жылдың 4 наурызы. АҚШ президенті қызметіне салтанатты ант беруге санаулы минуттар қалған кезде трибунаға баратын таққа Рузвельт коляскамен жеткізілді. Рузвельт коляскадан үлкен үлының қолына сүйеніп түрып, трибуііаға қарай бет алды. Барлығыда үсақ-түйегіне дейін дайындаі ған кестеге сай дөлмә-дәл өтті. Капитолия үйінің алдына жиналған халық өздерінің болашақ президентінің дене қүрылысындағы кемістікті көре алмады. Олардың алдындағы трибунада самай шашы ағара бастаған сымбатты, ренді ер адам түрды, салтанатты анттың өрбір сөзі жағымды дауысты қоңыр үнмен репродукторлар арқылы алаңның барлық жеріне   естіліп  жатты.   Рузвельт  ант  беріп   болған   соң, жиналғандарға программалық сөзін сөйлейді. Осы кезде сөйлеген сөздері оны ораторлық искусствоның үлгісі ретінде көрсетті.

Рузвельт өз сөзінде былай деді: «Наступило время, чтобы сказать вам правду, всю правду, открыто и смело. Не пристало нам также уклоняться от честной оценки ситуации, в которой находится сегодня наша страна. Эта великая нация выстоит, как она выстояла в прошлом, возродится и будет процветать. Поэтому разрешите мне первым делом выразить тывердую уверенность в том, что единственным чего нам следует опасаться, является страх, парализующий усилия, необходимые для превращения отступления в наступление»[20]. Экономикалық дағдарысты жеңуге Америкада барлық мүмкіндік бар деп Рузвельт американдықгарды сендірді. Онан кейін демократтардың жаңа өкімет көптен күткені өздерінің уәделеріне кезек берді. Жұмысшыларды жұмыспен қамтамасыз етуге, фермерлерге — ауьш шаруашылық энімінің бағасын көтеруге, капитал салушыларға — бір-біріне зиян келтіретін алып-сатарлықгы жоюға уәде берідді. «Тату көршілік» сыртқы саясаты жүргізіледі деп көрсетті. Елдегі төтенше жағдайға байланысты Рузвельт президенттің қолына төтенше атқару комитеті билігін жинақгауды ұсынды. Бұл жағдай АҚШ шетел интервенциясының объекгісі бола қалған жағдайда қажет еді. Ол американдықгарды депрессияға қарсы күресуге шақырды, олардың қатаң тәртіп сақгауын және өздерінің міндеттерін адал орындауды талап етті.

Кейінірек Рузвельттің осы сөзін талдай келе, кейбіреулер американ сайлаушылары соңғы жыдда>ы естіген көп сөздердің ішінен оның сөзіндегі бір ерекшелікті атап көрсетеді. Онда тез әрекет ету, әрекет етудің қажеттілігіне баса назар аударылған. Осы сөздердің текстін дайындаған Рузвельттің өзі де, оған көмектескен оның кеңесшілері жаңа үкімет елді терең экономикалық дағдарыстан шығару үшін нақгы не істеу керек екенін жік-жігімен көрсете алмады. Алайда Рузвельт жаңа үваметгің алдында тұрған күрделі проблемалардың комплексінде ең бастысын анықгай адды. Атап айтканда елдің экономикалық өміріне мемлекеттің белсенді араласуының қажеттілігі еді, Бұл бұрынғы  республикандық басқаруда мүлдем болмаған-ды [21].

Рузвельт сөзін аяқгаған соң, церемония барысында президенттің артында қабағы түксиіп, салы суға кетіп отырған Герберт Гувер Рузвелыті кугтықгап, залдан шығып кетті. Дәл сол күні ол күзетсіз Вашинггоннан кетіп калды. Вашингтондағы түскі тамақган соң салтанатты парад болды. Кейбір оның жақын достары елдегі төтенше ситуация жағдайына байланысты мерекелік шаралар жүргізу ақылдылықка жатпас деп, тойлады жасамауды ұсынды. Ал Рузвельт мерекені болдырмаудан бас тартты. Рузвельт жаңа президенттің жұмысқа кірісуіне байланысты традициялық салтанаттың толық сақгалуын әдейі талап еткен болуы керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ ТАРАУ. ЕЛДЕГІ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚҰЛДЫРАУЫ

ЖӘНЕ «ЖАҢА БАҒЫТ»

2.1.ФРАНКЛИН РУЗВЕЛЬТТІҢ  «ЖАҢА БАҒЫТЫ»

ЖӘНЕ САЯСАТТАҒЫ БЕТБҰРЫС

Демократиялық партияның икемді тактикасы оларға жеңіс әкелді. Рузвельт 1932 жылы сайлауда 22,8 млн. дауыс жинады. Демократтар конгресстің екі палатасынд да көп орынға ие болды. Он екі жылдық үзілістен соң, өкімет билігі қайтадан демократтар қолына көшті [22].

1933 жылы наурыз айының 9-ы күні Рузвельт үкіметі АҚШ парламентінің арнаулы сессиясын шакырып, «жаңа бағыт» саясатын жүзеге асыру үшін жаңа заңдарды кабылдады. Жаңа бағыт саясатының  бірінші кезеңі 1933-1934 жылдарда жүзеге асуы қажет болды. Бүл кезеңнің неғізгі мақсаты АҚШ-тың қаржы-экономикалық дамуында корпоративтік қүрылымын нығайту болды. Капитализмнің әлеуметтік негізіне өзгерістер жасау арқылы, либералдық реформалар жасауға кірісті. Жаңа бағыт саясатының алғаш- күнінен бастап АҚШ-та қаржы-банк жүйесінде қайта қүру шаралары жүргізілді. Мемлекет қаржы-банк жүйесін өз қолына алу үшін қаржы  корпорация  мекемесін қүрды. Мемлекеттік қаржы корпорациясы (МФК) арқылы банктер заем алу қүқына ие бола алды. Ол үшін тек қана ірі банктердің мүмкіндіктері болды. Мемлекет банктерге субсидиция беру үшін 5 млрд доллар бөлді. Бірақ мемлекеттің көмегін кез келген банк алу қүқына ие бола алмады. Банк жүйесін ірілендіру арқылы жүзеге асыра алды. Сөйтіп, АҚШ-та банк жүйесіндегі реформа арқылы 25 мың банктен, бар болғаны 15 мың банк қалып, мемлекеттен көмек ала ала бастады. 1934 жылы доллардың алтын баламасын 40% арзандатты. Банк жүйесінде мемлекеттің ықпалын күшейтіп, қаржылық қорды нығайтты. Мемлекет толық қаржы-банк жүйесін өз қолына алды. коммерциялық банктердегі  халық салымын биржаларда сатуға тыйым салды. Банктердің акцияларына мемлекет қатал бақылау жасады. Сөйтіп, қаржы-банк жүиесі толық мемлекеттің бақылауына көшті.

Әлеуметтік-экономикалық салада 1933 жылы маусым айының 16-ы күні жаңа заң қабылдады. Бүл үлттық өнеркөсіпті қайта қүру заңы (НИРА) деп аталды. Жаңа заң бойынша өнеркәсіпті қайта қүру үшін мемлекет бақылау жасап, өндірілген өнім мөлшері мен бағасын анықтап отыратын болды. Өнеркәсіп иелері корпоративтік бизнес жасауға еркіндік алды НИРА заңдарының негізгі бағыты жүмысшы табының әлеуметтік саласын қорғау болды. Бүл заңның 7а-бабында жұмысшылар кәсіподақ ұйымдарына бірігуге болатынын, сонымен қатар үжымдық бірлестік келісімдерін жасауға толық құқықтарын белгіледі Өнеркәсіп иелерімен келісім шарттарын жасап, жалақы және жұмыс күнін белгілеуге мүмкіндік алды.

Өнеркәсіпті қалпына келтіру НИРА заңы жұмыссыздықты азайту туралы шаралар жургізді. Бүл шараларды жүргізу үшін қоғамдык жүмысты әкімшілік реттеу (РWА) заңын қабылдады. Мемлекет бүл саладағы жумыстар үшін 3,3 млрд доллар қаражат бөлді. Жаңа бағыт саясатының алғашқы айларында жүмыссыз жүрген 4 млн адамға жумыс тауып берді Жүмыссыз журген жастарға арнаулы мекемелер қүрып, оңтустік-америка штаттарында жер қазу, жерді суландыру ушін каналдар қазып, тас жолдар салатын ауыр қол куш еңбегі арқылы жүмыс тауып берді. Сөйтіп, дағдарыс жылдарындағы 12  млн адам жүмыссыз болса, жүмыссыздықтың санын 25% азайтты Буржуазиялык реформа барысында АҚШ-тың әлеуметтік-экономикалық саласында алға басушылық жузеге асып, дағдарыстың бәсеңдегені байқалды. Өндірісті реттеу реформасынан кейін, Рузвельт әкімшілігі ауыл шаруашылық саласында жаңа бағыт саясатын жүргізуге кірісті. 1933 жылы мамыр айының 12 күні фермерлерге көмек заңын қабылдады. Бул заң бойынша ауыл шаруашылық тауарларының бағасын өсірді Фермерлер мемлекеттен ақша алу ушін егіс көлемін, мал басын азайту арқылы, мемлекеттен арнаулы ақшалай сыйлық алу қуқына ие бола алды. Ауыл шаруашылығын қалпына келтіру (ААА) бағдарламасын қабылдады.

Рузвельт ағылшын манерінде Рузвельт оның екі немересі Америкада осы әулеттің екі тармағының негізін салды. Оның бірі (1901-1909жж) Теодор Рузвельт, екінші-президент Ф. Рузвелыті берді. Рузвелыте Нью-Йорктағы ең атақты жанұя. Ф.Рузвельт француз, неміс тілін меңгерген, үш жасынан бастап әке-шешесімен бірге жыл сайын Еуропада саяхатта болған. Ол Гарвард университетінде, онан соң Колумбия университетінде құқық мектебін бітірген. Рузвельт саясатқа ер ге араласады. 1910 жылы демократиялық партиядан Нью-Йорк штатынан сенатқа сайланады. Президент Вильсон 1913 жылы оны демократиялық партия вице-президент постына ұсынады. Алайда, сайлауда демократтар жеңілген соң, Рузвельт жеке өмірге оралады. 1921 жылы мүштта шомылып, Рузвельт катты суықтайды да полиомиелит ауыруымен ауырады. Өмірінің соңына дейін оның аяғы жансыз болып, таяқпен ғана жүре алады. Алған бетінен қайтпайтын өте қайсар адам. 1928 жылы ол Нью-Йорктің губернаторы болып сайланады. 1932 жылы сайлауда президенттік постты жеңіп алды [23].

Америка Құрама Штатттарынын президенті болып, өз замандастарына жұмбақ болған адам сайланды. Замандасы Ф.Перкинс «он был самым сложны человеком из всех, кого я знала» деп жазады. Оның мемлекеттің қайраткер ретінде талас тудырмайтын көрегендік қасиеттерін мойындай отырып, публицист Крок былай деп жазады: «Интелектуално он не глубок. Когда перед ним вставают чрезвычайно сложны проблемы, он сколнен обходти их хитростью. Циннчное отношение к политике, собственно и возвисивший его, особенно союз с еще более циничнымы руководителями пртийных машин в городах. Слабость в качесстве администратора. Черезмерная готовность убеждать себя, что национальные интересы оправдывают утіивание фактов от народа. Склонность рассматривать честних критиков с личным преду беждением и часто наказывать их, сомнительно используя громодную власть президента. Зазнайства и высокомерие в оценке собственних талантов как человека, без которого мир совершенно не может обойтысь. Слобые знанение истроии, включая историю СПІА». Тарихат өшпейтін із қалдырған, әсіресе даналығы II дүние жүзілік соғыс кезінде айқын білінген XX ғасырдың мемлекет қайраткерлері ішінде Ф. Рузвельт ерекшеленетін, оның өмірі өз замандасы берген мінездемеге сай өте күрделі қайраткер еді [24].

1933 жылдың наурызына қарай, Рузвельт президенттік қызметін бастау мерзіміне қарай АҚШ-та өте шиеленіскен жағдай қалыптасты. Өнеркәсіп пен аграрлық дағдарыстың тереңдеуімен қатар банк күйреуі басталды. Дағдарыстың барлық қаындығы мойындарына түскен еңбекшілердің наразылығы күннен-күнге өсті. Сондықган Рузвельт үкіметі төтенше шаралар жүргізді. 9 наурыз 1933 жылы конгресстің арнайы сессиясы шавдмрылды. Үш айда конгресс көптеген маңызды заңдар қабылдады. Ф.Рузвельттің алғашқы жүз күн бойы жүргізген бұл шаралары «Жаңа бағыт» саясатының негізіне алынды. «Жаңа бағыт» шын мәнінде Батыс Еуропа елдерінің біразында жүргізіліп жатқан реформаларды АҚШ-та жүргізу болып табылады. Оның үстіне ол 1880 жылдары темір-жол тарифтеріне бакңлау қоюдан және Т.Рузвельт пен В.Вильсон реформаларынан басталған реттелген экономикаға көшудің ұзақ жолының аяқгалуы болып табылады.

«Жаңа бағыттың» теориялық базасы кейнсиандық экономикалық ілім болып табылады. Монополия үстемдігі дәуірінде капиталистік ел экономикасындағы терең өзгерістерді көрсете отырып, Джон М.Кейнс жөне оның шәкірттері өндірістің дұрыс жүруін камтамассыз ету үшін мемлекеттің экономиканы белсенді реттеуі кажет деп дәлелденді. Ф.Рузвельттің «жаңа бағыты» үдайы өндіріс процесіне мемлекеттң белсзнді араласуы арқылы елді дағдарыстан шығаруды негізгі міндет етіп қойды[25].

Үкіметтің алдында әлеуметтік салада да күрделі проблемалар тұрды. Жаңа әкімшілік жұмысшылармен фермерлердің әлеуметтік-саяси қүқықгарын кеңейтуге бағыттаалған либералдық реформалар жүргізуге кірісті. Ф.Рузвельттің «жаңа бағыты» мемлекеттік-монополистік идеологияның либералдық вариянты ретінде неолебирализм идеологиясы көрініс тапқан буржуазиялық-реформизм саясатының бір түрі болып саналады.

Рузвельт президенттік ант қабылдағанда елдің банктік және кредиттік жүйесі толық бүлінген еді. Елде барлық банктер жабылған, операциялар тоқгаған. Сондықтан Рузвельт еддегі финанс жүйесін сауықгыру шараларына кірісті. Федеральдық резервтік жүйе бүрынғысынша банктерді қаржыландыруды жалғастырды. Бірақ банктер қатаң тексеруден өткізіліп, «сауықгы» деп таныған соң ғана жұмыс істейтін болды. 2,7 млрд. доллар қаражаты бар екі мыңнан астам банктер жойылды. 22 наурызда «Сухой закон» алынып тасталды, ішімдік сатуға рұхсат етілді. 1 сәуірде федеральдық үкімет шенеуніктерінің жалақысы мен ардагерлер ақысы 15%-ке төмендетілді. Глаас-Стигал заңы банк ісін тәртіпке келтірді. Ұлттық банктер жеңівдік шартымен өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығына кредиттер берді. 5 мың долларға дейінгі банктік салымдарға сақгандыру енгізілді, биржада акцияларды сату-алу қатаң бақыланды. Гувер бастаған Реконструкгивтік финанс корпорациясының операциялары ұлғайды. РФК «жаңа бағыттың» алғашқы екі жылында 6 млрд. доллардан астам долларға заем берді. 30-шы жылдардың ортасына қарай 25 мың банкттің тек 15-і ғана жұмыс істеді [26].

Үкіметтің финанс саласындағы басқа шаралары (федеральдық резервтік жүйен өкілеттігі кеңейту, доллардың девальвациялануы, алтын стандарттан бастарту) мемлекеттіт финанстық ресурстарын ұлғайтты және оның реттеуші функцлясын күшейтуге жағдай жасады. Сонымен катар үсақ акционерлер мен салымшыларды абыржуын басу шаралары қолға алынды: биржалық алымсатарлықган көлемі шектелді және банк салымын сакхандыру бойынша корпорациялар құрылды.

Экономиканың басқа салаларынд; да түбірлі қайта құрулар жұргізілді. «Жаңа бағыттың» маңызды бөлігі 1933 жылы 16 маусымда күшіне енген өнеркәсіпті калпына келтіру немесе қысқартқанда НИРА (Тһе Каіопаі ІшІазігіаі Кекогегу Асі) туралы заңның қабылдануы болды. Бөлек кәсіпкер топтары арасында кооперация арқылы, үкімет көмегімен жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы ынтымақмастықка жету арқылы, бәсекелестікті жою, ксіпорындарды реттеудің мақсаты болды.

Комерциялық кредиттің және бағаның деңгейін анықгау арьдылы және нақты белгілі өндіріс нормаларын өндіру арқылы, әр салада үкіметтің кадағалауымен бағаняң төмендеуін тоқгатуға болады деген болжам айтылды [27]. Ол өнер кәсіпке мемлекеттік реттеу жүйесін енгізді. Көсіпкерлер ассцасияцына «адал бәсекелестік кодекстерін» жасау тапсырыдды. Оларды президентпен бекіткен соң заң ретівде әрекет етті. Кодекстерде өндірістің көлемі мен шарттары бағаның деңгейі анықгалған. Рузвельт әкімшілігі НИРА-ның негізінде өнеркәсіптің барлық саласында 750 кодекстерді ұсынды. Бұл кодекстің соңғы шешімін президенттің қолында болды. НИВА программасын іске асыру контролін президент тарапынан кұрылған Ұлттық қайта кұру әкімшілігінің мойнывда болды. Бұл монополияның жа^: дайын нығайтты.

Өнеркәсіпті қалпына келтіру заңы еңбек қатынастары саласында либералдық реформалар жүргізуді көздеді. НИРА-ның 7-а бабы кәсіпкерлерге жалақының төменгі деңгейін жөне жұмыс аптасының ұзақтығын анықтауды тапсырды. Онда жұмысшылардың кәсіподақ қүру жөне үжызуедық келісім жасау қр^і жарияланған. 7-а бабын кәсіпкерлер кейде орындап, кейде бүзып жатса да Бұл жұмысшы табының ірі жеңіс і еді,

Өнеркәсіпті қалпына келтіру заңында жұмыссыздарға көмек көрсету шаралары да көрсетілді.  Конгресс ішкі істер министірі Г.Икес бастаған қоғамдық жұмыстар әкімшілігін құрды. оғанЗ.З млрд. доллар бөлінді. НИРА анықпған шаруалардан басқа жұмыссыздықпен күрес үшін басісд әрекеттер де жасалды. 1933 жылдың көктемінде жұмыссыз жастарға арналған еңбек лагерьлері жабдык^алынды. Сонымен қатар осы жылдың мамырында қолданылған (ФЕРА) көмегі туралы үкім ең қауыпті орындардың бірін жабуы керек еді. Аштықгы және халықгың жаппай жарлы жақыбайлығын алдын ала тоқгату үшін штаттарға жарты миллиард доллар бөлініп берілді. Рузвельт президент тағана отыруна үш айға созылғанына қарамастан «Жаңа бағыт» зандарының көбісі үлкен қарқынмен орындалып келе жатты. Жүз күн ішінде Америка капитализмі Ватерлоодан қүгылды [18]. Г.Гопкинс бастаған төтенше көмек Әкімшілігі жұмыссыздаі ға көмек үшін штаттарға дотатция берді. 1933 жылы карашада қүрылған азаматтық жұмыстар Әкімшілігі жұмыссыздарға қыс уақыттарында уақытша жұмыс тауып берді. Үкімет үйымдастырған қоғамдық жұмыстар аумағы 2.5-3 млн. адамды қамтыса да, әжептеуір жұмыссыздықгы жоюға ықпалын тигізді.

1931 жылға қарағанда 1940 жылы жұмысыздықгың саны қайта жоғары болды. Тек П-дүниежүзілік соғыс АҚШ-тың қайта күйзелісінен және жаппай жұмысзыздықгың алдын алды.

«Жаңа бағыт» одан да карыштып дами түсті. Ф.Д.Рузвельт бүкіл күйзеліспен кауыптен экономикіны аман сақтап қалып, халық алдында деңгейге жетті. Сонымен қатар Рузвельт буржуазиялық прогрессизмнің мәселелерін шешіп отырды. Монополист және олардың прессасынан к,ысым көрген Рузвельт жариялап қойған реформаларын іске асыруда көптеген қиыншылықтарға тап болды [29]. Рузвелттің президенттік сайлауының үшінші кезеңінде контр реформаның іске асуы жылдамдады. Оның бір себебі либерализмның элиттік харакгері.

Ф.Рузвельттің «Жаңа бағытының» маңызды бөлігінің бірі 1933 жылы 12 мамырда қабылданған фермерлерге көмек көрсету заңы болып тбылады. Бағаны көтеру үшін фермерлерге үкіметпен егістік алқабы мен ірі қара малш басын қысқарту туралы контракт ұсынылды, ол үшін оларға сыйлық берілді. Ол субсидияның жиналар өзі ауылшаруашылық әкімшілігінің қызметі (ААА) 1933 жылы жазда 10 млн. акр мақталықгы айдаудан және 6 шошқаны жоюдан бастадды. Астықгы дақылдар мен темекі алқабы қысқарды, сүт жол бойыңцағы арықшаларға төгілді. еңбекшілердің аштық пен қайыршылық жағдайында аграрлық дағдарысты жою үшін азық-түлікті жаппай қүрту процесі жүрді. ААА операциялары фермер-буржуазиясына аз табыс әкелген жоқ, үсақ фермерлерге қысқарту жағдайын ауырлатты [30].

Фермерлерге көмек туралы заң жгаактаоып калған қарызы барларды да қайтадан қаржыландыруды да ойластырды. Арзандатылған кредит берешектергеде берілді. 1933-35 жылдары осы мақсатқа 2 млрд. доллар бөлінді. Үкімет заемдары фермерлердің жинақгалған карыздары бар көптеген банктер мен сақтандыру компанияларын күйреуден аман алып қалды. «Жаңа бағыттың» аграрлық саясат саласындағы нәтжесі өндірісті шоғырландыруды оданәрі күшейту және үсақ фермерлікті ыдыратты. 1933-36 жылы қарыздары мен салықгарын өтей алмағаны үшін 600 мындай ферма сатылды.

«Жаңа бағыттың» бастапқы кезең нде мемлекеттің белсенді реттеушілігі дағдарыстық қүбылыстарды біршама өлсіретті. Алайда, 1933 жыддың көктемінде басталған депреция күтпеген жерден ұзаққа созылды. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 1935 жылы 1929 жылғы деңгейден 79%-ын ғана қүрады, жұмыссыздар саны 11 млн. қалпында калып қойды. тек 1936 жылы ғана өнеркәісіпте жандану байқалды. Жаңа әкімшіліктің екінші бір міндеті-таптық бірлік орнату-орындалған жоқ. «Жаңа бағыттың» алғашқы айларында жұмысшылар, фермерлер Рузвельтке үлкен үмітпен қарады. Алайда, үміт ақгалмады, нарзылық толқыны басталды.

30-шы жылдардағы жұмысшы мен демократиялық қозғалыс АҚШ-тың саяси өмірінде үлкен роль атқарды. Еңбекшілер өзінің күрестерімен әлеуметтік салада ірі жеңістерге жетті.1935 жылдан «жаңа бағыт» саясатында солға бүрылу байқалды. «Жаңа бағыттың» екінші кезеңінде Рузвельт үкіметі жұмысшылар мен фермерлер мүддесі мен санасыуға мәжбүр болды [31].

АҚШ жұмысшыларының үлкен жеңісі 1935 жылы шілдеде қабылданган еңбек қатынастары туралы Ұлттық акт немесе Вагнер заңы болып табылады. Ол жұмысышыларға өздері сайлаған кәсіподқка мүше болу, жұмысшылардың сайланған өкіддері мен кәсіпкерлер арасыңда үжымдық келісім жасау, ереуіддер мен пикет өткізу күқығын берді. Үкімет кәсіпкерлердің «өділетсіз еңбек практикасының» барлық түріне, жұмысшы үйымдарының қызметіне араласуына, жұмысшылардың кәсіподақта сөйлегені үшін қуғыңдауға т.б. кедергі келтіруі тиіс болды. Заңның жүзеге асырылуын бақылау еңбек қатынастары бойынша Ұлттык басқармаға тапсырылды, оның шешімін кәсіпкер тек сот арқылы ғана өзгерте алады.

Жұмысшылардың үлкен бір екінші жемісі АҚШ тарихында түңғыш рет 1935 жылы әлеуметтік сақгандыру туралы федеральдық заңның қбьылдануы болды. Ол жас үлғайуына қүарай пенсия және жұмыссыздарға жәрдем ақы беру системасын енгізді. Пенсия қамтемассыз ету нормасы бүкіл елде бірдей болды. Жұмысшьшардың барлық категорияларына жасы 65-ке жеткен соң аздаған пенси тағайындадды. Пенсия қорына жарнаны жұмысшылармен кәсіпкерлер төледі. Жұмыссыздық бойынша сақгандыру федеральдық штаттық негізде қүрылды. конгресс кәсіпкерлерден салық алу нормасымен орлардың құрылу тәртібін ғана айқындады, ал жәрдем ақы алушылар тобын, мөлшерін, оны төлеу уақтысын штаттардың зандары анықтады. Бұл заңды ірі өнеркәсіп орындарының жұмысшылары ғана пайдалана алды. заң сауда, қызмет ету саласымен ауылшаруашылығы жұмысшыларын қамтымады. Ол заңның үлкен кемшілігі еді [32].

«Жаңа бағыттың» екінші кезеңінде қоғамдық жұмыстардың ауқымы едәуір кеңейді. Конгресс 1935 жылы осы мақсатқа 9.4 млрд. доллар қаржы бөлді. Г.Гопкинс басқарған қоғамдық жұмыстарды бөліп беру туралы жаңа Әкімшілік қүрылды. І936 жылдың басына қарай оның обектілері вде 3.5 млн. адам жұмыс істеді. 1937 жылы басталған экономисалық дағдарыс Рузвельт үкіметін осы саладағы жұмысты жандандыруға мәжбір етті. 1938 жылы конгресс қоғамдық жұмыстарға тағыда 5 млрд. доллар бөлді.

1937 жылдардың соңғы жұмысшы қозғалысы тағада үлкен жеңіске жетті. 1938 жылдың маусымында еңбектің әділетті жағдай туралы заң кабылданды. Ол балалар еңбегін пайдалануға тиым салды, ең төменгі жалақының нормасын жөне федеральдық маңызды кәсіпорындардан жұмыс істейтін жұмысшылармен қызметкерлердің жұмыс аптасының ұзақтығын белгіледі.

«Жаңа бағыттың» аграрлық саясатында да маңызды бетбұрыс жасалды. Фермерлік қозғалыстың қыспмымен үкімет көмегі ірі фермерлер ғана емес, село халқының аз табысты топтарына да берілетін болды. 1937 жылы қүрылған фермерлер шаруашылығын қорғау Әкімшілігі қаржысына жұмысшы-мигранттар үшін лагерлер қозғалысы жүргізілді, арендаторларға ферма сатып алу үшін заемдар берілді, ұсақ фермерлер мен арендаторлардың кооперативтері күрылды. Ауылшаруашылық өндірісінің қысқарумен қатар кұнарлы жерлерді қалпына келтіру шаралары жүргізілді. Бұл шаралардың дұрыстығын 30-шы жылдардағы шанды боранмен қүрғақшылық дәлелдеді.

Табиғи ресурстарды дамыту және қсрғау Теннеси өзені алқабы Әкімшілігінің міндетіне кірді. Ол Оңтустіктің ең артта қалған ауданының бірінде гидроэнергетикалық құрылыс бастады. Сөйтіп, Бұл Әкімшілік өлеуметтік прогреске өз ықаалын тигізді. Осылайша «жаңа бағыттың» екінші кезеңінде американ халқы өлеуметтік салада реформалар жүргізуге біраз табыстарға жетті [33]. Ф.Рузвельттің «жаңа бағыты» АҚШ тарихының прогерессивтік беттерінің бірі болып табылады.

«Жаңа бағыт» реформаларын Республикадықтарға демократтардың өздері де сынады. оған қарамастан 1936 жылы сайлау кезінде 1932 жылға қарағанда айқын басымдылықпен жеңіске жетті. (Бұл жолы қарсшасы Канзас штатының губернаторы Альфред Э.Лэндон) 1932-1938 жыддары «Жаңа бағыт» АБСД-тың саяси және экономикалық дамуына не берді?, деген талас туды. Оның Америкада мемлекеттік биліктің жалпы концепциясын өзгерткені бәріне айқьш еді. Үкіметтің халықгың жағдайына жауапкершілік принципін мойындауы арта түсті. Кейін «жаңа бағыты» сынаушылар өкімет өкшеттілігінің шекген тыс кеңейе түсуі азаматтық босатандықгарды түншықтырады деп дәлелдеді. Алайда, Рузвельт экономикамен адамдардың жағдайын нығайту шаралар еркіндік пен демократі яны дамытуға ықпал етеді деп есептеді. 1938 жылы радиодан сөйлеген сөзінде, Рузвельт американ халқына: «Демократии нет у некоторых других великих наций, но не больше уставали от безработицы и неуверенности в завтрашнем дне… И в конце концов они решили пожертвовать свободой ради куска хлеба… Американсийнарод готов любой ценой зхащищат свой свободы, и первая линия обороны это обеспечение его экономических прав» [34] деп ескертті.

«Жаңа бағыт» жылдарындағы саяси күрес жыддарында АҚШ-тағы екі партиялық жүйенің қайта кұрылу процесі жүрді. Жетекші орын республикадықтардан демократтарға көшті. Демократиялық партияның әлеуметтік базасы жұмысшылар, негрлер фермерлер арқылы көбейді. Республикандық партияның қайта құрылу процесі өте баяу жүрді. 30-шы жылдардың соңында республикандық партияның кейбір көрнекті өкілдері (А.Ванденберг, Р.Тафт т.б.) мемлекет функциясының кеңеюіне қарсылығын тоқтатты. Олар еңді мемлекеттік реттеудің либералдық емес, консервативтік формада жүргізілуін талап етті. Демократтардың неолиберализміне қарсы республикадықтардың неконсерветизімнің алғашқы көрністері байқалды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. РУЗВЕЛЬТ ҮКІМЕТІНІҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ЕКІНШІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫС ЖЫЛДАРЫНДА

Жаңа әкімшіліктің сыртқы саясаттары бірінші актісі 1933 жылдың қарашасында Кеңестер Одағымен дипломатиялық қатынас орнату болды. Рузвельт үкіметі Латын Америкасы елдеріне икемді саяси бағыт ұстанды. 1933 жылы «Тату көрші» деп аталатын саясат жарияланды [35]. Ф.Рузвельт Гаитиден Американ әскерін шақырып алды. Куба мен жасалған жаңа келісімде АҚШ-тың интервенцияға «кұқын» негіздеуге пайдаланылған «Платт түзетуі» алынып тасталынды. Жаңадан жасалынған сауда келісімдері Латын Америкасы елдеріне қолайлы болды. АҚШ саясатындағы реолистік тенденцияның басым болуы Латын Америкасы халқының азаттық күресінің жаңа толқынын туғызды. Осы елдерге экономикалық енудің икемді методтарына көшу АҚШ- ың Англия мен Германия бәсекелестігіне қарсы тиімді күрес қүралы болды.

30-шы жылдардың ортасында АҚШ-тың басқарушы тобын Еуропалық жөне қиыршығыстық саясат проблемалары мазасыздандырды. Осы мәселе шиеленіскен күрес туғызды. Кейбіреулері фашистік мемлекеттер блогының кұрылуы АҚШ-қа әскери қауіп төндіреді деп есептеп Батыс Еуропаның буржуазиялық-демократиялық елдерімен, оның ішінде Англиямен жақындасудың және Совет-Американ қатынастарын жақсартудың кажеттігін насихаттады. Мұны президент Ф.Рузвельт, оның кабинет мүшелері жақтады.

Басқарушы топтың арасында АҚШ-тың халықаралық позисиясын нығайту үшін әрекет ету бостандығын жақтау және Еуропа елдерінің әскери-саяси одаққа бірікпеу қажет деп есептеген дер де болды. Импералистік «Изоляционизм» топтарының лидерлері-сеноторлар Р.Тафт, А.Ванденберг, конгрессмен Г.Фиш және басқалары 30-шы жылдардың аяғында туындаған екі коалицияның қақтығысы өзара бірін-бірі әлсіретіп, АҚШ шешуші кезенде өз шарттарын талап ете алады, әрі КСРО-да социалистік құрылыстың жойылуына қол жеткізеді деп есептеді [36]. Фермерлер мен қаланың орта тобының көзқарасын білдіретін дәстүрлі оқшауланушылар тобының Еуропа істеріне араласпау ұранын қолдауы басқарушы топ ішінде «оқшаулануы» ағымының күшін көбейтті. Американ халқының антиәскери көңіл күйін қоштаған, демократиялық оқшаулану тобының өкілдері-сенаторлар У.Бора, Х.Джонсон, Дж.Най және баскалары-АҚШ бейтараптығын ұстанды.

Рузвельт үкіметі оқашауланушылығымен бірнеше рет компрамисске барған болатын. 1935 жылы тамызда «бейтараптық» заң қабыиданды: Онда соғысушы елдерге соғыс материалдарымен қару-жарақтар беруге тиым салынған. Бұл фашистік агрессорлар шабуылдаған елдерге оңай тимеді. Солай бола тұра, заң мұнай мен басқа стратегиялық материалдарды шығаруды шектемеді, ол агрессор державалардың әскери өнеркәсібінің дамуы стретегиялық шикізатпен қамтамассыз етті.

АҚШ-пен фашистік блок елдері арасында кайшылықтың шиеленісе түсуіне карай Ф.Рузвельтпен оның одақтастары табанды позиция ұстай түсті. 5 қазан 1937 жылы Чикагода сөйлеген сөзінде Рузвелы агрессорлар айналасында «карантин» орнатуға шақырды [38]. Алайда, 30-шы жылдардың аяғындағы АҚШ-тың сыртқы саясаты «карантин сөзіне» қайшы келді. Кеңес Одаға ұсынған ұжымдық Қауіпсіздік жүйесін құруды қолдамай АҚШ Англия, Франция мен бірге Германия және Жапонияға «умиротворения» (татулық, тыныштық) [39] саясатын жүргізді.

1939 жылы нацистер Польшаны басып алып, II дүниежүзілік соғыс басталғанда Американдықтар еркін тыныс алды. Франция құлаған соң және 1940 жылы Англияға әуе шабулы басталған кезде Еуропаның демократиялық режиміне көмекті жақтаушылар және «Ең алдымен Америка» комитеті маңында топтасқандар мен арасында талас туды. Соңғысын Орта Батыстың консерваторларының солшыл-нацистеріне дейін қолдады. Соңында «Одақтастарға көмектесу, Американдық қорғау» деп аталатын комитет қолдаған «интервенционистер» жеңіп шықты. АҚШ Канадамен бірге өзара қорғаныс Басқармасынын құрды және латынамерика республикаларымен Батыс жарты шардың демократиялық державалардың өзін-өзі қорғаудың ұжымдық жүйесін кеңейту туралы келісті. Экономиклық дағдарысқа қарамастан конгресс қайта қарулануға үлкен каржы босатты, ал 1940 жылы қыркүекте АҚШ тарихында тұңғыш рет бейбіт кезенде әскери қызметке шақыру жарияланды. 1941 жылдың басында конгресс Ленд-лиз програмасын қабылдады, ол президент Рузвельтке Құрама Штаттардың қорғанысы үшін өте қажетті кезкелген елді барлығымен және қару-жарақпен қамтамассыз ету мүмкіндігін берді (Ұлыбритания, КСРО, Қытай сияқты елдерге). Бүкіл соғыс барысында ленд-лиз бойынша американ көмегі 50 млрд. доллардан асып түсті [40].

1940 жылы президентгік сайлау қанша даурыққанымен оқшаланушыларды қолдайтындардың аз екенін көрсетті. Рузвельттің оппоненті Уэнделл Уилки халықты өзіне ілестіре алатын програманы ұсына алмады, ол президенттің сыртқы саясатын қолдады және оның ішкі саясатымен негізінен келісті. Қараша сайлауы Рузвельтке қосымша дауыстар берді, Американ тарихында тұңғыш рет атқару өкіметінің басшы үшінші мерзімге сайланды.

Американдықтардың көпшілігі бар назарын аударып, Еуропадағы соғыс барысын бақылап отырғанда, Азияда шиеленісті жағдай өсе түсті. Өзінің стратегиялық позициясын нығайту мүмкіндігін пайдаланған Жапония, Тынық мұхит аймағыңда гегемония беретін «жаңа тәртіп» туралы ашық жариялады. 1940 жылдың жазында Жапония Виши үкіметіне Француздық Үндіқытай аэродромын пайдалану құқығына ие болды. 1940 жылы қыркүйекте Берлин-Рим «осіне» Токио қосылған соң, АҚШ бүған жауап ретінде Жапонияға металлдық сыныктарды шығаруға тиым салды [41]. 1941 жылы шілдеде Жапония Үндіқытайдың қалған жерлерін оккупациялады, мұнан соң АҚШ өз банктеріндегі Жапон акцияларын тоқтатып тастады.

1941 жылы қазанда Жапонияның премер-министрі Хидеки Тодзио болды. Қарашаның ортасында ол өз өкілін АҚТТТ мемлекеттік хатшысы Корделл Хэллмен келісім жүргізуге жіберді. Жапония Американ үкіметінен авуарларды босатуды және Тынық мұхитта экспанциясын тоқтатуды талап етті. К.Хэлл өз тарапынан АҚШ банктеріндегі оның активтерін босату үшін Қытай мен Үндіқытайдан өскерін әкетуді ұсынды. Жапония Американ ұсынысын зерттеу үшін екі апта мұрсат сүрады, алайда 1 желтоқсанда келіспеді. 6 желтоқсанда Рузвельт император Хирохитомен тікелей сөйлесті. Бірақ, 7 желтоқсан күні таңертеңгісін Жапондық теңіз авиациясы күтпеген жерден Перл-Харбор (Гавай аралдары) базасындағы АҚШ-тың тынық мұхит флотын атқылады. 19 Американ кемесі, оның ішінде 5 линкор және 150 ұшақ жойылды. 2300 адам қаза тапты. АҚШ-тың бақытына карай авионосецтер бұл кезде теңіз бетід; е болатын [42].

Ашуланған Рузвельт Бұл шабуылды «Неспровоцированным и подлым» деп атады. 8 желтоқсан 1941 жылы конгресс Жапонияға соғыс жариялады. Үш күннен соң Германия мен Италия Құрама Штаттарға соғыс жариялады. 9 желтоқсанда президент Рузвельт американ халқына жағдайды түсіндіріп сөз сөйледі: «Мы, американцы, не разрушаем, а созидаем» [43].

Ел соғыс кажетіне адам және материалдық ресурстарды тез мобилизациялады. 8 қаңтар 1942 жьшы Рузвельт жыл сайын 60 мың үшақ, 45 мың танк, 20 мың зениттік қару және жүк сиымдылығы 18 мың тонналық сауда кемелері құрылысы жоспарланғандығы туралы хабарлады. Мемлекет ауылшаруашылығы, өнеркөсіп, шикізат өндіру, капитал салу, сауда, байланыс құралдары, білім және мәдениетті өз баьсылауына алды. Қарулы күшке 15.1 млн. адам мобилизацияланды. 1943 жыддың соңына қарай 65 млн-ға жуық американдықгар әскери фкиді немесе әскер мен флотта қызмет етті. АҚШ соғысқа кірген соң көп ұзамай-ақ оның Батыс одақгастары соғыс қимылдарының негізгі театры жаудың басты күші орналасқан Еуропа болады деп шешті, ал Тынық мұхиттағы соғыска онша назар аударылмады. Ал Америка Құрама Штаттары авианосецтерінің арқасында осы жерде алғашқы маңызды жеңіске жетті [44].

Еуропадағы соғыс қимылдарының американ қару-жарақтары келіп түсіп жатты. 7 караша 1942 жылы АҚШ-тың экспедициялық корпусы француздық жеріне түсіріліп, итальян және герман әскерін талқандады. 1942 жылы Шығыс майданда да түбегейлі бетбұрыс жасалды. Кеңес Одағы Ленинград пен Москва қақпасы алдында нацистік күштерді тоқтатты, Сталинград түбінде немістерді талқандады. 1942 жылы шілдеде ағылшындар мен американдықтар Сицилия аралын басып алды, 1943 жылдың жазының оратсына қарай Жерорта теңізінің оңтүстігі фашистік әскерлерден тазартылды. Одақгастар Италяда шабуыл операциясын бастады, оның үкіметі сөзсіз капитуляцияға келіскенімен нацистермен ұрыс өте ауыр болды. Рим тек 4 маусым 1944 жылы азат етілді.

1943 жылдың соңывда одақгастар Батыс Еуропада екінші майдан ашты. Ағылшын-американ күішнің бас қолбасшысы болып Дуайт Д.Эйзенхауэр тағайындалды. Нормандия жағалауына әскер түсірілді. Франция териториясы арқалы Д.Эйзенхауэр әскері Германияға қарай жылжып, 25 тамызда Парижді азат етті. 1945 жылы ақпан-наурызда олар Германияға батыстан кірді. неміс әскерлері шығыста орыстарды тоқтатуға жанталасты [45]. 8 мамыр 1945 жылы Ш-і рейхтың жаяу әскер, әскери-теңіз жөне әскери-өуе күшінің калдықгары одақтастарға берілді.

АҚШ бір мезгілде Тынық мұхитта шабуыл қимылдарын жүргізді.1942 жылдың басында американ әскер Филиппинді Жапондықтарға берседе, олар көп ұзамай-ақ табысқа жетті. АҚШ-тың ӘӘК генералы Джеймс (Джимми) Дулитл сәуірде Токионы әуеден бомбалады, Коралла теңізінде авиасия қатысқан теңіз үрысы өтті. Жапондықгардың көп шығынға үшырағаны сонша, олар Австралияны басып алудан бас тартты. Мидуэ түбіндегі 1942 жылы маусымдағы ұрыс соғыс қимылдары барысындағы түбегейлі бетбүрыс болды: жапон флоты ірі жеңіліске үшырады, төрт авионоцесін жоғалтып, осы аудандағы шабуылын тоқтатты. 1943-1944 жылдары американдықгар Австралиялықгармен бірге солтүстік бағытқа қарай жылжып, Тынық мұхит Соломон, Гилберт, Маршалл, Мариан жөне Бонин аралдарын бірінен соң бірін азат етті [46].

1944 жылдың маусымымында жапон эскадрасының Филиппин аралдарындағы сәтсіздігі Тодзио кабинетінің күйреуін тездетті. 1942 жылы Филиппинді тастап шықкан генерап Доглас Макартур түтқындалудан аман қалу үшін 1944 жыьдың қазанында американ флотына жол аша отырып, қайта оралды. Лейте шығанағындағы шайқас жапондықтардың жеңілуімен аяқгалып, Филиппиңдегі бақылау одақтастар қолына көшті. 1945 жылдың ақпанында американдықгар Маниланы, ал наурызда Иводзима аралын ауыр шайқаспен адды. АҚШ авиациясы жапон аэродромдары мен әскери-теңіз базаларын жойқын шабуьшға алды. Мамыр мен тамыз ралығында АҚШ-тың 20-шы әскери әуе күштері Жапония жағалауын үздіксіз бомбалады. Ал, 6 тамыз күні Херосимаға және 9 тамызда Нагасакиге атом бомбалары тасталды. 10 тамызда жапон үкіметі император Хирохито тағының сақталу шартын қоя отырып, капитуляциялану туралы шешім қабылдады. 1945 жылдың 2 қыркүйегінде капитуляциялық актіге қол қойды. 7 мамыр 1945 жылы Германия капитуляцияланды [47]. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Құрама Штаттар дүниежүзінде басымдылыққа жетті. Осы ұлы ұрыстарда ел ешқандай зардап шеккен жоқ, американ халқы ішкі және халықаралық істерге өз ақыл-ойымен қатысты. Соғыстан кейінгі жылдарда «Қырғи қабақ соғыс» саясаты жүргізілді. Ол АҚШ пен КСРО арасындағы ұзаққа созылған келіспеушіліктен туындап еді. 1917 жылы орыс революциясының нәтижесінде орнаған большевиктік құрылысты АҚШ 1933 жылы дипломатиялық таныды. АҚШ мұнан кейін де КСРО-ны жақтырткан жок, алайда екінші дүниежүзілік соғыс кезінде өз алауыздықтарын бүркемелеп, екі держава одақтастар ретінде осы елдерімен сәтті күресті [48].

Соғыстан кейін екеуі арасындағы антагонизм қайтадан белең алды. АҚШ басқа елдермен өзінің бостандық, теңдік және демократия концепциясын бөлуді көздеді. Азамат соғыстары мен империялардың күйреуінен дірілдеген мазасыз дүниеге Америка бейбіт қайта қүру процесі аркылы  түрақтылық  орнатуға үмтылды. «Ұлы  депрессия» салдарларын ұмытпай АҚШ жаңа рыноктар құру үшін кедендік барьерлерді алдыртып тастауға ниеттенді. Халықаралық сауда бостандығы АҚШ пен басқа мемлекеттердің экономикалық даму қарқыны стимулы ретінде ойластырылды.

КСРО-ның өз программасы болды. Соғыста бөлінген, 20 млн. адамынан айырылған КСРО өз экономикасын қалпына келтіруге және тағы да соҒысты қайталатпау қорғанысына кірісті. КСРО шекараларын жапты, Шығыс Европада Өзін тыңдайтын саяси режимдер орнатуға ықпал етті [49]. Бірақ та АҚШ өзінің соғыстағы мақсатының бірі Польша, Чехословакия және Орталық пен Шығыс Европаның баскя елдерінің суверенитеті мен тәуелсіздігін қалпына келтіру деп жариялады [50].

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Франклин Делано Рузвельт 1881 жылы Нью-Йорк штатында туған. Оның арғы атасы Ван Рузвельт Америкаға ХҮІІ ғасырда Голландиядан келген. Ол кезде Нью-Йорк голландылық болып, Жаңа-Амстердам деп аталған. Ағылшындар басып алған соң, қаланың аты өзгерген. Рузвельт ағылшын манерінде Рузвельт болып ауысты [51].

Биржаның күйреуінен туындаған қорқыныштан есін жинаған демократиялық партияның босстары қалыптасқан жағдайды пайдаланып республикадықтардан Ақ үйді жеңіп алуға тырысты. Демократиялық партияның маманданған насихатшылары Гуверге «жалқау-президент» деген ат тақты, сол тағылған аты оған көпке дейін сақталып қалды. Елдегі жағдай және қоғамның республикандық әкімшілікке көзқрасы демократиялық партияның жоспары мен үмітін жүзеге асыруға қолайлы жағдай туғызды. Демократтардың Ұлттық комитетінің пресс-атташесі Михельсон мұны былай деп сипаттады: «Стол был накрыт, нам оставалось только есть» [52].

1920 жылы 38 жастағы Ф.Рузвельт демократиялық партиядан АҚШ-тың вице-президенттік қызметіне ұсынылады. Алайда сайлауда республикадықтар жеңіске жетеді. Тек 1928 жылы, ол Нью-Йорк штатының губернаторы болған соң ғана, Франклин туралы айтыла бастады. Ф.Д.Рузвельттің демократиялық партиядан президенттік қызметке бірден-бір лайық кандидатура екендігі туралы әңгімелер көбейді. Рузвельттің позициясы әсіресе 1930 жылы Нью-Йорк штатына кезектегі губернаторлық сайлауда жеңіске жеткен соң, тіпті нығайды. Ол бұл сайлауда өзінің бәсекелесі республикадықтардан 3,5 млн. дауыс көп жинады. Осы сайлаудың соңғы нәтижесін алған соң, Нью-Йорк штатының демократиялық партиясының төрағасы Джеймс Фарли енді ол келесі президенттік сайлаудан Рузвельт қалай қашып құтыла алатындығын білмеймін деді. Ол ешкім қол ұшын бермесе де келесі президенттік сайлауда Рузвельттің жеңетініне толық сенді. Рузвельт өз сөзінде былай деді: «Наступило время, чтобы сказать вам правду, всю правду, открыто и смело. Не пристало нам также уклоняться от честной оценки ситуации, в которой находится сегодня наша страна. Эта великая нация выстоит, как она выстояла в прошлом, возродится и будет процветать. Поэтому разрешите мне первым делом выразить тывердую уверенность в том, что единственным чего нам следует опасаться, является страх, парализующий усилия, необходимые для превращения отступления в наступление» [54]. Экономикалық дағдарысты жеңуге Америкада барлық мүмкіндік бар деп Рузвельт американдықтарды сендірді.

Сол қолыңыздың немен айналысып жатканын оң қолыңыз ешқашан білмесін, дейді Франклин Рзвельт өзі соншалық жақсы көретін Г.Моргентау есімді жас жігітке. Мен сіздің қай қолыңызбын, деп сұрайды ол.

Оң қолымсыз. Мен сол қолымды әрқашан столдың астында ұстаймын, деп жауап береді Рузвельт [55]

Сіз тамаша адамсыз. Бірақ мен істес болған кісілердің ішіндегі ең киыны да сізсіз, дейді. Бір жолғы ерегіс кезінде әбден ашуланған Икес есімді министр Рузвельтке.

Мен соншалық қаталмын ба? Деп сұрайды президент. Жоқ мүлде олай емес. Сіз ешқашан шектен тыс қатал болған емессіз. Сіз өзіңізге шын берілген, өзіңіз әбден сенетін адамдармен ашық сырласпайсыз. Сіз қолыңыздағы картты карныңызға жапсырып ұстап, ешқашан столдың үстіне ашып тастамайсыз. Министр Икестің айтып тұрғаны шындыққа саятын. Өйткені Ф.Рузвельттің тірлігі төңрегідегілер үшін жұмбақ еді. Осыған байланысты Т.Кораран есімді түлға былай деп жазады.

Жүзеге асырған ойыңды әркіммен ақылдасып түсіндір, ұқпағандарды үгіттеуге уақыт қайда. Егер президент жүзеге асырмақ болған мақсатын әркімнің талқысына салса ешқашан дегеніне жете алмас еді. Сол себепті де ол кейде төңрегідегілерге өтірік айтуға, оларды әдейі шатастыруға мәжбүр болады [56]. Қандай жағдайда да қарауындағылар мен халық өзіне шын сенетіндей әрекет жасаған президент ұтады. Жалпы ұлы адам ешқашан жақсы адам бола алмайды. Осыған байланысты бүкіл америка әскерінің қолбасшысы болған Макартур былай деді. «егер өтірік мақсатының орындалуына қызмет жасаса ешқашан шындықтың жағына шықпайтын адам- Рузвельт кайтыс болды».

1946 жылы бүкіл Америка бойынша әлеуметтік зерттеу жүргізіледі. «Американы билеген президенттердің ең ұлысы кім?» деген сауалнамаға халықтың 39 пайызы Рузвельт деп жауап берген. Екінші орында Линкольн 37, онан кейін Вагшингтон 15, ал Вильсон 5 пайыз дауыс алған. Дәл осындай әлеметтік зерттеу он жылдап кейін тағыда жүргізіледі. Жоғарыдағы көрсеткіш сол күйінде қайталанады [57]. Халық тағы да бірінші орынға Ф.Рузвельтті қояды.

Президенттің баяндамалары мен сөйлейтін сөзін әдепкіде Г.Гопкинс пен С.Розенман деген адамдар жазып жүрген. 1940 жылы бұл екеуіне атақты драматург Р.Шервурд келіп қосылды. Бұрын президенттің баяндамалары мен сөздері теорияға қарай бұрылып тұрса, енді тұздығы көбейіп, шешендікке қарай ауысты. Бірде Гопкинс Англияға барып келді.

Черчилдің сөзін кім дайындайды екен? деп сұрайды одан Рузвельт. Президенттің сұрағына жауап беру Гопкинске оңайға түспейді. Амал жоқ, шындықты айтады.

Уинстон Черчилл баяндамалары мен сөздерін өзі жазып, өзі дайындайды екен, дейді Гопкинс. Рузвельт сол жылы Черчилл сияқты қабылетті болмағанына катты күйінеді.

Рузвельт өте дәлдікті ұнататын. «мен президент Вильсоннан бір істі үйрендім, дейді ол. Бірде ол маған мынадай ақыл айтты: «Егер сіздің жазғаныңызды оқысын десеңіз, ойыңызды бір бетке сыйғызыңыз». Оның осы ақылын ескеріп, президент болып сайланған соң арнайы декрет шығардым [58]. Соған қарамастан, қызметтестерім іс-әкреттін қатаң басшылыққа алғанымен бұрынғы президенттерге қарағанда 100 есе артық қағаз қарауға мәжбүр болатынымды айтады».

Расында да ол кезде Ақ үйге күн сайын 5-8 мың хаттар келетін болған. Президент Ф.Д.Рузвельт Бұл хаттардың барлығын оқи алмаса да, хаттардың мазмұнымен кысқаша болсада хабардар болуға тырысаты.

11 сәуір президент үшін қиын еді. Почтамен хаттар, іс-қағаздар келді, Джефферсонды еске алу күнінде сөйлейтін сөздерді дайындау керек еді, дипломатиялық шарларды қарастыру және т.б. Пресс-хатшысы Хассетпен сәуірдің соңына дейін жұмыс күн тізбені құрастыру оңайға соққан жоқ. (Президент Уорм-Спрингстон 18 сөуірде шығып, Вашингтонда бір күн болып, содан кейін Сан-Францискоға келуді жоспарлаған болатын). Кешке Ақ-үйде қаржы министірі Генри Моргентау президентпен болашақ Германия туралы әңгіме бастаған. Қоштасқанда Рузвельт әңгімені жалғастырмағаны үшін кешірім сұрады, себебі ертеңге көп жұмыс жоспарланған еді.

12 сәуір әдеттегідей газет оқудан басталды. Газеттерде Советтердің Венаны алуы, Маршал Жуковтың Берлиннен 40 милл кашықтықта шайқасу туралы, жүздеген мың фашист әсерінің қолға түсіру туралы және Американдықтардың Болония түбіндегі шайқастары туралы жазылған [59]. Бұдан кейін суретшісі Шуматова президент суретін салумен айналысты. Бір орнынан қозғалмай тұру оңайға түспеді. Сол кезде президент туысқанына Лаура Деланоға: «Отставкаға кетіп БҰҰ басқарғым келіп тұр деген».

Осы күні 13:00 ден кейін ол өзінің қатты бас ауруын сезді, содан талып та қалды. Күндіз 15:00 дер шамасында АҚШ президенті Ф.Д.Рузвельт көз жұмды /60/. Президент Рузвельттің кенеттен кайтыс болу Америка халқы үшін теңдесі жоқ қайғы болды. Рузвельттің америка халқы үшін істеген еңбектері орасан зор және президент дипломатиялық қарым-қатынастарды өте шебер жүргізе білген. Соның бір дәлелі АҚШ пен КСРО арасындағы қатынастың орны ерекше. Г.Гопкинс Москваға келгенде «Рузвелът екі елдің экономикалық, жағрафиялық мүдделері бір-біріне қарсы келмейді, әрқашан біз тіл табысамыз және бұл жолда мені қолдайтын америка халқы» деп келтірген президент сөзінде. Қорыта айтар болсақ, Рузвельт Америка және әлемнің тарихынан ойып тұрып орын алатын бірден бір тұлға. Себебі: Әлемдік экономикалық дағдарыс басталғанда Рузвельт бұған қарсы тұру мақсатында көптеген реформалар енгізді. Соның аркасында «Жаңа бағыт» іс-жоспары мен америка халқын тығырықтан алып шығуға көмектесті және сыртқы саяатта да ол өзінің шебер президент екенін дөлелдеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

3. Фостер 3. Очерк политической истории Америки. М.,1955, 244стр.

З.Ғ.Агтао£Іи. ХХуигуіі Іагіһі. 165 в.

4. Бұл да сонда 165. Хрестоматия по новейшей истории. В 3-х т.т. Т.З. 1939-1945. Под ред. Б.Г.Гафурова. стр 55. М.,1960
5. Бұлда сонда 59 бет
6. Бұлда сонда 65 бет
7. Бұлда сонда 77 бет
8. Бұл да сонда 56 стр
9. Практикум по новейшей истории. 1917-1945. С.А.Стегерь. М.,1975 23 стр
10. ИЛемин. Внешняя политика от Вераля до Локарно.1919-1925. М.,47 28с.

I1. Бұл да сонда 28 с.

12. Бұл да сонда 29 с.

Н.Ф.Волков. Тайны Уайтхолла и Даунинг-стрит (англо-советские отношения. 1917-1939). М.,1980. 65с.

Н.Версальский мирный договор. 70 стр М.,1925

15.Прицкер. Жорж Клемансо. 80 стр М.,86

іб.Бұл да сонда 81 стр

П.Драбкин Я.С. Становление Веймарской республики. 28 стр М.,1978

18.Ф.Сергеев. Тайные операции нацисткой разведки. 1933-1945.М.,81 79 стр

19.Бұл да сонда 80 стр

2О.М.Зейдевич. Германия между Одером и Рейчом. М.,1960 43 стр

21. Бұл да сонда 44 стр

23.В.Кульбанин. Германия. Социал-демократия. 1924-1932. 99 стр М.,1978

24Л.Безыменский. Разгаданные загадки Ш-го рейха. 1933-1934. 45 стр М.,82

25. Бұл да сонда 46 стр

26.Ф.Волков.    Тайны    Уайтхолла    и    Даунинг-стрит    (англо-кеңесские

отношения. 1917-1939). 55 стрМ.,1980

27.Виноградов К.Б. Дэвид Ллойд Джордж. 63 стр М.,1970

28.Бұл да сонда 64 стр

29.Ундасынов И.Н. Коммунисты и лейбористкая партия. 1919-1923. 68 стр

М.,1979

ЗО.Бұл да сонда 69 стр

ЗІ.Ундасынов     И.Н.     Рабочее     движение     и     лейбориетская     партия

Великобритании в период мирового экономического кризиса. 77 стр М.,1961

32.Бұл да сонда 78 стр

ЗЗ.Бұл да сонда 78 стр

34.Новейшая история стран Западной Европы и Америки. 1918-1939. Под

ред. Н.Саморукова. 66 стр М.,59

35-Новейшая история зарубежных стран Европы и Америки. 1917-1939. Под

ред. В.Ревнункова и .др. 38 стр М.,75

Зб.В.П.Смирнов. Новейшая история Франции. 1918-1975. 55 стр М.,1979

37.История новейшего времени стран Европы и Америки. 1918-1945. 82 стр

М.,1989

38.3убок Л.И., Яковлев Н. Новейшая история СПІА. 60 стр М.,1972

39.Краткая история США. 22 стр М.,1993

4О.А.Уткин.Дишюматия Ф.Рузвельта. 77 стр М ,1990

41.Иванян. Э.А. Белый дом: президенты и политика. М.,1979

42.Америка үкіметі туралы очерктер. А.,1995

43.Тегеран, Ялта, Потсдам. А.,1993

44.У.Черчилль. Вторая мировая война. В Зт.т М.,1991

45.Вторая мровая война. 1939-1945. М.,1984

46.Кисседьгоф  И.С.  История  Франции  в  годы  второй  мировой  войны.

М.,1975

47.Шелудченко Н., Труборов А. Антифашистские движение сопротивления в

европейских странах. М.,1987

48.А.А.Кредер. Новейшая история. XX век. М.. 1995

49.А.Демин., С.Лавров. ФРГ сегодня. Л.,1990

50.Новейшая история стран Западной Европы и Америки. 1939-1975. Под

ред. С.Стецкевича. М.,78

51.Жигалов И. Современная история Великобритании. 1945-1975. М.,1975

52.Новейшая   история  стран  Европы  и  Америки.   1945-1986.   Под  ред.

В.Александрова. М.,1989

53.Лемин И. Обострение кризиса Британской империипосле П-ой мировой

войны. М.,1952

54.МИЛИКОВСКИЙ,    И.Лемин,    Е.Хесен,    М.Волков.    Распад    Британской

империи. М.,1964

55.Яковлев Н.Н. Франклин Рузвельт — человек и политик. М.,1969,

22 стр

56.Иванян Э.А. Белый дом: президенты и политика. М., 1975,-170

бет.

57.Яковлев Н.Н. Франклин Рузвельт — человек и политик. М.,1969,

24 бет

58.Иванян Э.А. Белый дом: президенты и политика. М.,1975, 136

бет.

59.Клод А. Куда идет американский империализм. М.,1961, 216 бет.

бО.Иванян Э.А. Белый дом: президенты и политика. М.,1975, 157

бет.

61. Кредер А.А. Новейшая история XX век. М., «Центр гуманитарного
    образование» 1996, 312с.
62. АҚШ қысқаша тарихы /қазақ тіліне аударған т.ғ. д., профессор Салықов
    Т.С./А., «Ғылым»1996.