25 декабря, 2019 16:57
Мазмұны
Кіріспе………………………………………………………………………………………..3
- Қазақ тіл біліміндегі антропонимдердің зерттелу
тарихынан……………………………………………………………………………….6
- «Абай жолы» романындағы араб – парсы тілдерінен енген антропонимдер……………………………………………………………………..13
- «Абай жолы» романындағы орыс антропонимдер………………17
- Қазақ тіліндегі жалқы есімдердің морфологиялық
құрылысы……………………………………………………………………………..21
- «Абай жолы» романындағы антропонимдердің жасалу жолдары. Түбір тұлғалы есімдер………………………………………….28
- «Абай жолы» романындағы антропонимдердің сөз таптарына қатынасы……………………………………………………………………………….38
- «Абай жолы» романындағы сан есімдерге байланысты антропонимдер……………………………………………………………………..40
- «Абай жолы» романындағы антропонимдердің мағыналық топтары…………………………………………………………………………………42
- Қорытынды ………………………………………………………………………….45
- «Абай жолы» романындағы есімдер сөздігі…………………………46
- Пайдаланылған әдебиеттер………………………………………………….52
Кіріспе
Қазақстанда жалқы есімдерді зерттеу мәселесі 1945 жылдан кейін басталды. Бұл пікірімізге мысал етіп Г.Конкашпаев, Н.Баяндин, С.Алиев, Д.Ж.Кармышева т.б ғалымдардың топономикалық атауларға арналған еңбектерін атауға болады. 1955 ж. бастап қазақ антропономикасы ғылыми зерттеудің тұрақты нысанына айналды.
Қазақ тіл біліміндегі бұл саланың басында Т.Жанұзақов тұрды.
Антропономика — ономастиканың бір саласы болып, ол адам аттарының құрамын, құрылысын олардың келіп шығу заңдылықтарын, мағыналық ерекшеліктерін т.б. жақтарын лингвистикалық тұрғыдан зерттеп үйренеді.
Адам аттары, бірінші кезекте, адамның қоғамдағы орнын ажыратып көрсету үшін қойылады. Адам аттары қоғам үшін өте қажет. Олардың қоғамдағы рөліне қалай болса, солай қарауға болмайды. Антропонимдер басқа сөздер сияқты тілдердің заңдылықтарына бағанады, сондықтан тіл жүйесінің негізгі бір бөлімін құрайды және этнография, тарих, социология және құқықпен бірге лингвистикалық байланыста зерттеледі.
Шындығында да, адам аттарын зерттеу арқылы сол халықтың тілінің тарихын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін, әлеуметтік жағдайын т.б. сырларын ашуға болады. Осы тұрғыдан алғанда М.Әуезовтің «Абай жолы» романындағы антропонимдерді зерттеудің үлкен маңызы бар. Себебі романдағы адам аттарының құрамында араб-парсы, түркі және монғол тілдеріне ортақ элементтер мен бірге орыс тілінен кірген элементтер ұшырасады.
Эпопеяның тілін зерттеген Е.Жанпейісовтің есептеуінше «Абай жолында» тікелей кейіпкер ретінде қатысқан 450-дей адамның аты кездеседі екен [23;19].
Қазақ антропонимдерінің табиғатын ашу- бүгінгі күнгі қазақ тіл білімінң ең басты мәселелерінің бірі болып саналады.
Зерттеудің нысаны
М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы антропонимдер. Олардың мағыналық топтары, жасалу жолдары, морфологиялық тұлғалары. Қазақ антропонимдерінің зерттеу тарихына шолу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
— Жұмыстың негізгі мақсаты- М.Әуезовтің «Абай жолы» романындағы антропонимдердің құрамын анықтау.
— Қазақ антропонимикасына байланысты жазылған ғылыми еңбектерге шолу жасай отырып, романдағы ұшырасатын антропонимдердің топтарын анықтау.
— Романдағы араб-парсы, орыс және жалпы түркілік есімдерді анықтау.
— Романдағы антропонимдердің тұлғаларын талдау.
—
— Романдағы антропонимдердің жасалу тәсілдерін көрсету.
— Антропонимдердің қазақ лексикасын мағыналық жақтан баюына қосқан үлесін көрсету.
— Осы көрсетілгендердің негізінде М.ӘуРомандағы антропонимдердің мағыналық топтарын көрсету.езовтің «Абай жолы» романы тілімізді байытудағы рөлін көрсету.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы
— М.Әуезовтің «Абай жолы» романындағы кісі есімдерінің құрамын анықтай отырып, олардың қазақ тіліне кіру себептерін анықтау.
— Антропонимдердің лексикалық қорды байытудағы рөлін танып білу.
— Шет тілдерден кірген кісі есімдерінің себептерін танып білу.
— Антропонимдердің тіл тарихына этнографияға байланысты жақтарын анықтау.
— Антропонидердің халықтың салт-дәстүрін, әдет-ғұрпына байланысты жақтарын ашып беру.
— Антропонидердің түркі және монғол тілдеріне ортақ жақтарын ашып беру.
— Антропонидердің ұлттық табиғатын аша отырып, олардың пайда болуындағы тарихи жағдайларға шолу жасалады.
Жұмыстың құрылымы
Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
- Қазақ тіл біліміндегі антропонимдердің зерттелу тарихынан
Қазақ ономастикасы бүгінгі таңда өз нысанын кеңейтіп, өз алдына тіл ғылымының бір саласы ретінде қалыптасып, біршама жетістіктерге жетті. Қазақ ономастикасына арналған ғылыми еңбектер саны жағынан да, сапасы жағынан да өсіп одақтық дәрежедегі зерттеулерге жетіп қалды деп айтуға болады[1].
Қазақ ономастикасының тек қана бүгінгі жайы зерттеліп қоймай, оның ертедегі орта түркі дәуіріне тән жазба ескерткіштердегі ономастикадағы ғалымдардың зерттеу объектісі болды. Бұл жөнінде тілші ғалымдар А.Әбдірахманов, Т.Жанұзақов, Ә.Нұрмағамбетов, Ә. Қайдар. В.У. Махбиров, А.Ибатов т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерін атап көрсетуге болады [2; 2-1]
Қазақ тіліндегі «Қазақ антропонимикасы» Т.Жанұзақовтың еңбектерінде жан-жақты зерттеліп бірнеше ғылыми мақалалар мен көлемді еңбектердің жарық көргенін айтсақ болады [3]. Сондай-ақ, қазақ антропонимикасы Е.Б.Бекмұхаметов, Н.Оңдасынов, Л.З.Рүстемов, Ә.Қайдаров, Ә.Мұқатаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде сөз болды [4].
Тіл ғылымы қоғамдық ғылымдармен де, жаратылыстану ғылымдармен де тығыз байланыста өсіп дамып келеді. Осы байланыс айрықша қоғамдық ғылымдардың ішінде тарих пен этнографияда айрықша тайға таңба басқандай байқалады. Бұл байланыстың қай дәрежеде екендігі тілдің ономастикасында айрықша байқалады.
Адам есімдері сан ғасырлар бойы жасап келе жатқандықтан оның тарихында толып жатқан тіл тарихына қатысты қызықты деректер бар. Егер осы жағын ескерсек, антропонимияны эерттеудің үлкен ғылыми теориялық мәні бар.
Профессор Телқожа Жанұзақовтың айтуына қарағанда, қазақ тілінде қолданудан шығып қалған кейбір сөздер / Ардақ, Байсал, Ораз, Жора ,Жекен / тек қана антропонимияда сақталып отыр [І; 23]
Антропонимдерде халықтың өткендегі тарихын танып, білуге септігін тигізетін, сондай-ақ қандай діндерде болғанын мәдени өмірінен мағлұмат беретін қызықты деректер де жатыр. Осы тұрғыдан алып қарағанда, қазақ антропонимдерінде өзге туыс халықтармен ұқсас та жағы және өзіне тән характерлі өзгешеліктері бар.
Тілдердегі кісі аттарының шығу төркінін және олардың этимологиясын зерттеу –тіл білімінің ономастикасы салаларымен тығыз байланысты. Түркі тілдерінің ономастикасының зерттеу –ғалымдардың еңбектерінде Орта Азия халықтарында адам аттарының көпшілік жағдайда ұқсас екендігі айтылып жүр.
Бұндай ұқсастықтың болуы заңды нәрсе. Себебі бұл халықтардың әдет-ғұрып, салт –санасы , күн көрісі өте ұқсас. Сондай-ақ бұлардан басқа да ономастикадағы ұқсастық бұл халықтардың дінінің де ұқсастығы да болуы мүмкін. Бізге белгілі қазақ, қарақалпақ, өзбек, түркмен, қырғыз халықтарын да жүздеген аттар діни ұғымдармен байланысты.
Түркі халықтарында ат қоюға байланысты түрлі әдет-ғұрыптардың барлығы байқалады. Мысалы: баласы тұрақтамай өле беретін болса Тұрсын, Тұрды, Тоқта, Тұрар ат қою немесе қыз туа беретін болса Жаңылсын, бала өле берсе әртүрлі жаман аттар, айуанаттардың аттарын Арыстан, Итбай,Бөрібасар т.б. деп ат қою дәстүрі кең етек жайған.Бала аурулы болмау үшін Ұрыбала ,Салақбала деген аттарды қою жағдайлары кездеседі.
Бұндай жағдайлар түркі тілдерінің бәрінде де монғол тілдерінде де жиі ұшырасатынын Т. Жанұзақовтың « Қазақ есімдерінің тарихы.» деген еңбегінен көбірек байқауға болады [І3 ;47 ]
Көркем туындылардағы адам аттары туркологияда В.В.Радлов, В.М. Жермунскийдің, А.К. Боровковтың; Н.К.Баскаковтың, Ә.Қоңыратбаевтың т.б. ғалымдардың еңбегінде жиі сөз болған мәселелердің бірі. Кезінде М.Әуезов эпостағы ономастикалық атауларға байланысты былай деп жазған: « Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында ғибрат беру сарыны күшті. Қаһармандарының бір парасы жамандықтың үлгісі болса, екінші парасы жақсылықтың үлгісі болып көрсетіледі. Қатты Қарабай, жауыз Қодар, сұм мыстан, Сасан би, опасыз жеңге- зұлымдықтың жоқшылары болса, әділеттің / жоқшылары. Жырда жауыздық пен әділет дүниесінің тартысы суреттеледі/ [2; 158]
Ғалымның осы пікірі біз сөз етіп отырған «Абай» романындағы онтропонимдерге байланысты айтуға болады.
Мысалы: Құнанбай, Майбасар, Қаратай, Оразбай, Тәкежан, Әзімбай деген есімдер романда жауыз қаныбезер, қаталдықты аңғартса, Абай, Әбіш, Ербол, Дәрмен, Әйгерім дегендер, адамгершіліктің, адалдықтың символы ретінде елестейді.
Романда 450-ге жуық онтропонимдер кездеседі.
Халық тілдерінің қай саласында болмасын сөздің өзі жалпы және жалқы есім сөздер болып үлкен екі топқа бөлінеді.
Жалқы есім антропонимдер тұрғысынан қарағанда фамилия, әке аты, лақап ат, бүркеншік аттар болып бөлінеді.
Антропономика — ономастиканың бір саласы ретіндегі кісі есімдерін зерттейтін бөлім.
Орыс тіл білімінде де, түркі тілдерінде де өте ерте кезден бастап- ақ зерттелген.
Тіл білімінің бұл тарауының орыс тіл білімінде үлкен зерттеу тарихы барлығы байқалады. Мысалы: орыс ғалымдары М.В.Ломоносов, Я.К. Грот, И.И. Серезневский т.б. есімдер туралы құнды пікірлер айтқан.
Алғаш орыс есімдерін зерттеген М.Морошкин мен Н.М Тупиков.М.Морошкин орыс есімдерін хроникалық жоспарда алып қараса,
Н.М.Тупиков орыс есімдерін тек тарихи тұрғыдан қарамай лингвистикалық тұрғыдан талдау керек деген пікір айтқан,-дейді Т.Жанұзақов[ 3; 47-50]
Соңғы дәуірінде орыс тіл ономастикасының салалары- зоонимия, астрономия, этнонимия және антропонимика салаларын зерттеу мәселесі жолға қойылған.
Орыс ғалымдарының игі әсерінен қазақ тіліндегі кісі аттары да зерттеле бастады.
Жалқы есімдер мен жалпы есімдер туралы соның ішінде қазақ есімдері ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап шыққан. Қазақ есімдерін талдауда В.В.
Бартольд, Ш.Ш. Уалиханов, В.И. Даль, Н.И. Ильминский, А.И. Самойлович сияқты ғалымдардың еңбектерінде бұл мәселеге көңіл аударылған.
Осы қазақ антропаномикасына алғаш пікір айтып талдау жасаған профессор Қ. Жұбанов. Оның « Қазақ сөйлеміндегі сөз тәртібінің тарихы » деген еңбегінде антропонимдерге синтаксистік талдау жасаған [3; 49-55].
Біріккен тұлғалы кісі аттарының грамматикалық құрылысының дамуы тіліміздегі Бүркітбай, Шаянбай, Құнанбай, Асаубай, Асылбай кісі есімдері мағыналық жағынан бірдей емес. Себебі « бай » сөзінің мағынасы екі түрлі жолмен қолданылады. Біріншіден « бай» сөзінің алдына жалғанатын сөз зат есім болса, екіншіден «бай» сөзінің алдына жалғанатын сөз сын есім болып жалғанады.
Ал түркі тілдеріндегі ономастиканың зерттелу тарихына шолу жасалғанда ол екі дәуірге бөліп қараған [13;10].
Біріншісі- ертеде жазылған еңбектер, екіншісі -советтік дәуірдегі еңбектер болып бөлшінген. Бұндай еңбектер-В.В. Радловтың әйгілі « Түркі тайпалары әдебиетінің үлгісі» кітабы негізінде жасалған.
Қазақ тілінен бөлек түркі тіліндегі ономастикасын және тарихын, әдебиеті мен тілін зерттеушілерден: В.А. Гордлевский, А.И. Самойлович мақалаларында әдет-ғұрып, ырым жайлы жасөспірімдерге ат қою, тәрбиелеу туралы мәселелері көрсетілген [13;21]
Қазіргі тіліміздегі антропонимдер ХІ-ХҮ ғасырларға тән архитектуралық ескерткіштерде де кездесетіні айтылып жүр. Сол кездегі есімдер мен қазіргі романдағы есімдердің арасында айта қоярлықтай ерекшеліктер байқалмайды. Тек қана олардың айырмашылығы дыбыстық құрылыста екендігінт білеміз.
Сонымен қатар, романдағы жиі айтылатын Мырза сөзінің шығу төркіні негізінде Мырза- парсының амиразада сөзінің қысқарған түрі.Негізінде ХІХ ғасырда бұл термин Қырым татарларында атақты семьялардың балаларына берілген титул болғандығын мысалы: Мирзада яғни « ақсұйек» / әкім/ « ұлы » және де Мырзатай, Мирзахан деген есімдердің бар екенін зерттеуші ғалымдар толық айтқан болатын [7;192].
Дүние жүзіндегі халықтарының өзіне тән, жеріне әдет-ғұрпына, шаруашылығына, салт-санасына, дәстүріне байланысты кісі есімдері бар.
Кісі есімдерінің қойылу салты рулық қоғамнан бастап бар екенін дәлелдеген.Мысалы: Ф.Энгельстің жазғанындай, әрбір рудың белгілі бір есімдері немесе бірнеше ұқсас есімдері болады, ол есімдермен бүкіл тайпа ішінде сол рудың өзі ғана пайдалана алады . Әрбір мүшесінің есімі де оның қай рудың адамы екендігі дәлелдеген – дейді, Ә.Әбдрахманов[8;106].
Түркі тіліндегі қазақ есімдері ерте кезден бастап-ақ, пайда болғанын және де есімдеріміздің ішінде ерте замандарда қойылған есімдердің шығып қалғандары да бар, сонымен қатар кейбіреулері жұрнақ ретінде сақталған [9;45] . Мысалы: романдағы Байсал, Дәулеткелді, Ораз т.б.
Антропонимдер адамдардың ғасырлар бойы басынан кешірген күн- көріс жолындағы табиғатпен аңға, құсқа сыйыну, ай мен күнге табыну сияқты ырмдардың барлығы кісі есімдеріне әсер етеді. Мысалы: осы романдағы есімдерден Құсбек, Бүркітбай, Қамысбай, Көкше, Торғай т.б. есімдері жоғарыда көрсетілген жағдайларға байланысты қойылған.
Халқымыздың шет елдермен байланыс жасау арқылы тілімізге мыңдаған сөздердің және басқа тайпалар мен рулардағы кісі есімдері біздің тілімізге енген.
Фольклор халқымыздың көркем әдебиеті мен жазба әдебиетін дамытуда ерекше орны бар. Қазақ халқының ауыз әдебиеті ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда дамыған. Қазақ халқының көшпелі тұрмысына төрт түлік мал атауына байланысты есімдер көбірек ұшырасады. Осы атаулар арқылы жасалған есімдерден « Абай» романындағы жиі ұшырасатын құбылыс. Аққозы, Бурақан, Қаратай, Құлайғыр, Құлыншақ, Құнанбай, Серке т.б. есімдер пікіріміздің дәлелі.
Дүние жүзіндегі халықтардың күн- көріс тіршілігі кейде өзара ұқсас болып келеді.Осы ұқсастықтар кейде тілде басқа бола тұрса да, туыстық жағынан бір-бірінен алшақ бола тұрса да антопонимия саласында ұқсастықтар байқалады. Мысалы, орыс тіліндегі Волков, Бугачев, Беркутов, Соколов,Козлов, Лисицын, Медведев, Зайцев орыс тілінде болса. Осындай есімдер « Абай» романында да ұшырайды .Мысалы: Бөрібасар, Бүркітбай, Құсбек т.б. аттар кездеседі. [13; 24-25].
Осы сияқты есімдер қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбек, түркмен тілдерінде бар екндігі сөзсіз, бұлардың формаларының басқа болғанымен мағыналарының ұқсастығы көрініп тұр.
Романдағы кейбір есімдер ескі түркі тілдерінде ұшырасады.
Көне түркі тілінде: «Абай жолы» романында
Акбаш Ақбас
Апа тархан Тархан, Дархан
Ачім Әшім
Бек Бек
Бөке хан Бөке, Бөкей, Буке
Бури-шад, Бури-хан Бөрі, Бөрібай
Орызбай Оразбай
Бұл келтірілген мысалдар біріншіден ,романдағы есімдердің өте еретеден барлығын дәлелдесе ,екіншіден түркі тілдерінің туыстығын дәлелдейді.
Қазақ халқы өзге туыс түркі халықтары тәрізді көршілес отырған халықтармен туысқандық көршілестік қатынаста болған.
Түркі халықтары оның ішінде Орта Азия халықтарының есімдері түрі жағынан бір-біріне өте ұқсас. Бұл халықтар діни ұғымдар негізінде балаларға ат қоюда табиғатқа бас ию сияқты әдет-ғұрыпты сақтушылық болған. Мысалы: «Абай» романындағы есімдерден Таңшолпан, Құдайберді, Күнту, Күлбадан т.б. осындай жағдайдан келіп шыққан.
Бұл мәселеге кезінде Ш.Уалиханов былай деп пікір айтқан: «Ырым мен әдет—ғұрып, салт-санаға тән. » Мысалы: ұлы жоқ ата-аналар кішкене кезінен бастап-ақ қыз балаларға Ұлтуған, Ұлболсын деген есімдерді ырым бойынша қою негізі ұлды қастерлеу, жоғары бағалаудан шықса керек [10;163].
Қазақта ауыз әдебиетімен батырлар есімдеріне байланысты қылып ат қою себебі: халық қамын ойлау, елін, жерін сүйген батырлардай болсын деген үмітпен балаларына ат қойған.
Мысалы: Қобылан, Қамбар, Назым, Құртқа, Қарлыға, Төлеген т.б. осындай есімдерге байланысты «Абай» романындағы есімдерден: Баян, Қамқа, Қамар, Манас, Зылиқа, Жамал сияқты есімдер мен халық сенімі арман тілегі, баланың ұзақ өмір сүруі үшін қойылған аттардан: Мыңжасар, Тұрсын, Жетпіс т.б. есімдер бар. Бұл есімдерде романда жиі ұшырасады.
«Абай жолы» романдағы араб-парсы тілдерінен енген антропонимдер
Өзінің атын әлемге әйгілі еткен «Абай жолы» роман –эпопеясын жазуға М.Әуезов зор шығармашылық әзірлікпен келгені әртараптан-ақ көрінеді.
« Абай жолы» романының мақсаты ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ ауылындағы тап қайшылығы мен тартысының жайы. Ескі рулық феодалдық засан көрінісін, үстем таппен езілуші таптың сан қилы қайшылық тартысын біз «Абай» романдарынан нағыз табиғи, шыншыл өмірдегідей қалпында оқып білдік.
«Абай» жолында жазықсыз өлім жазасына кесілген Қодардан бастап. «Абай жолы» романындағы тағы бір мәселе боранда жылқымен бірге үсіп өлгені суреттелген Алтыбай жылқышыға дейінгісінің барлығы ескі қазақ ауылындағы кедейлер өмірінің жанды суреттері.
«Абай жолы» романынан біз ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының барлық өкілдерінің: байдың да, кедейдің де, молданың да, тілмаштың да өмірін танимыз.
Феодалдық заманның қатал өкілдері Құнанбайдың, Майбасардың, Тәкежанның, Әзімбайдың суық бейнелері көз алдымызға елестейді. Абайдың, Дәркембайдың, Базаралының, Ерболдың , Тоғжанның, Әйгерімнің әсерлі суреттері де бар. Осы «Абай жолында» тұлғалары жоталанып кесек шыққан бейнелер:Базаралы, Балағаздар да негізінде кедей ауылдың намысын жыртушы болып көрінеді . «Абай жолы» романынан небір ғажайып портреттер. Сан қилы мінездер табиғи көріністер елестейді.
Бізге белгілі Орта Азия және Қазақстан үшін араб тілі мен мәдениеті өте күшті әсер жасады. Қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамында белгілі бір топтарды араб-парсы тілдерінен кірген сөздер құрайды. Бұл құбылыс «Абай» романында да өз ізін қалдырған.
Романдағы Д і л д а, Ж а м а л, Зе й н е п, З ы л и қ а, П ә к и з ат, Ә б д і р а х м а н, Ә б у б ә к і р, И с а, А й ш а, Ә ш і м қ о ж а т.б. есімдер араб иран тілдерінің ауысқан антропонимдер болып табылады.
Ол өзі Д і л д а н ы ң ажарына қатты ырза боп сүйсініп келген./І.183/. Кішкене сары қыз Ж а м а л етегіне бидай басын толтырып келе жатқанына қарамай, өзгелерді мазақ қып күле бастады./ІІ.184/. О с п а н н ы ң бір ұл, бір қызы-З е й н е п /ІІ.35/. «Айт, шырқа» -деп З ы л и қ а сүйсініп сықылықтап күліп жіберді /І.324/. О с п а н н ы ң бір ұл, бір қызы Ә у б ә к і р мен П ә к и з а т /ІІ.304/.Ә б д і р а х м а н көп уақыт
елге келмеді. Қаладан ауру алып қалмаса деген күдік уайымды кәрі шешелер күдіктенетін /І.105/. И с а ашулы болатын. Қысқа ғана жауап қатты /ІІ.17/. А й ш а
самауырынды пеш жанына көтеріп қоя салды /ІІ.370/. Сүгірдің Ә к і м қ о ж а, Б а л қ о ж а, Н ұ р қ о ж а деген балаларымен өзі боптулағанда.Әуелі жігітектің жылқысын жиіп аламыз деп бір жасанды /І.35/. Осы әні біте бергенде, М ұ х а м е д ж а н жұрттың сұрағанын күтпестен, тамағын кенеп ап, М ұ қ а н ы ң
домбырасына қол созды /І.578/. Және қу бастан қуырдақтық ет алды дейтін, қансүлік Ә б д іл д а болатын /І.351/. М а х м ұ т деген ноғайдың бес баласының үшеуі отыр /ІІ.138/. Ал, Ә м і р болса сол балалардың ішіндегі әнші, өнерлісі /І.330/. Ауыз үйде қазанаспа жанында самауыр қойып жатқан Ж ұ м а ш ырсылдап күліп жатыр /ІІ.296/. Өздерін түртіп көшіріп жіберу керек-деді А х м е т ж а н /ІІ.192/. Ж ұ м а ғ ұ л шапқылап келіп, жігітек ішіндегі есіктерінің ар жағына сүңгіп-сүңгіп кетті /І.59./ К ә к і т а й д ы ң баласы –Ж ә л ел /ІІ.544/. Е с қ о ж а өз ауылындағы бар үлкендермен келіп, құданың үлкені Ж а ң а т а й ғ а жабысты /І.442/. Р а қ ы м ұялып, шешесін түрткілеп, «айтпа болды, қой» дегендей шешесіне оралып жүр/ІІ.174/. М а қ с ұ т өз үйінен білгенін баяндады /ІІ.565/. Д ә м е ж а н н ы ң немересі өткір, үлкен қара көзі, таңқы мұрын М ұ р а т өзі көп тыңдайтын әжесінің әдетінше сөйлейді /ІІ.565/. Сағал көз, сары жүзді, үлкен қауқа сақалды қартаң кісі- Ж ұ м а н болатын/ІІ.23/.
Араб-парсы тілдерінен енген сөздер қазақ тілінің заңдылықтарына сәйкес әртүрлі, фонетикалық өзгерістерге ұшырайтынын білеміз. Сондықтан да М.Әуезовтің «Абай жолы» романындағы кездесетін кісі есімдері дәл араб тіліндегі есімдердей айтылып тұр дей алмаймыз. Бұл келтірілген есімдердің тек есімдері емес, керек десең буындары да түсіп қалып отыратын жағдайлары жиі кездеседі. Кісі есімдеріне байланысты фонетикалық құбылыстар, З.К.Дмитриевтің, Ә. Құрымжановтың, Е.Бекмұхамбетов т.б. Ғалымдардың еңбектерінде кеңінен талданған.
Біз төменде романдағы кездесетін есімдердің қайсы тілден немесе қайсы тұлғадан кіргендігіне тоқталып өтейік.
Д і л д а /ар. таза алтын, алтын ақша /.
Ж а м а л / ар. сұлулық, көркемдік/.
О с п а н / ар. ерлік, батылдық /. З ы л и қ а / ар. жақын, туыс, қарындас/. Әубәкір — Ә б у / ар.туған, әке, б ә к і р-тұңғыш, кіршіксіз таза.П ә к и з а т / ир. Таза, кіршіксіз, аппақ/. Ә б д і р а х м а н / ар. Әбдірах- құрметтілік, мейірімділіктің, рахым қылушының құлы /А й ш а / ар. Абубәкірдің қызы, Мұхаммедтің әйелінің есімі/. М ұ х а м м е д ә и а н / ар. мақталған, мадақталған / Ма х м ұ т / ар. мақталған, мақтауға тұрарлық / Ә м і р / ар. бастық, басқарушы/.
Ж ә л е л / ар. ұлы, атақты, құрметті / Р а қ ы м / ар. мейірімді, шапағатты/. М а қ с ұ т / ар. мақсат, талап/. М ұ р а т / ар. мақсат, тілек, ықылас/. Ж ұ м а ш / ар. қазына, қымбат бағалы зат/.А х м е т / ар. мақтаулы, мақтауға лайықты/. Ә б д і л д а /ар. құдайдың, Алланың құлы/. М а ғ р и п а / ар. білім, мәдениет, сауаттылық, яғни солардың иесі / О м а р / ар. өмірлі, ғұмырлы/.
М. Әезовтың « Абай жолы» эпопеясындағы араб-парсы тілдерінен кірген кісі есімдері бұл айтылғандармен шектелмейді. Бұдан басқа да толып жатқан есімдер бар.
Мысалы: А с а н, Ү с е н, М ы р з а, Қ а м а р т.б. толып жатқан есімдер. Бұл есімдердің қай-қайсысын алып қарасақ та тұлғасы мен дыбысталу жағынан
бірнеше формада өзгеріп қазақ тілінің фонетикалық заңдылықтарына біншама жақындағаны, бейімделгені байқалады.
Семантикалық, морфологиялық өзгерістерден гөрі фонетикалық өзгеріске түсуі өте актив жиі байқалады. Мысалы: араб тіліндегі сұлулықты, көркемдікті, әдемілікті білдіретін Х а с е н есімін Т. Жанұзақов мынадай тұлғада өзгерісін келтірген.
Ү с е н // А с а н // Қ а с е н // Х а с е н// Х а с а н // Қ ұ с н и // Қ ұ с а й ы н //Қ о с ы н ар. // [ ІІ; 124 ].
Біздіңше бұндай өзгерістер араб-парсы тілінен енген басқа есімдерге характерлі деп ойлаймыз.
« Абай жолы» романындағы орыс антропонимдер
Қазақ тілі сөздік құрамында көптеген орыс тілінен енген сөздер сөздік құрамның едәуір бөлігін құрайды.Мұның алғашқы дәуірі ХҮІІ ғасырдан басталады да алғашқы сөздер сауда –саттыққа, шаруашылыққа байланысты болып келеді де, кейін ХІХ ғ. Екінші жартысында Қазақстанның Ресейге қосылуына байланысты бұл процесс күшейе түседі.
1861 жылы крепостнойлық праводан азаттық алған орыстар Қазақстан территориясына лек-легімен ығыса бастайды.Қала берсе орыстың алдыңғы қатарлы демократиялық идеялы адамдары қазақ жеріне аударылды. Қазақ еліндегі мұндай әлеуметтік құбылыстар романда кең және жан-жақты суреттелген. Осыған байланысты романда толып жатқан орыс есімдері өте көп.
Бірінші топта жиі кездесетін, айтылатын есімдер орыстың классик ақындарының есімдері.
П у ш к и н, Л е р м о н т о в, К р ы л о в, Т о л с т о й, Ч е р н ы ш е в с к и й, Г е р ц е н, Б е л и н с к и й .
Екінші топтағы есімдер- халық бұқарасының есімдері – Е в г е н и й, П е т р о в и ч, С т е п н о й, М и х а й л о в, А н д р е е в, М а р и я, М и х а й л о в а, К а р а к о з о в, Ж е л я б о в, П е р о в с к а я, Д о м н а, Ф а д е е в н а, М а р к о в,И в а н о в и ч, С т а н о в, А ф а н а с ь е в и ч , С е р г е й, С а в е л ь е в, А л е к с а н д р а Я к о в л е в н а, М и т р и й , С и м о н, Д е в я т к и н, З а х а р, М а р ф а, Л е в Н и к о л а е в и ч, А н н а М и т р о ф а н о в н а, Ж е л я б о в, С о ф ь я П е р о в ск а я И ш ю т и н.
Үшінші топтағы есімдер- орыс халқынан шыққан үстем тап өкілдері –Л о с о в с к и й, К а з а н ц е в, Н и к и ф о р о в, Х а м у т ов ,С о й к и н , К о ш к и н, Л о р и с М е т к о в т.б.
«Абай » романдағы орыс есімдеріне байланысты мынадай жағдайларды ескеру қажет.Біріншіден, романдағы әңгімеленген дәуір қазақ тіліне орыс тілінің енді ғана ене бастаған дәуірі. Онда да ауыз екі сөйлеу тілі арқылы. Бұл дәуірдегі тайға таңба бастағандай көрініп тұратын. Ал араб-парсы тілінен енген есімдерге бұны айтуға болмайды. Олардың сіңіскені сондай оларды ажырату үшін этимологиялық талдау қажет. Қазақтың байырғы өз сөзіндей болып кеткендей.
Лосовский әмірінен соң, үй іші аз уақыт жым-жырт еді/І;397/. Ширатылған ұзын қоңыр мұрты бар, биік бойлы суық қабақты қара сұр ояз Кошкин ақыра тергеу жасап отыр/І;395/.Х о м у т о в есікте тұрды да қатқыл, суық үнмен хабар етті /І;402/. Михайловтың Абайға берген бұл кеңесі енді іштесіп келген достықтың айғағы /І;426/. Е в г е н и й П е т р о в и ч шынымды айтайын мен адам баласының білім қазынасында мұсылманшылық халі өзі бір бөлек жатқан жалғасы жоқ дүние деп ұғушы едім /І;426/. Д а й н а шешей өзінің ашулы әңгімесін, Абайды ауыз бөлмеде тоқтатып ап, айтып тұр /І; 499/. Ол ұрысып тұрған околотканың қарт жандармы – С е л а н т и й /І;499/. Өзін емес, жаңа мына көрші қатын С и д о р и х а н ы көрдім /І;500/. Жиырма жылқының ұзын ырғасын К а з а н ц е в к е бір өзі өткізіпті дейді./І;522/. Начальник Н и к иф о р о в т ы қазір билер старшиндер қоршап алған, елпек қағып күтіп жатыр /ІІ;122/. С о й к и н Оспанды оңаша шақыртып алып, қатты қысқанды /ІІ; 131/. Да р и я өзге әйелдер атынан қазақ әйелдерімен еркін сөйлесті /ІІ; 186/. А ф а н а с ь е в и я ч т і ң атын сұрап оны « Апанас» қойған /ІІ; 186,188/. Балуанкеуде сары мұрттысы Ф е д о р, екіншісі, кішілеу денелі, өткір шүңірек көк көзді шал С е р г е й /ІІ;186/. Балуан денелі Ф е к л а қатқыл үнмен кесіп сөйлейді /ІІ;187/. С а ш а қалыңдықтар ішінде ерен жолы бар өзгеше / ІІ;206/. Бұл қазақшаға жүйрік Семейдің сағатшысы С а в е л ь е в екен / ІІ;279/. Мына науқас басталғалы А л е к с а н д р а Я к о в л е в а н ы осы бір больницасына ауыстырған екен /ІІ; 302/. Осында жүретін М е т р е й мен С и м о н деген екі « охотшы» бар ғо й /ІІ;347/. Орта бойлы жұқалау денелі, шоқша сақал, үлкен мұртты ісшіл, ширақ адам болатын /ІІ;347/. Қоңыр шаш сәл жирен шоқша сақалды фельдшер Д е в я т к и н 35 жастар шамасындағы адам. З а х а р И в а н о в и ч т і ң әйелі М а р ф а Л а з а р е т т і ң барлық Алматы қаласы білген қадірлі дәрігер – доқтор Ф и д л е р д і ң өзі /ІІ;424/. Мейірімді Л е в Н и к о л а е в и ч соншалық биязы Әбішті ренжіте алмайды /ІІ;425/ . Павловтың сұрақтары қазақтың еңбек иесі қалың халқының қамын жеген қамқор достың білімін білдіреді /ІІ;230/. П у ш к и н н і ң өмірін , өлімін қысқа баян етіп берді /І,380/. Семіз көк көз бәйбіше А н н а М и т р о ф а н о в н а /ІІ;235/.Орыс халқының шын зары мен арманды жанын танытқан Н е к р а с о в көкейімнен кетпей отыр /ІІ,291/. Бүгінгі Россиядағы азатшылдық күресі Ч е р н ы ш е в с к и й жолынан да ілгері кетті /ІІ,218/. Өз заманының ауырпалығына қарсы жаңа жол танытқан Г е р ц е н /ІІ;218/ . Сыртқы істер министрі стац – секретары
Г и р ц мәлім еткен ./ІІ;667/. Ішкі істер министрі генерал адьютант граф
Л о р и с – М е н и к о в /І;667/.
Сол күні Петербургте С е м е н о в с к и й плацда дарға асылған Ж е л я б о в туралы және орыс қызынан щыққан қаһарманы С о ф ь я П е р о в с к ая туралы әзірше естіген хабарын білдірді /І.ІІ;672/. Ал, артынан ұсталған немере ағасы , басшысы И ш ю т и н /І.ІІ;676/. Патша күймеден түсе бергенде атып тұрып жүргізе алмаған К а р а к о з о в т ы Абай , «Неткен жолсыз сорлы еді» деген /І.ІІ;674/.А л е к с е й Т о л с т о й д ы ң «Князь Серебряный» деген ромоны болатын /ІІ.733/. Менің алғаш дос тұтқаным Л е р м о н т о в не көрмеген /І;282/. Халықшыл М и х а л и с деген кісімен таныс болады /ІІ;171/.
Түркі тілдерінде соның ішінде қазақ тіліндегі орыс тілінен кірген сөздерді тұрмыс қажетіне қатысты сөздер деп әкімшілік ел басқарушылық сөздер деп ғылым мен мәдениетке қатысты сөздер деп тақырыпқа бөліп қарау дәстүрі бар .
Ал , біз «Абай » романынан кездесетін антропонимдерді бұлай деп бөліп қарай алмаймыз.
Тек қана жоғарыдағыдай көрсеткеніміздей алдыңғы қатарлы орыс интелегенттері халық бұқарасының өкілдері , үстем тап өкілдері деп топқа бөліп қараумен шектелдік . Бұл есімдердің этимологиясымен формологиялық тұлғаларын анықтау біздің міндетімізге жатпайды деп ойлаймыз.
М.Әуезовтің «Абай жолы » романындағы орыс антропонимдерінің байланысты мынадай нәрселерді жөндеп ескереміз .Романдағы орыс есімдері қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне байланысты орыс тіліндегі А ф а н а с т и ч т і «Апанас»деп атауы ,П у ш к и н д і «Пошкин »,сары майор дегенді «сырмайыр»атауы , Д а р ь я н ы «Жария »деп қою сияқты құбылыстар бар.
Орыс есімдерінің қазақ есімдеріне айналу дәуірі Абай замандарынан
басталып ХІХ ғ. екінші жартысынан басталып бүгінгі күнге дейін бірде толастаған жоқ .Әрине, бұл дәстүр халықтарды бір-бірімен жақындастыратын игілікті дәстүр.
Қазақ тіліндегі жалқы есімдердің марфологиялық құрылысы
Жалқы есімдердің марфологиялық құрылысын Лингвистикалық бағдарда зерттеу өзекті мәселелердің бірінен болып саналады. Сондықтан да адам аттарының грамматикалық құрылысы бірқатар тілші ғалымдардың ғылыми еңбектерінде әр түрлі тілдердің материалдарында ашып көрсетілген.
Э. Бегматов өзбек тіліндегі жалқы есімдерді марфологиялық құрылысы бойынша дара, күрделі және қысқарған жалқы есімдер,- деп үшке бөледі [25; 120-125]. Ол өзбек тіліндегі жалқы есімдерді морфологиялық, лексикалық, синтаксистік тәсілдерден жасалатыны дәлелді мысалдар арқылы сипаттаған.
Т. Жанұзақов өзінің кандидаттық диссертациясында жалқы есімдерді грамматикалық құрылысына қарай түбір және туынды тұлғалы деп екіге бөліп қараса [26; 14-14]. Кейінгі еңбектерінде дара, туында және біріккен тұлғалы жалқы есімдер- деп үшке бөліп қарайды [13; 129-133]. Татар ғалымы Г. Саттаров татар тіліндегі жалқы есімдерді құрылысына қарай етістіктерден және зат есімдерден жасалғандар деп екі топқа бөліп қарайды да, татарша есімдерді фонетика-морфологиялық жүйесіне және диалектілік ерешеліктеріне жан-жақты лингвистикалық талдау жасалған [28; 20-44].
Азербайжан тіліндегі антропонимдерді зерттеген ғалым З. Садықов азербайжан жалқы есімдерін түбір, туынды және күрделі деп үшке бөліп қарайды. Олардың морфологиялық, лексикалық және семмантикалық жасалу тәсілдерін ашып көрсеткен[29; 20-28].
Түркі тілдеріндегі кісі есімдерінің құрылысы бойынша осындай пікірлер Т. Кусимова [30], А. Шайхулова[31], В.У. Махпиров [32], О. Сайымбетов [33] еңбектерінде ұшырасады.
Шындығында да қайсыбір тілдегі адама аттары жүйесін алып қарасақ та, құрылысы жағынан жай және күрделі болып келеді. А.В. Суперанская әр түрлі үнді- европа тілдеріндегі есімдерді құрылысы жағынан күрделі және апелятивтік болады деп анықтайды. [34; 63].
К.Мусаев түркі тілдеріндегі антропонимдер құрамы жағынан дара және күрделі болып келетінін қарастырады [35;219]. Дүние жүзіндегі тілдерде есімдер грамматикалық құрылысы жағынан осындай бірдей классификацияға ие болғанымен,әрбір тілдегі кісі аттары сол тілдің ішкі заңдылықтарына бағынады .
Орта Азия халықтарымен қазақ халқы ортақ қолданылатын есімдердің өзіндік тарихы мен алуан түрлі сыры бар.
Қазақ тіліндегі есімдер тарихының құрылысы мен құрамына тарихи тұрғыдан кең түрде толық пікір келтірген ғалым .проф.Т.Жанұзақов [13;31-37].
Проф.Т.Жанұзақов ,С.Е Малов ,И.А Батманов А.Н Кононов ,В.В Радлов айтқан пікірлерге сүиене отырып , қазақ есімдерінің шығу тегін Ү-Х ғасырлардан бастап пайда болғанын дәлелдейтін фактілерді келтіреді .
Жалқы есімдерде ,оның ішінде антропонимдерде қазақ тілінің сөздік құрамы мен грамматикалық құрылысының сөз жасау ,өзгерту тәсілінің ізі бар екені көрінеді. Сөз жасау, өзгерту тәсілдері, сөз жоқ, тілдің грамматикалық құрылысының ерекшелігіне байланысты.
Қазақ антропонимдерінің жасалуы негізінен тілдік заңдылыққа, оның нормасына сай бағынады. Антропонимдер бірнеше жолмен жасалады. Олардың ішінде дара тұлғадан жасалу амалдары бар. Бұл ежелден белгілі қалыптасқан тәсіл. Дара тұлғаға қосымшалар қосу арқылы жаңа мағыналы есім жасалады. Оны тума ат деп атаймыз. Мысалы: Тілек деген антропонимге қосымша қосу арқылы жаңа тұлғалы антропоним жасалады. Антропонимдердің жасалуындағы өнімді жолдың бірі- екі сөзден біріктіріп жасалған кісі аттары. Мұндай антропонимдік типке тән арқау сөздер, көбіне, ақ, сары, бай, бек, хан, болат, тас, жан сияқты компонеттер. Антропонимдердің түрленіп, тұлғаларының өзгеріп отыруында аффикстердің рөлі зор.
Кішірейткіш яки еркелету жұрнақтары арқылы абревиатуралық немесе деминутивтік есімдер жасалады. Осы антропонимдік аффикстер арқылы шет елден енген есімдердің өзі жаңа өң, келбет алып жасалып отырады. Аффикстік тәсіл арқылы үстеу, сын есімдік антрополексималар жасалады. Мысалы: Асаншылап, Асандай, Асаншы, Асансынды т.б.
Антропоноимдер тілдегі жалпы есім сөздерден жасалады. Сондықтан да олардың басым көпшілігінің мағынасы айқын, ашық тұрады. Осындай антропонимдерді мәнді антропоним деп атаймыз. Осының керісінше жалқы есімдер (антропонимдер) жалпы есімге ауысады. Мысалы: шығанақшы, жақаевшы т.б. Антропономдер қосымша қосу арқылы грамматикалық мағынаға ие болады. Мысалы: Мақыш, Сәрсен, Омарлар келе жатыр. Асандар жұмыс істейді. Мұндағы көптік жалғау арқылы ол адамдардың өздерінен басқа да жолдастары барын білеміз.
Антропонимдер топонимдерден, сондай-ақ этнонимдерден де жасалады.
Профессор Т. Жанұзақов қазақ тіліндегі антропонимдерді тұлғасына қарай үш түрге бөліп қарайды, және оларды төмендегідей мысалдармен дәлелдейді. [13;131-133].
Профессор Т. Жанұзақов қазақ тіліндегі дара тұлғалы кісі есімдеріне төмендегідей мысал келтіре отырып, өте нанымды етіп дәлелдейді. Сонымен қатар ол есімдердің шығу тегіне де этимологиялық талдау жасайды. Жасалу жағына және тұлғасына қарай, қазақ тіліндегі кісі аттары өте ерте заманнан- ақ түбір және күрделі тұлғалы болып келеді. Қазақ тіліндегі басқа сөздер тәрізді жеке тұрып түпкі мағынаны бере алатын да, бере алмайтын да кісі аттары бар .Ондай кісі аттарын бөлуге, яки бөлшектеп айтуға болмайды. Өйткені, олар тұтасқан дара түбірден тұрады. Ондай кісі аттары, негізінде, жалпы есімдерден жасалады. Мысалы: Дос, Нұр, Сая, Сәт, Тана, Шал, Өмір, Ырыс, Бәтес т.б.
Егерде осы айтылған кісі аттарын буынға бөліп немесе бөлшектеп қарасақ: (Са-я, С-а-я, Д-о-с т.б.), бұлардан еш нәрсені түсінбес едік те, мәнде шықпас еді. Олай болса, түбір тұлғалы кісі аттары, көбіне, төл сөзден жасалып, орнықты болып келеді. Ана тіліміздің байырғы сөздерден жасалған түбір тұлғалы кісі аттары өте көп. Мысалы: Асыл, Алма, Асқар, Асау, Арай, Бақыт, Серік, Есет, Жібек, Күміс, Сәуле, Шекер т.б.
Осылармен қатар, басқа да тілдерден енген түбір тұлғалы аттар бар. Олар қазақ тіліне сіңісіп оның заңына бағынып, төл атауымызға айналып отыр. Мысалы: Асан(ир.жеңіл,оңай),Дидар(ир.түр,өң,жүз, шырай), Дихан (ир. Ауыл старостасы, егінші, шаруа), Жомарт(ир. ақкөңіл, кең пейіл, мырза, қолы ашық адам), Қатифа (ар. барқыт), Қырмызы (ир. ашық қызыл түс) Мұқым (ар, тұрақты, мықты) Көдек (ир. бала, сәби), Манап (ар. орынбасар), Маржан (өмір, жан) [13;130].
Профессор Т. Жанұзақов аффикстер арқылы жасалған кісі есімдерін туынды антропонимдер деп санайды. Туынды есімдерді жасайтын жұрнақтарды өлі және тірі жұрнақтар деп екіге бөліп өлі жұрнақтармен жасалған есімдерге төмендегідей мысал келтіреді.
Тіліміздегі басқа да сөздер сияқты антропонимдер де қосымшалар қосылу арқылы туынды тұлғалы болып келеді. Ондай жолмен жасалған есімдер өте көп. Сондықтан, бұндай тәсілмен жасалғандарды тума ат деп атауға болады.Бір түбірден болмаса бір негізден өрбіген антропонимдерді көрсетеді [13;132].
Ер компонентінің қосылуы арқылы жасалған антропонимдер: Еркін, Ерлен, Ерлан, Ерден, Ерлік, Ерміш т.б. Антропонимдік қосымшаларды екі жікке (өлі және тірі жұрнақ деп) бөлуге болады. Мысалы: Ерміш, Жармыш, Тілеміс, Жасамыс, Өтеміс, Малсақ сияқты антропонимдегілер көне жұрнақтар. Бұлар қазіргі тіліміздегі сөздерге жалғана бермейді. Тірі жұрнақтар бір сөз табына тән сөздерден, екінші сөз табына жататын сөздерді және антропонимдерді жасайды. Ол жұрнақтардың атқаратын қызметі, өзіне тән мағыналары тән. Мысалы: —лан жұрнағы зат есімнен етістік тудырады да зат есімге айналады. Мысалы: Нұрлан, Ерлан, Ербосын т.б. – лы, -лі, -ды, — ті жұрнақтары зат есімнен сын есім туғызып, қайтадан субстантивтенеді. –Лық жұрнағы есім сөзге жалғасып, зат есім тұлғалы сөз тудырады. Мысалы: игілік, жақсылық, аналық, аталық, сағындық, сүйіндік т.б. Бұл сөздерден қайтадан антропонимдер жасалады.
Сонымен, қатар туынды тұлғалы антропонимдер негізінен аффикстік жол арқылы жасалатыны байқалады.
Ғалым біріккен тұлғалы есімдерге түрколог Е.В. Севортян т.б. тәрізді ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып төмендегідей қорытындыға келеді.
Қазақ тілінде сөз тудырудың, жаңа сөз жасаудың бір амалы екі түбірді біріктіріп айту. Бір сөзді екінші сөзге біріктіріп жаңа сөз тудыру тек кейінгі кезде ғана шыққан тәсіл емес, арғы заманнан келе жатқан, әбден орнығып қалыптасқан, үйреншікті тәсіл.
Тіліміздегі кісі аттарының басым көпшілігі екі сөзден біріккен, яғни біріккен тұлғалы болып келеді. Олар, әдетте, сын есім мен зат есім, етістік пен зат есімдердің бірігуі арқылы кісі аттарына айналып отырады.
Біріккен тұлғалы кісі аттарына үш түрлі қасиет тән.
Олар:
- Аффикстік тәсіл. Бұл тәсіл бойынша, түбір сөзге қосымша жалғану арқылы жасалады. Мысалы: Қойшыбай, Қойлыбай, Малдыбай, Аналық, Аталық, Жақсылық, Игілік, Сағындық т.б.
2) Дербес мағыналы сөздердің бірігуі арқылы жасалатын есімдер. Мысалы: Бекайдар, Базарбай, Нұрсұлу, Айсұлу, Күлімхан, Сағынғали, Қозыбай, Асанхан, Ақжолтай, Қаракөзайым, Бәдігүлжамал т.б.
3) Эпитеті алды-артында келіп бірге айтылатын кісі аттары. Бұлардың екі сыңары да бірдей айтылып, бір адамның есімін білдіреді. Бірақ бөлек жазылады. Мысалы: Қозы Көрпеш, Баян сұлу, Қыз Жібек, Ер Төлеген, Алпамыс батыр, Ер Тарғын, Қобыланды батыр, Ақан сері, Біржан сал, Алдар көсе, Жиренше шешен, Асан қайғы т.б..
Кейбір кісі аттарының екі сыңары немесе бір сыңары басқа тілдерден енген болып келеді. Мысалы: Ахметқали, Мұхаметқали, Сейтқазы, Сұлтанәлі, Аббас, Жамалхан, Қожабек, Гүлзира, Қожабек, Әбдірахман, Әбдіқадыр, Әбдікерім, Абдолла, Хабиболла, Әзизолла, Рахметолла, Құдыретолла, Лутфолла, Нұролла т.б.
Бұл есімдердің әрбір компонентінің шығу тарихы, түпкі мағынасы бар. Абд (ар. құл- раб) сөзімен тіркес келеді де: Абд-оль-керим, Абд-оль-рахман, Обдоль-рахим, Абд-оль-кадер, Абдолла формасында айтылады.
Ал иран тілінде хабиб – «сүйікті», «сүйкімді», олла – «құдай», азиз – «сүйкімді», рахмет — «мейірімділік, рахымдылық», кодрет –«күш, қуат», лотф — «сүйкімділік» — нұр, «жарық, сәуле».Иран тіліндегі бұл зат есімдер алла (құдай) сөзіне қосылғанда Рахметолла, Құдыретолла, Лутфолла, Нұролла сияқты кісі аттары жасалады. Бұлар қазақ тіліне енгенде, тіліміздің заңына бағынып, фонетикалық ерекшелікке ұшыраған. Олардың арасындағы шектес дыбыстар өзгеріп, яки қысқарып барып бірігіп, әрі кірігіп контаминацияға түскен.
«Абай жолы» романдағы антропонимдердің жасалу жолдары
түбір тұлғалы есімдер
М.Әуезовтің «Абай жолы »романындағы кездесетін антропонимдердің жасалу тәсілдері қазақ тілінің грамматикалық құрылысы мен тілдік нормаларына байланысты болып келеді .
Әдетте , сөз жасалу тәсілі және сөздің тұлғалары тіл білімінің морфологиялық саласының обьектісі .Түркі тілдеріндегі бұл сөз жасаушы тәсілдер ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан тәсіл.
Романда түбір тұлғалы да,біріккен тұлғалы да ,туынды тұлғалы да есімдер мол кездеседі .
Романдағы кездесетін түбір тұлғалы есімдер бұл өте ертеден келе жатқан есімдер болып саналады .
Романдағы түбір тұлғалы есімдерді біріншіден –байырғы қазақтың төл сөзінен жасалған есімдер .Екіншіден- өзге халықтардың тілінен енген есімдер деп бөлеміз.
Біріншіден байырғы қазақтың төл сөзінен жасалған есімдер:Т о п а й, М а қ а, М ә к і ш, Қ и қ ы м ,И і с , А б а й , Д а р қ а н , Ж а б а й ,С а р қ ы т , Қ о д а р , Д а л б а й , С е й і л , Қ а ң б а қ , Т о қ с а н, М а р қ а .Өмірінде «жазыла- жазыла қожа ,молдадан да ұят болды ,енді өлмесек болмас » деп кеткен Т о н т а й [12].
М а р қ а ,сен астыңдағы ақбозыңмен қазір жарқ беріп ауылға қарай шап [ІІ;461].Апырмай мына И і с шешемалғысы қандай жақсы еді [І;334]. Жасы елуге тақалған С е й і л қайықтың тез жылжуына қайрат етеді [ІІ;326] . Қ о д а р –жақыны жоқ ,жалғыз үйлі бір Борақ .[І;21]. Өзі айтқан «Құнанбайдың бөлтірігі» Абай екен [ІІ;5].Тағы бір малмен осы ауылдың биешісі –Т о қ с а н еді [ІІ;12]. О с п а н мен Д а р х а н қорық бойындағы мал жайын , көктемнен бері бағып жүрген тәжірибелері бойынша , тез таниды [І;372]. Қ а ң б ақ қарыспышағын шапшып тұрған қасқырдың жүрегіне қорс еткізіп салып –салып алды [ІІ;83]. Шай ыдыстарын шәйіп , жинастырып жүрген С а р қ ы т өз үйіне Абайдың қонғанын ырзалықпен қабылдаған .[І;506]. Жер тырмалаған боп ,тат-бабамыз деп М а қ а күлісті [ІІ;192]. Бөжейдің балаларының бірі –Ж а б а й [І;351] . Мал суарып жүрген Оразбайдың ағайшасы ұры Қ и қ ы м [ІІ;506].
Араб –парсы тілінен енген түбір есімдер
И с а, О м а р, М ұ с а, Ә д і л, М а н ас, Ә б д і, М ы р з а, О с п а н , Қ а с е н, А с а н, Ү с е н, Б а я н, т.б.
И с а әлі ашулы болатын. Қысқа ғана жауап қатты /ІІ: 17/
О м а р дөң басында тұрған қалың топқа жетті /ІІ;510/
Кішкене інісі О с п а н кіріп келді /І;13/ Ә д і л сияқты бірнеше семіз қой көзді М о т ы ш а р бар./І;536/ Қасапшы Қ а с е н бүгін ызаланған күйде /11;318/ Базаралының әйелі — Ө д е к /ІІ;186/. Б а я н өдерінің ән тыңдауға бара алмаған өкінішін үлкен бір армандай айтады /І;320/. И с а н ы ң екі жетім баласы – А с а н мен Ү с е н /ІІ; 127/. Өзінің зорлығынан зор жол бар ма? – деп Ә б д і тістене түсіп, кейіп келеді /ІІ;14/. А й ш а самауырды пеш жанына көтеріп қоя салды /ІІ;370/. М а н а с тоқта! былай жүр!-деп бұйрық етті./І;342/.
Бұл романдағы келтірілген есімдерді түбір тұлғалы дейтініміз. Бұларды буынға бөлуге, бөлшектеуге болмайды. Екіншіден -бұл төл сөздер қазақ тілінен болсын не басқа тілден енген төл сөздер болсын, әрі қарай жұрнақтар қабылдап жаңа есімдер туғыза алады.
Бұндай жалаң, күрделі есімдер түркі халықтарының ХІҮ ғасырдағы жазба ескерткіштерінде кездеседі. Мысалы: А с а н , О с п а н, И с а т.б [12] . Бізге белгілі қазақ есімдері нің ішінде толып жатқан туынды есімдер бар. А с а н б а й, А с а н ә л і, О с п а н ә л і , А с а н қ а л и, О с п а н ха н, И с а б а й, И с а қ ұ л , И с а т а й т.б.
Осыларды ескеріп романдағы кейбір араб-парсы тілінен енген есімдерді түбір есімдер деп алдық.
«Абай жолы» романындағы біріккен тұлғалы есімдер
Романдағы көп кездесетін антропонимдердің бірі біріккен тұлғалы түрі. Б и б і с а р а, Т о й с а р ы, Т а ң ж а р ы қ, М ы ң ж а с а р, М а м ы р қ а, Т а ң ш о л п а н, Т о ғ ж а н , А қ ш о л а қ, Ә к і м қ о ж а, С а д у а қ а с , А қ б ас, Д ә у л е т к е л д і, Е с қ о ж а, Е с б е р г е н, Т ө л е п б е р д і, Е р ж а н, Е р б о л, Е с б и к е, С а р м о л л а т. б.
С а р м о л л а ішкі үйдегі Б и б і с а р а деген қызын шақыртып алды /ІІ; 343/. Керей ішінен Т о й с а р ы сияқты пысық болатын /І; 526 /.Семей қаласының күнбатыс жақ шетіндегі Т а ң ж а р ы қ саудагердің үйі /І; 576 / Т ө л е п б е р д і бағанадан бір ақыл ойлап еді /І; 62 /. Мына шешелерің сыбаға әкеп тарағалы отыр,- деді Т а ң ш о л п а н /І; 47 /. Тағы бір жеңгесі – ызғуттының әйелі Т о б ж а н /І;10/. Өткен қыста осы М ы ң ж а с а р тағы бір жазықсыз ауылдарды қанқақсатқан екен /ІІ;133/.
Бұл тәрізді біріккен тұлғалы кісі есімдері тек ғана қазақ тіліне характерлі емес, жалпы түркі халықтарының баршасына ортақ. Керек десеңіз біріккен тұрғалы есімдер ҮІ-ХІ ғасыр жазба ескерткіштерінде [13; 135 ]. Қала берсе түркі халықтарының эпостық жырларында да К ұ н с у л у, Қ ы з ж і б е к, Т а ң с у л у, Е р т а р ғ ы н, Б ө р і б а с а р т.б. кісі аттары жиі кездеседі. Романдағы біріккен тұлғалы кісі есімдеріне талдау жасағанымызда кейбір есімдер мағыналы екі сөздің бірігуінен жасалған.
Д ә у л е т к е л д і, Е с б е р г е н, Қ ұ д а й б е р д і, Т ө л е п б е р д і т.б. есімдер зат есімімен етістіктің жасалуынан тұрса. Қ а р а б а с, Қ а р а т а й , А қ б а, А қ қ о з ы т.б. деген сөздер сін есімнен зат есімнің бірігуінен жасалған.
Ер деген сын есім бірде жан сөзімен қосылып Е р ж а н есімін жасаса, бірде бөлестігімен қосылып Е р б о л есімін жасайды.
Романдағы бұл айтылғандардан басқа да біріккен тұлғалы есімдерге кіретін көптеген антропонимдер бар. Соның ішіндегі көбірек көзге түсетіні «бай» сөзімен келетін кісі есімдері. Бұл есімдердің алдына да, артына да жалғамайды.
А л ш ы н б а й, А л т ы б а й , А с ы л б а й, А т а м б а й, А с а у б а й, Ә з і м б а й, Б ө к е м б а й, Б е с б е с б а й , Б е р к і м б а й , Б ү р к і т б а й , Б е й с е м б а й , Д у т б а й , Д ә н д і б а й , Д а л б а й , Д у б а й , Е ң с е б а й, Ж ұ м а б а й , Қ а л д ы б а й , Қ а з а қ б а й , Қ о р а б а й , Қ а д ы р б а й , Қ а м ы с б а й, Қ ұ н а н б а й , Ке ң г і р б а й , М а р қ а м б а й , М а қ ұ л б а й, М а с а қ б а й,
Мұ с а б а й , М о л д а б а й , М ұ з д ы б а й , О р а з б а й , О р а л б а й , Тұ р ғ а н б а й , Ш а я н б а й , С ер і к б а й , С а л т а б а й , С а д ы р б а й , С а м а р б а й , Б а й м а ғ а м б е т , Б а й г ө б е к , Б а й д а л ы , Б а й с ү г і р , Б а й м ұ р ы н , Б а й к ө к ш е , Б а й т а с , Ба й қ ұ л а қ , Б а й т о р ы , Б а й с а л , Б а й т ұ я қ т.б. есімдерінің мағынасы ҮІ ғасырда түркі жазба ескерткіштерінде, Қ о ж а , Ә к і м , б а с т ы қ » болса, ал қазақ тіліндегі мағынасы « малы көп, дәулетті адам» дегенді білдіреді. Жоғарыда көрсетілген есімдердің ішіндегі М а х м ұ т б а й , Ә б д і л д а б а й , Т о қ с а н б а й , Құ н а н б а й сияқты есімдер үстем тап екендігін көрсету арқылы қойылған есімдер.
Романдағы « Бек» сыңары арқылы көрсетілетін есімдер Орхон- Енисей ескерткіштерінде князь, бастық деген ұғымды білдіріп бөлек жазылған .15.Ал, романдағы « Бек» сыңары кісі аттарының сыңары ретінде бірігіп жазылған.
Мысалы: Қ ұ с б е к , А с ы л б е к , Ә л і м б е к, Ә л і п б е к , Б а й г ө- бе к , Ж а н г ө б е к , О р м а н б е к , Т і н і б е к , С а м а л б е к , Қ о й ш ы б е к, Б е к т о ғ а й , Б е г д а л ы т.б. осы сияқты есімдерде, қарапайым жұмысшылардың да есімдері көрсетілген. Мысалы: былғары заводының жұмысшысы Ә л і п б е к / ІІ;531/ . Семейде кеңселерге енді түсе бастаған С а м а л б е к , О р м а н б е к деген жас қаратаяқтар /ІІ;330/. Ә л і м б е к тілмаш /ІІ;397/. С ү й і н д і к т і ң үлкен баласы А с ы л б е к /І;53/. Бұрын аға сұлтан болған Қ ұ с б е к /І; 81/. Ә д і л б е к жаман бөлініп жеңгелерін де , малшыларын да, көршілерін қатты бүрікті. / І;215/.
Романдағы тай сәнімен жасалған есімдер еркелету жұрнағы ретінде көрсетіледі.
Е с е н т а й, Қ ы с а т а й , Қ а р а т а й , Қ ұ л ж а т а й , М ы р з а т а й, Н а й м а н т а й , Т о н т а й , С а т а й , К ә к і т а й .
Ой тәңір-ай, жеріне жетпей К ә к і т а й жығылмайды /ІІ; 6/. Зор денелі сары кісі –Е с е н т а й / ІІ,355/. Тобықтының белгілі үлкендерінің бірі- Қ а р а т а й . /І;12/.Мықты атанған Құлжатай /ІІ;459/.
Романдағы біріккен тұлғалы « ай»-ға байланысты есімдер: А й ғ ы з , А й ш а , А й с а , Қ о н а й , Тұ р с ы н а й , Е р е н а й , Ж а б а й , Ж а қ а й , А ғ а й , С а т а й т.б. сияқты есімдер көне түркі заманда Ү-ҮІІІ ғасыр шамасында балаларының есімдерін аспа «тәңірге» табынып ай, күнге байланысты қойғандығын ғалымдар айтқан болатын [16;158] .
Романдағы « жан » сөзі арқылы жасалған біріккен тұлғадағы есімдер көбінесе еркелету формасында көрсетіледі. Бұған мысал ретінде төмендегі есімдерді көрсетуге болады. А х м е т ж а н , Ә л і м ж а н , Б і р ж а н , Д ә м е — ж а н , Қ а р а ж а н , К ә р і п ж а н , С е р ж а н , С ә л і м ж а н , Т ә к е ж а н , То қ ж а н , Ұ л ж а н т.б. Д ә м е ж а н н ы ң он бес жасар С ә л і м ж а н мен он екі жасар кенже інісі Ә л і м ж а н / ІІ;299/. Солардың ішіндегі ең көрнектісі әсем ән мен ұйытқан Б і р ж а н с а л /І;324/. Бүгін өз түсінде Қ ұ т ж а н ы жалғызы кірген еді /І;22/. Бұлардың арасында бірер бурыл сақал қарттан басқа С е р ж а н сияқты азаматтар да көрінеді /ІІ;14/.
Хан жұрнағына байланысты романдағы кісі есімдері романда жиі ұшырайды. Ғалымдардың айтуына қарағанда, көне түркі заманында үстем тап өкілдеріне тән болғандықтан, мұрагерлік сипат алып, нәсіл қуа бастаған Мысалы: хан, сұлтан, мырза атанып сол титулдарды иемденіп жалғастырып отырған.
Сөйтіп, олар біріккен тұлғалы кісі аттарын жасауда белгілі компонент болып қалыптасты.
Қорыта айтқанда, бұл сөздің ертедегі көне түркі тілінде ертедегі феодалдық мемлекет кезінде қолданылған титул екенін білеміз. Бұл сөз өзінің шығу төркіні жағынан түркі тілінде де, монғол тінде де ортақ, ол екі тілдің де көне ескерткіштерінде бар деген пікірді Т. Жанұзақов жоғарыдағы еңбегінде айтады [17;52].
Абай романында кездесетін, хан сөзі арқылы жасалған есімдер бастапқы мағынаға ие емес, дыбыстық өзгеріске ұшырайтын есімдерт екенін байқаймыз.
Мысалы: Ғ а б и т х а н, Д а р х а н, Ж ұ м а қ а н, Қ о ж а қ а н, К е н ж е х а н, М ы р з а х а н , С о й қ а н , Ә з і м х а н .
Ғ а б и т х а н жас та болса молдалығы жетік кісі саналып, соңғы күндері үй ішіне « Мың бір түн » хикаясын айтып береді /І;73/. Бет пішіні нұрлы, қызғылт, балғын денелі К е н ж е х а н әрі балуан, әрі жау түсірген ер болатын /І;448/.Бұлардың көбін Ә з і м х а н төре жүз –жүзге бөліп, талай руларын атап берді /ІІ; 472/. М ы р з а х а н бұл уақытта бар қағазды құшақтап апарып, отқа тығып жатыр /І:168/.
Романда ман, мен аффикстері кісі аттарында сиректеу ұшырасады. Тек қана мынадай күйде. Мысалы: Ш ү к і м а н, Қ а у м е н, Ә б д і р а х м а н , Д ә р м е н т.б. кейіпкерлер де байқалады. М а н , м е н аффиксімен келетін кісі аттары Европа, Орта Азия және Қазақстан халықтарының тілдерінде кездесе береді. Бұған қарағанда – м а н аффиксі барлық түркі тілдеріндегі төркіні бар сияқты. Бұл аффиксті Т. Жанұзақов былай деп келтіреді. « О, бастағы лексикалық мағынасы: неміс / мапп/, ағылшын / мап/ араб / мап/ тілдерінде « адам», « кісі».І.
М. Әезовтің «Абай жолы» романындағы –келді, — гелді аффикстері қатысқан есімдерге шолу жасағанымызда тек ғана осы біріккен тұлғада жұмсалып тұрған.
Д ә у л е т к е л д і , Ө т е г е л д і сияқты есімдерді ұшыратамыз. Д ә у л е т к е л д і әңгімесін тостырмай іле айта жөнелді / ІІ;532/. Ойнақы сауықшыл жігіт Ө т е г е л д і ноғай ауылының өз кісісі боп кеткен адам / ІІ;137/.
Романдағы — далы қосымшасы жалғанған кісі есімдері санаулы ғана. Мысалы: « Бег» сөзіне жалғанған –далы қосымшасы арқылы Бегдалы есімі.
Сондай – ақ романдағы біріккен тұлғалы есімдерге « қожа», «молла» қосымшасы жалғау арқылы жасалған есімдер « Қожа» қосымшасы мен « молла» қосымшасы. Бұл титулдар үстем тап балаларына есім ретінде қойылып отырған. Бұл есімдер қоғам дамуына сай өзгеріп, түрленіп отырған. Үстем тап өкілдеріне тап болғандықтан мұрагерлік сипат алып нәсіл қуа қатысқан есімдерден: Ә к і м қ о ж а , Ә ш і м қ о ж а , Б е р д і қ о ж а , Қ а л и д о л л а , Х а с е н м о л л а т.б.
Бұдан басқа есімдердің ішінде тек ғана санаулы -қын, — ін аффикстері қатысқан антропонимдер Ж а р қ ы н , Т ү с і п сияқты есімдер.
Е р, е с – деген сөздерге бол – болат қосымшаларының жалғану арқылы жасалған есімдер. Астында құнанша күзеген күрең биесі бар . Бұл Е р б о л деген жігіт болып шықты /І;118/.
Е р, е с компоненті анықтауыш екінші сыңарлары анықтағыш мүшелер.
Осы романдағы қазақ есімдерінің ішінде — ын, — дік қосымшалары санаулы түрде. Мысалы осы аффикстерге байланысты қатысқан С ү й -і н -д ік деген есімдерде етістіктің бұйрық рай түрінде –ін қосымшасы арқылы жұмсалып тұр.
Кісі аттарындағы аффикстер сөз таптарына дерлік қатысты.Олардың ішінде есімдердің, етістіктердің үстеу, есімше, етіс сөздердің жұрнақтары.
«Абай жолы» романындағы антропонимдердің сөз таптарына қатынасы
« Абай жолы» романындағы біріккен тұлғалы антропонимдерді құрамына қарай мынадай топтарға бөліп қараймыз.
І. Зат есім мен зат есімнің бірігуінен жасалған есімдер:
Мысалы: Ә б д і р а х м а н , Б и б і с а р а, С а д у а қ а с , Ә к і м қ о ж а, Ә л і м қ о ж а , Б а л а ғ а з , А б ы л ғ а з ы т.б.
Түн ішінде елеусіз бір адырларға А б ы л ғ а з ы жылқы әкелді / І;225/. Сармолланың қызы Б и б і с а р а /ІІ;343/. Кішкентай, ақ сарылау келген Ә б д і р а х м а н /І;280/
Бір сөзді екінші сөзге біріктірп жаңа сөз тудыру тек кейінгі кезде шыққан тәсіл емес, ерте заманнан- ақ қалыптасқан [22]
Негізінде зат есімдерге мағынасы жағынан заттық ұғымды білдіретін сөздердің бәрі де енеді.
- Сондай- ақ сөз таптарының ішінде зат есімдер мен сын есімдер де бір- бірімен тығыз байланысты. Зат есім мен сын есімнің біреуі арқылы жасалған есімдер:
А қ қ о з ы , А қ б а с, А қ ш о л а қ, Қ а р а б а с , Қ а р а б а т ы р , С а р ы м о л л а , Ж а м а н т а й , Н ұ р ғ а н ы м , Н ұ р қ о ж а т.б.
Сын есімдер мағынасы мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай сапалық сын және қатыстық сын деп екі топқа бөлінеді. Сапалық сын есімдер заттың тікелей қабылданатын белгілерін яғни заттың түр-түсін ( көк, ақ, қызыл, қара, сары) білдіреді. Көлемдік белгісін ( үлкен, кіші) заттың салмағына байланысты Қ а б а н қ а р а , М е с қ а р а есімдері бар. Өзіне танытқан талпақ қара баласы М е с қ а р а бар екен /ІІ;23/ .
Адамның мінез-құлқы және т.б. білдіретін есімдер: Т о р ы м б а л а, К е р і м б а л а т.б.
Сапалық сын есімдер өзінің лексикалық мағынасы бойынша заттың әртүрлі белгісін көрсетеді.
Ендігі бір байқағанымыз, есім атауын жасауға зат есімдерден кейінгі актив келетін сөз табы етістік.
Әрине көбінесе етістіктер өзі тіркесетін сөздерден кейін келіп бір топ есімдерді жасайды.
Романдағы зат есім мен етістіктен жасалған есімдер: Д ә у л е т к е л д і , Е с б е р г е н , Т ө л е п б е р д і, Б ө р і б а с а р , Ж о р т а р , К ө р е р , Қ ұ д а й б е р д і , Ө т е г е л д і т.б.
Ал кейбір етістіктер зат есімнің алдында қолданылатын есімдер де бар: Т ұ р ғ а н б а й , Т ұ р с ы н а й т.б.
Етістіктер мағынасы жағынан қимыл, іс- әрекетті білдіреді.
Етістік — қыр -сыры мол, ең күрделі сөз табы болып табылады.
«Абай жолы» романдағы сан есімдерге байланысты антропонимдер
Романдағы сан есім арқылы жасалған кісі есімдері болса, баланың туған күніне , мерзіміне оны қоршаған ортаға, өмір тіршілігіне байланысты болса, енді біреулері сандардың қасиеттеріне сену идеясына байланысты қойылады. Осы романдағы сан есімге байланысты есімдерден, А л т ы б а й , Т о қ с а н , Б е с- б а й , Ж е т п і с , М ың ж а с а р сияқты есімдері бар.
А л т ы б а й жас жылқышыларға « іңірге шейін тыныс алып, ес жиыңдар » деге н /ІІ;580/. « Алты» сан есімдерді түркі тілінің тарихында баланың қол аяғы алтау болыр туылуына байланысты қойылатын болған. Мәселен, өзбек ономастикасын зерттеуші З. Бешатов былай дейді: «Балалардың қолы яки аяқтарының саусақтары алтау болып туылса, О р т и қ , О р т и қ б а й, О л т и- б о й ,» сияқты есімдер қойылған.
Алтыбай жиі ұшырасатын сөз тіркестері алты ай жаз, алты ай қыс. Демек « алты» сан есімнің сөздік қорымызда кеңінен қолданылып, түрлі лексика – семантикалық қасиетке ие екенін байқаймыз. Жақсы сауыншы Т о қ с а н үйленсе, кетіп қалмақшы, сол үшін жібермес болып, жіпсіз жүр /ІІ; 122/.
М ы ң ж а с а р ғ а жаманшылық жасап жүрген оның туысы емес, түп себебін айтсам- жоқшылық.
Ал, жетпіс, тоқсан сан есімдері арқылы жасалған кісі есімдері баланың әкесінің осы жасқа келгенде туылғандығын немесе сол жасқа жетемін деген сеніммен қойылғандығын көрсетеді. Онымен қатар М ы ң ж а с а р есімімен қою баланың өмір жасы ұзақ болсын деген тілекке байланысты қойылған есімдер.
Жалпы сан есімдер түркі халықтарында фразеологиялық тіркесулер жасауға бейім тұратыны белгілі.
Қазақ тіліндегі кісі есімдерінің шығу тарихы жоғарыда атап көрсеткеніміздей сан есімдердің есім жасау қасиеті. Түркі халықтарының ішінде қазақ тілінде актив қолданылады.
«Абай жолы» романдағы антропонимдердің мағыналық топтары
Романдағы төрт түлік малға байланысты антропонимдер ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда қазақ халқының ауыз әдебиетінің түрлі жанрларында төрт түлік мал көбірек айтылып отырады. Сондықтан да төрт түлік мал атауына байланысты ат қою кеңінен етек жайғаны мәлім [19;201]. Мысалы, романдағы төрт түлік малға байланысты есімдерден: Аққозы, Байтұяқ, Бурақан, Жамантай , Серке, Қаратай, Құлжатай, Құнанбай, Құлыншақ , Марқа.
А қ қ о з ы М о ты ш т ы ң көп семізінің бірі екен / І;487/.
Б у р а х а н сияқты бірнеше семіз қой көзді Мотыштар бар/ І;536/. Жас жүрегімен қыршын жас Б а й т ұ я қ жан берді./І;588/. Қ ұ л ы н ш а қ наразы боп томсарып қалды / І;81/. Бұрын аға сұлтан болған Ж а м а н т а й /І;81/. Бұлардан басқа барлық салқын, томсарған жандар ішіндегі ең жандысы Қ а р а т а й / І;16/. Қ ұ н а н б а й ө з алдындағы мына бейбастыққа қатты ашуланды / І;14/.
Романдағы құстармен байланысты есімдер адам қоғамының ерте кездеріне тән.
Кісі есімдерін құстар мен жануарларға байланысты қою себебі. Мысалы: Б ү р к і т б а й деген есімді Бүркіттей «ызалы» болсын деген сенімін қоюы мүмкін. Бөрібасар, Бектоғай, Мамырқаз, Торғай.
Романдағы туған жеріне байланысты есімдерден Наймантай,Көкше, Жамбыл, Қазақбай т.б. Бұл үйге келген Жамбыл Әбішке кіріп « әл сұрасып шықпақ болы» / ІІ; 485/. Жігітектің жасағанына келмей қалған Көкше /І;161/. Зор денелі үлкен қошқар тұмсықты Қазақбай екен /І;520/.
« Абай жолы» романында мінез-құлыққа, бейімділік әрекетке ерекшелік қасиетке байланысты қойылған есімдер де кездеседі. Мысалы: Н ұ р ғ а н ы м, Ж а р қ ы н , Ә л п е й і м , М а қ ұ л б а й , Ж о м а р т , А с а у б а й , Қ а п , т.б. есімдер .
Романдағы діни ұғымға, ескісенімге байланысты есімдерден: Оспан, Омар, Жақып, Әубәкір, Әділ, Ділда, Мағауия, Қамар, Салтанат, Асан, Үсен, Мұса, Молдабай, Садуақас, т.б. есімдері дін ұғымына адам сенімі арқылы сол атқа ие болған бұрынғы адамның қасиетті мінезі, екінші адамға ауысып отырады деп түсінген.
Астрономиялық құбылыстарға байланысты романдағы есімдерден:
Күнту, Айша, Үркер, Таңшолпан, Айса, Самалбек, Күнкен, Таңжарық т.б.
Романдағы есімдік аттарына байланысты есімдерден:
Қамысбай, Күлбадан, Қаңбақ, сияқты қойылған есімдер де бар. Кеште Құнанбайдың қасында тұрған Қамысбай еді / І.12/.
Бір сөздің көлемінде болса да осы романда жәндіктерге қатысты Шаянбай тәрізді есімде ұшырасады.
Халқымыздың ғасырлар бойы басынан кешірген өмір жолында табиғат пен аңға, құсқа сыйну, ай мен күнге табыну, хайуанаттардан ит, қасқыр, бұқа
сияқтыларды тотем ету –бәрі кісі аттарының қойылуына әсер етпей қоймайды. Жер жүзі халықтарының тарихында, олардың тұрмысымен тіршілігіне ұқсас жайттар бар. Хайуандар мен аңдардың, құстар мен жәндіктердің, болмаса табиғат құбылыстарының аттарынан жасалған кісі аттары көптеген халықтарда жиі кездесіп отырады [ 20;24].
Ү-ҮІІІ ғасырдағы антропонимдер үй хайуандары мен жабайы аңдардың, табиғат атаулары мен өсімдіктердің және металдардың атаулары ретінде қолданылған [ 21;26].
Әсіресе, ай мен күнге табыну табиғатты, аңды, құстарды ерекше күш санау, кейбір хайуандарды мысалы: Б ө р і , Б ү р к і т , Б ұ қ а , шыққан тегіміз біздің ата бабамыз деп, ойлау басым болғаны жоғарыда көрсетілген есімдер дәлел бола алады.
« Абай» романындағы кездесетін бұл есімдер қазақ тілінде бұрыннан да бар. Екіншіден- «Абай» романындағы кейіпкерлер тарихта болған адамдар.
Романдағы кездесетін барлық есімдерді топтастыра беру мүмкін емес, мағыналы сөздер бір-ақ сөзден тұрады. Сондықтан да бұл тарауда көлемі жағынан көптеуін мағыналық топтарға бөлдік.
Қорытынды
М. Әуезовтің « Абай жолы» романы өзінің көлемі жағынан да, қамтитын дәуірі жағынан да қазақ әдебиетіндегі ең бір құнды туындылардың бірі. Романда оқиғада көп және оған қатысатын кейіпкер де көп. Романда 450-дей адамның аты, 200-ден астам топоним толып жатқан этнонимдер бар. Ғалымдардың айтуына қарағанда романда антропоним, этнонимдер, топонимдер 101923.
Онтропонимдерді лингвистикалық тұрғыдан зерттеу тіл біліміндегі маңызды мәселелердің бірі. Себебі, антропонимдердің тұлғаларында тек қана лингвистикалық мағына емес сол тілдің синтаксистік құрылысы да көрінеді.Антропонимдерде сол халықтың тарихы, әдет-ғұрпы сақталады.
Сондай-ақ антропонидерде тілдердің туысты өзге тілдермен байланысы қарым-қатынасынан көрінеді. Антропонимдерде сол халықтың тарихы, әдет-ғұрпы сақталады. Бұған мысал ретінде « Абай жолы» романындағы есімдердің түркі тілдеріне ортақтығы.
Бірсыпыра есімдердің араб-парсы тілдерінен екендігі. Сондай-ақ романдағы ұшырасатын орыс тілінен және орыс тілі арқылы шет тілінен кірген есімдер бұған толық дәлел бола алады. Біздің жұмысымыздың негізгі мақсатында кейбір антропонимдердің өте ерте дәірден сақталып келе жатқанына көзіміз жетті. Антропонимдердің мағыналық топтарына және морфологиялық құрылысына талдау жасағанымызда антропонимдердің түбір, біріккен, туынды күйде пайда болғанына көзіміз жетті. Романдағы араб-парсы тілдерінен сондай – ақ орыс есімдерінен кірген есімдер қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне сәйкес дыбыстық өзгерістерге ұшыраған. « Абай» романында бірлі-жарым монғол тілінен енген
есімдер ұшырасады, бірақ бұлар көп емес. Романдағы есімдердің барлығы түгел қазаргі кезде халық арасына тараған деп айта алмаймыз. Көбісі қолданудан
шығып қалып, сирексіп кеткен. Мысалы: Қ а м қ а , Қ о д а р , Б ө ж е й, Қ ұ р а н б а й дегендер.
Ал, Е р б о л , Д ә р м е н , деген антропонимдер қазақ арасында өте жиі кездеседі. Біздіңше бұл « Абай» романында басталған дәстүр мен әдет деп ойлаймыз.
Біздің М. Әуезовтің « Абай жолы» романында қазақ прлзасындағы антропонимдерге бай екеніне шек келтіруге болмайды. Бұл романда қазақ тілінің басып өткен жолы мен үлкен тарихы жатыр.
«Абай жолы» романындағы есімдер
Абай Абылғазы
Айса Әділбек
Айтқазы Әйгерім
Айша Әкімқожа
Аксинья Әлпейім
Аққозы Әлмағамбет
Ахметжан Әлімбек
Ақылпейіс Әліпбек
Алтыбай Әмір
Айдос Әсма
Андреев Әшімқожа
Апанас Байкөбек
Асан Базаралы
Асаубай Байдалы
Афанасьич Баймағамбет
Афтап Баймұрат
Әбді Байсал
Әбділда Байсүгір
Әбдірахман Байтас
Әбен Байторы
Әбубәкір Байтұяқ
Әбіш Балағаз
Әділ Балбала
Балқожа Евгений
Барлас Елеу
Баян Еңсебай
Бегдалы Ербол
Бейсембай Еренай
Бекей Ержан
Бектоғай Еркежан
Белинский Есболат
Бесбесбай Есенжан
Бибісара Есентай
Бөжей Есқожа
Бөрібасар Жабай
Бүркітбай Жақай
Біржан Жақып
Герцен Жамал
Далбай Жамбыл
Данияр Жангөбек
Дархан Жаңыл
Дәмежан Жарқымбай
Дәндібай Жәбікен
Дәрмен Жәлел
Дәулеткелді Жәмпейіс
Девяткин Жексен
Дмитрий Желябов
Ділда Жетпіс
Жиренше Көрпебай
Жомарт Көтібақ
Жұмаш Көшпесбай
Зейнеп Крылов
Зере Кузьмич
Зылиқа Күлбадан
Ибрагим Күнке
Ивашкин Кусен
Иса Қабанқара
Иіс Қазақбай
Казацев Қазанғап
Каракозов Қалдыбай
Каренина Қамар
Каумен Қамысбай
Кәкітай Қарабас
Кәмшат Қарабатыр
Кәрім Қаражан
Кәріпжан Қаратай
Кенжеқан Қарашаш
Кеңгірбай Қатша
Керімбала Қаумен
Кошкин Қодар
Көкбай Қожақан
Көкпай Қонай
Көкше Қоңқай
Көмекбай
Қорабай Месқара
Қуандық Михайлов
Құдайберді Молдабай
Құлжатай Мұсабай
Құмаш Мұса
Құнанбай Мұхаметжан
Құсбек Мыңжасар
Лев Мырзатай
Лепса Мырзахан
Лермонтов Наймантай
Лосовский Некрасов
Мағауия Нұрғаным
Мағаш Нұрқожа
Мағрипа Нұрлан
Майбасар Нығымет
Майсара Омар
Мақсұт Ораз
Мақұлбай Оразбай
Мақа Оралбай
Мақыш Орманбек
Манас Оспан
Мария Отарбай
Марков Одек
Марқабай Өтегелді
Масақбай Өтеп
Махмұт Павлов
Пәкизат Тойсары
Петрович Тойшыбек
Пашкин Тоқсан
Пушантай Толстой
Пушарбай Тонтай
Рақыш Торымбала
Рахым Төлепберді
Садуақас Тұрғанбай
Сақып Тұрсын
Салиқа Тінібек
Салтанат Ұлжан
Салтыков-Щедрин Үмітай
Самалбек Үрке
Самарбай Үсен
Самұрат Фадеевна
Сата Хасен
Смағұл Шарипа
Смирнов Шаянбай
Сойкин Шөже
Солтабай Шүкіман
Сүйіндік Ізғұтты
Таңжарық Ысқақ
Такежан Ыспан
Темірғали Ырысай
Тобжан Яковлевна
Тоғжан
Пайдаланған әдебиеттер
1.К. Аханов. Тіл білімінің негіздері. Алматы, 1971ж.
- С. Аманжолов Вопросы диалектология и история казахского языка. Алма-ата ,1959 г.
- Қ. Жұбанов . Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1966 ж.
- Ә. Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикологиясы. Алматы, 1988ж.
5.Е. Бекмұхаметов . Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. Алматы,1977 ж.
- М. Балақаев. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. Алматы,1963 ж.
- Б. Әбілқасымов. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. Алматы,1971 ж.
- Ә.Әбдірахманов. Қашқари және ономастика мәселелері. « Қазақстан мектебі» № 20, 1971ж. 88-бет.
- Ә. Әбдірахманов. Топономика-жаңа ғылым саласы. «Қазақстан мектебі» № 2,1978 ж.
- І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев. Қазаіргі қазақ тілі / Лек. Фон./ Алматы,1962ж.
- Ә. Қайдаров, Ә Мұқатаев. Қазақ эпосындағы жер- су атаулары мен кісі аттары жайында. Алматы,1986ж.
- А. Есенқұлов. Көне түркі ескерткіштеріндегі қосымшалар. Алматы,1976ж.
- Т. Жанұзақов. Қазақ есімдерінің тарихы. Алматы,1971ж.
- Ә. Жұбанов. Эпос тілінің өрнектері. Алматы,1978ж.
- К. Есбаева. Қазақ есімдері. Алматы,1988ж.
- Л.З. Рүстемов. Қазаіргі қазақ тіліндігі араб-парсы кірме сөздері. Алматы,1982ж.
- Ш. Сарыбаев. Қазақ тіл білімі әдебиеттерінің библиографиялық көрсеткіші. Алматы,1982ж.
- И.Ұйықбаев. Жер-су атаулары сырына үңілсек. Алматы,1985ж.
- Ш. Уалиханов. Таңдамалы шығармалар. Алматы,1958ж.
- А. Төлеуов. Сөз таптары.Алматы,1966ж.
21.Б. Тілеубердиев. Қазақ ономастикасының Лингвогогнитивтік аспектілері. Алматы,2006ж.
22.Э.В Севортян. Вопросы теории и истории языка .Москва,1952.
23.Н.К Дмитриев . Арабские элементы в башкирском языке «Записки коллегии востоковедов »Т.Ү.Москва,1930.
- Н.Н Баскаков .Қаракалпакский язык . ІІ-Т.Москва , 1952.
25 Э.Бегматов .Узбек исмлары . Ташкент,1991.
26.Т. Жанұзақов .Лигнособственные имена в казахском языке. АКД. Алматы, 1960 г.
- Т.Жанұзақов. Очерк казахской ономастики. Алма — Ата, 1982 г.
- Г.Ф. Саттаров. Антропономия татарской АССР. АДД. Казань, 1975 г.
- С.А.Садыков. Личные имена в азербайджанском языке. АКД. Баку, 1975.
- Т.Кусимова. Древнебашкирские антропономы. АКД. Уфа, 1975.
- А.Г.Шайхулова. Татарские и башкирские личные имена тюрского происхождения. АКД. Москва, 1978 г.
- О.Т.Сайымбетов. Қарақалпақ тилиндеги меншикли адам атлары. Нөкис, 2000 ж.
33.А.В.Суперанская. Структура имени собственного фонология и морфология. Москва, 1969.
34.К.М. Мусаев. Лексикология тюркских языков. Москва, 1984 г.
- Е.Бердімұратов. Хәзирги заман Қарақалпақ лексикологиясы. Нөкис, 1968.
36.Қырғыз адам атларының сөздүгү. Фрунзе, 1979 ж.
- В.А.Никонов. Имя общество. Москва, 1974.
- М.Әуезовтің «Абай жолы» романының жиілік сөздігі. Алматы, 1979 ж.
Автор публикации
