10 мая, 2018 16:43
Мақсаты: терминологиялық және диалектологиялық сөздіктерің мақсат міндеттері, олардың құрылымы туралы теориялық мәлімет беру.
1 .Қазак тілінің терминологиялык сөздіктері.
2.Диалектологиялык сөздік.
1999 жылы «Рауан» баспасынан 31 томдык «Қазакша-орысша, Орысша-казакша термннологиялык сөздік» басылып шыкты.
Создікте терминнің баламасы табылса аудармасымен, ал ондай мүмкіндік болмаган тұсгары халықаралык колданыстағы сөздерді сол қалпында берілген.
Қазір галымдар арасында екі ұдай пікір белең алып тұрғаны белгілі. Бірі — термин атаулының бэрін өз тілімізге аударып алу, екіншісі — термин деген тэржімаға көнбейтін, халықаралык болып кеткен сөздер, сондықтан оларды өзгеріссіз кабылдау керек дейтін осы екі көзкарас тұрғысының арасынан дұрыс жол табу көзделді. Әр терминге өз тілімізден терезесі тең балама табу, киюы келмейтін реттерге халыкаралык колданыстагы сөздерді тіліміздің ішкі заңдылықтарына өлшемдестіріп алу басты бағдар, негізгі аркау болды.
Аталмыш сөздік халыкшаруашылыгы, гылым мен мэдениет салаларының негізгі терминдерін камтыган.
Қогамымыздың дамуына байланысты бірсыпыра сөздер тілімізде терминденіп жатса, енді біршама сөздер колданыстан шығып калып жатыр. Жаңадан пайда болган лексика- фразеологиялык бірліктерді жинап, жіктеу жэне оларды лексикографиялык өңдеуден еткізу — бүгінгі күн талабы.
Қазак лекснкасыныц жаңа сөздермен толыгу процесінде аффиксация, сөз біріктіру сиякты амалдар сөздікте көрсетіліп, нормалану процесі анықталады.
Дналектініц жеке-дара тіл болмай диалект аталуының себебі — ол жалпы бір тілге тэн ортак ерекшеліктермен катар сол тілдіц бір тармагы болып саналатын диалектінің өзіндік ерекшеліктерін камтиды.
Дналектологиялык сөздік казак халкының жергілікті ерекшеліктері бар сөздерді түсіндіруге арналады. Аталмыш сөздік көбінесе диалектілік архаизмдерді, диалектілік неологизмдерді, меншікті тіл ерекшеліктерін, көрші не аралас отырған халықтар тілінің эсерінен пайда болган сөздерді, географиялық варианттарды (белгілі бір зат атауының эр
жер тұргындары тілінде өзгеше дыбыстық кұрамда көрінуі) камтыған жергілікті сөздерді кұрастыратын қабаттарға тоқталған. Ж.Досқараевтың «Қазақ тілінің жергілікті
ерекшеліктері» атты түңгыш сөздігі 1955 жылы басылып шыққан болатын.
Профессор САманжолов 1959 жылы «Қазақ тілінін диапектологиялык сөздігін» басып шыгарды. Бірінші шыккан сөздікке (1955ж.) 1521 казак тілінің жергілікті ерскшеліктері камтылса, екінші шықкан сөздікке 4000-нан астам жергілікті тіл ерекшеліктері енген.
1969 жылы жарық көрген «Қазақ тілінің диалектологнялык сөздігі» негізінен өз республикамыздағы тіл ерекшеліктерімен қатар Түркімен, Орынбор, Қошагаш казактарының тіл ерекшеліктеріне де тоқталған. Бұл сөздікте С.Аманжолов пен Ж.Доскараевтың сөздіктерінің материалдары пайдалана отырып, 6000-ға жуык сөз камтылган. Диалектолог- мамандардың Қазақстанның орталық, солтүстік облыстары, Тәжікстан, Монгол Халык Республикасындағы казак тілінен мәліметтер жинап терудің нәтижесінде көлемі жағынан алдыңгы сөздіктерден 3-4 есе мол үлкен «Диалектологиялык сөздік» 1996 жылы жарык көрді. Сөздікте жергілікті тіл ерекшеліктерінде кездесетін белгілі бір сөздін магынасын түсіндіруде жеке сөзбен немесе бірнеше сөз тіркесі аркылы сипатталады.
Диалектологиялық сөздіктің объектісі — диалектизмдер, эдеби тілде колданылмайтын, белгілі бір таралу шегі бар сөздер.
Ал мақсаты: жұртшылықты халык тіліндегі лексикалык ерекшеліктермен таныстыру, олардың эр алуан магыналарын түсіндіру, ол ерекшеліктердің әдеби тілмен, кейбір баска тілдермен катынасын тіл фактілері бойынша салыстырып көрсету.
Қай тіл болмасын оның диалектілік лексикасын жинап, зерттеудін маңызы зор. «Кен асылы жерде, сөз асылы елде» дегендей, Қазакстанның түкпір-түкпіріндегі бір алуан не бір облыс көлемінде ғана айтылатын, көпшілікке беймәлім, бірақ эдеби тіл терминологиясын байытуга кажетті сөздерді жарыкка шыгарып, әдеби тілге енгізу арқылы көпшілік кауымның игілігіне айналдыруда да бұл сөздіктің пайдасы мол.
Сөздікте реестр сөз беріле отырып, одан кейін іле-шала жакшаның ішінде сол сөздін жазылып алынған облысы мен ауданының атты көрсетілген. Бірак одан ол сөз тек сол ауданда ғана колданылады, басқа көрші аудандарда колданылмайды деген корытынды жасауға болмайды. Себебі документациядан түсіндіріліп отырған сөздің жазылып алынган ауданын ғана көрсету мақсатымен беріліп отыр. «Сөздің таралу шегін, изоглосын көрсету- диалектологиялык атластың міндеті» — деп көрсетеді аталмыш диалектологиялык сөздікте. Ал сөздіктін күрылысын төмендегі мысалдар аркылы түсінуге болады.
Бадам болу (Шыг. Қаз. Тарб, Зайс. Күрш, Шем.) қол астында болу, карау (біреуге). Ол бадам болды (Шыг. Қаз., Тарб.).
Бадам (Орын, Адам) аулақ. Ауылдын бөрі жардан бадам қонсын. Ит бол, кұс бол, малың мен балаң болсын (Орын, Адам).
Сөздіктің соңында шартты түрде кыскартылып алынған атаулар екі топка бөлініп берілген: 1. Облыс, аудан, село т.б. атаулар; 2. Баспасөз мате- риалдары. Жогарыдағы мысалда көрсетілген Шыг. Қаз. — Шығыс Қазакстан облысы, Тарб. -Тарбагатай ауданы, Зайс.-Зайсан ауданы, Күрш. — Күршім ауданы, Шем-Шемонайха ауданы, Орын- Орынбор облысы, Адам. — Адамов ауданы.
«Қазак тілінің диалектологиялык сөздігі» — қазақ говорларының атласын жасауга. эдеби тіл мен говорлардың ара-катысын анықтауга комектесетін бірден-бір сөздік.
Автор публикации
