10 марта, 2018 18:21
Айтылым әрекеті оны меңгеру жолдары. Айтылым әрекеті мен сөйлеу мәдениетінің байланысы. Айтылым прекетінің тілдік қитынаста басты рөл атқаратыны.
Лекция максаты: Айтылым әрекеті мен оның ерекшеліктері, айтылым әрекетіне катысты мәселелер, айтылым эрекетін сапалы жүзеге асыру жолдары жайлы мәлімет беру
Лекция мәтіні (кыскаша):
Айтылым — адамдар арасындағы тілмен түсінісуді жүзеге асыратын сөйлесім эрекетінің бір түрі. Ол тілдік карым-катынас барысында адамның өз ойын жарыкка шығару процесі. Айтылым, ягни сөйлеу, негізінен, бір адамга гана тэн болғанымен, тілдік катынаста екі жакты байланыстын болуын кажет етеді. Айтылым әрекетіне катысты ең басты мәселе — сөзді дүрыс айта білудің заңдылыктарын жэне калыптаскан нормаларын меңгеру. Үйренетін тілде сөйлеуге деген кажеттілік болмаса, сөйлеудің каншама жолдарын меңгергенмен, ол жасанды рөл аткарады да, бірте-бірте өзінің өміршеңдігін жояды. Сөйлеуге үйретуде коршаған орта мен жагдайдың эсерін ескеру оку процесін тікелей өмірмен жалғастырады. Сол себепті ситуациялык көрініс өмірде болып жаткан күбылыстарды бірден түсініп, ауызша тіл аркылы ^сткізіп беруге жол ашады. Сөйлеуге үйрету кезінде койылатын шарттар: тіл Үйреңуші мен тіл үйретуші арасындағы карым-катынас үстаз бен шэкірт аРасындағыдай емес, екі жактың да өзіне-өзі сенген тең тұстас аралығындағы, теҢ пікірлесушілер катынасы дәрежесіне жету керек. Сөйлесім әрекетіне тэн аитьілымның катысымдык табиғатын айкыңдайтын белгінің бірі — адам мен здамның үгынысу кажеттігін өтейтін тындалым процесі.
Айтылым әрекетіне катысты ен манызды мәселе — сөзді дүрыс айта білудің заңдылыктарын жэне калыптаскан нормаларын меңгеру. Бүл туралы тілші-галым Р.Сыздыкованың түйген ойларының кай-кайсысы болсын т үйренушіге де, окытушыға да пайдалы: «Тілдік нормалар оның барль катгауында: сөздік саласында /лексикасында/, грамматикасында, дыбыст; жүйесінде, стильдік-көркемдік тәсілдерінде болуы шарт. Норма сондай-ак тілд колданылу түрлерінде де, ягни жазба және ауызша түрде кызмет ету барысың: да орын алуы кажет. Сондыктан ана тіліміздің жазба түрімен катар, ауызц түріне койылатын талаптардың да күшейе түсуі занды. Ауызша сөйлеу іске аска жерде есту де, тыңдау да катар жүреді. Адамның ауызша сөйлеу аркылы жарыЫ шыккан ойы екінші адамның есту кабілетін үштап, есту мүшелеріне эсер еткен: гана үгыныкты болады. Сондыктан сөйлесім мен естілім екеуі екі түрлі процес болғанымен, бір-бірімен катар жүмсалып, катар жүреді. Сонымен катар сөйлесі — тілді үйрену жолындагы маңызды баспалдак, кажет шарт кана емес, ол адамзаттың коғамдағы элеуметтік орнын, кызметін көрсететін күрделі әрекеі Өйткені сөйлесім адамға тән эр түрлі үрдістердің басын біріктіріп, оныі адамдык касиетін білдіретін басты өлшемдердің біріне айналады. Қазак тіліщ; сөйлеуге үйрету аркылы окытушы үйренушіге ойын казакша жеткізе білуме* катар, пікір айтуға, көзкарасын білдіруге де тэрбиелейді. Сөйлеуге үйрету — тіл; жалаң меңгеру емес, адамның жалпы ойлау кабілетін кеңейту, жетілдіру деге: сөз. Осы түрғыдан келгенде, айтылымда казакша сөйлеуге үйрету сапалы бол; үшін басты-басты мынадай жагдайларды ескеру кажет.
- Үйренетін тілде сөйлеуге деген кажеттілік.
- Қоршаган орта, жағдайдың әсері.
- Жеке бастың кабілетін ескеру.
- Сөйлеудің накты максатын айкындау.
Автор публикации
