13 февраля, 2018 19:51
Басқарудың мақсатқа сәйкес қүрылымын іздестіру кәсіптік оқу орындарының барлық типтері үшін өзекті болып келеді. Васқарудың рационалды қүрылымының өлшемдері (критерийлері) қатарына мыналар жатады: сатылар санының мейлінше аз бо- луы, өрбір сатыда қажетті функцияларда шоғырландыру, фун- кдиялар шоғырын дәл шектеу және олардың жекелеген саты- лар арасында қайталануын болдырмау; бұйрықтар мен нүсқау- ларды беру мен қабылдау көздерінің санын мейлінше азайту. Қүрылымда жетекшілердің арасындағы лауазымдық міндеттердің бөлінісі мен олардың бағындырылу кестесі бейнеленеді. Баста- уыш білім берудің қазіргі типтерін басқару қүрылымдарын үлгілеуде үйымдастырылған қүрылым басқару объектінің мөнің бейнелейді деген түжырым бастапқы болып табылады. Жалпы мақсатты жүзеге асырудағы жүйе элементтерінің өзара әрекетінің қүрылысы мен формасы басқару субъектін үйымдастырудың заңдылықтары мен принциптеріне негізделеді.
Таңдау үшін негіз бола алатын БКМБ басқарудың қүрылы- мын үйымдастырудың бес варианты эксперименталды түрде жасақталған және сынақтан өткен. Бірінші вариантында үйым- дастырушылық қүрылым бес орынбасардан түрады. Бүл жағ- дайда мекеме директоры үш орынбасарға — үйымдастырушы- лық-педагогикалық істер жөніндегі бірінші орынбасарға, үйым- дастырушылық-төрбиелік жөне өлеуметтік мөселелер бойынша орынбасарға жөне өкімшілік-шаруашылық бөлім бойынша орын- басарға жетекшілік жүргізеді. Өз кезегінде директордың бірінші орынбасарының тікелей қол астында екі орынбасар болады: оқу-өдістемелік жүмыс бойынша орынбасар, сондай-ақ өндірістік оқыту мен өндірістік қызмет бойынша орынбасар. Бүл дирек- торға үш негізгі бағыт бойынша түтастай ақпарат алуға мүмкіндік береді: білім беру процесі, оқушыларды тәрбиелеу және мекеменің қызмет етуін материалды-техникалық қамтамасыз ету (ақпарат көздерінің санын қысқартып алғанда).
Осының арқасында директордың да, оның орынбасарлары- ның да шүғыл (оперативті) жетекшілігіне жүмсалатын жүмыс уақытының бюджеті рационалды шығындалады, және бүл бәсекелестік жағдайында мекеменің стратегиясын даярлауға күш- жігерді жүмылдыруға мүмкіндік береді.
Екінші вариантта да ұйымдастырушылық қүрылым бес орын- басардан қүралады. Бүл жағдайда мекеме директоры орынба- сардың бесеуіне де басшылық жасайды. Осылайша басқарудыи деңгейлерінің (сатыларының) саны жөне ақпараттың жоғары- дан төмен, сондай-ақ төменнен жоғары өтуінің уақыты қысқар- тылады.
Үшінші вариант бағыныштылық кестесі жағынан екінші үлгімен бірдей, бірақ үйымдастырушылық қүрылымы төрт орын- басардан түрады. Теориялық оқыту мен өдістемелік жүмыс бойынша орынбасардың жүктемесін азайту үшін өдіскер (мето- дист) жөне оператор диспетчер лауазымдарын енгізеді. МүныН соңғысы ақпаратты жинаумен, өңдеумен, сақтаумен және беру- мен айналысады. Өдіскер педагогикалық кадрлармен индивиду- алды өдістемелік жүмыс жасайды.
Төртінші вариант жетекшілер арасындағы лауазымдық міндеттерді тек қызмет бағыты бойынша ғана емес, жұмысшы- ларды дайындаудың профилі бойынша да жіктеуді білдіреді.
Бесінші вариант көп профильді училищені басқарудың құры- лымына сәйкес келеді (кәсіптің үш және онан да көп топтары бойынша дайындық жүргізіледі). Бұл варианттың ерекшелігі директор орынбасарлары функцияларының бір бөлігі өндірістік оқыту мен өндірістің ұйымдастырылуы мен нәтижелеріне жау- ап беретін аға шеберлерге беріледі.
БКМБ басқарудың құрылымы үнемі тұрақты болмайды. Білім беру мекемесінің дамушы тірі ағзасы (организмі) экономика- лық даму мен міндеттер сипатының өзгеріп отыратын шартта- рына сәйкес өмір сүруі керек. Көп нөрсе жүмыстың белгілі бір кесіндісін басқаратын қызметкерлердің индивидуалдық ерекшеліктеріне төуелді.
Эксперименталдық тексерулер бүл құрылымдардың еңбектің дөл бөлінісі мен оның мамандандырылуын жүзеге асыруға, жалпы күш-жігерді басты бағыттарға шогырландыруга, мақсат- қа жету барысында басқару жүйесінің өзара байланысты буын- дарын интеграциялауға (жинақтауга) мүмкіндік беретінін дөлелдейді.
Қүрылым қүраушы ықпалдарды барынша пайдалану басқа- рудың таяу және алыс мақсаттарына, басқару жүйесі практи- касының қозғалмалылығына (динамикасына), басқарудың орган- дары мен буындарының жиынтығына, олардың атқаратын функ- цияларының сипатына, оқу орны бөлімшелерінің арасындағы сондай-ақ басшылық пен басқаратын жай жүйелер арасын- дағы, сондай-ақ басшылық пен басқаратын жай жүйелер ара- сындағы өзара әрекет формаларына бағынышты болып келеді.
БКМБ жаңа типтерінің ерекшелігі (спецификасы) басқару- дың дәстүрлі линиялық-штаттық қүрылымдарынан бас тартуға жөне басқарудың бағдарламалық-мақсаттық кестелеріне көшуге өкелді. Мысалы, егер лицей дәстүрлі оқу жүмысынан тыс, түрғын- дарға қосымша білім беру қызметтерін көрсетсе жөне халық түтынатын тауарларды өндірумен айналысса, онда соған сәйкес өкілеттіліктер қүзыретін бере отырып, қосымша лауазым (мыса- лы, директордың орынбасары) енгізген дүрыс болады.
Жоғарғы буында ғана шүғыл шешім қабылдаумен түйықта- латын дәстүрлі вертикалды (тік) қүрылым өрекет етудің қажетті Жылдамдығын қамтамасыз ете алмайды.
Басқарудың демократиялық формаларын шешім қабылдау- Дың жоғарғы жылдамдығымен үштастыру басқарудың тек го- ризонталды (көлденең) қүрылымында ғана мүмкін болады.
Мүның үлгісі ретінде “Уралмашевец” техникалық лицейінде Жасалған және енгізілген интрепренерлік принциптер қолдана- тын горизонталды (матричный) функционалды басқару жүйесін алуға болады. Кәсіптік білім беретін оқу орнының үйымдасты- Рушылық қүрылымына интрепренерлікті енгізудің дәстүрлі рыноктың мақсаттарынан өзге, персоналды дамыту мінде^і де бар. Жетекші-интрепренер болып табылатын инженерлік-^еда гогикалық қызметкер қызметтер мен тауарлар рыногындагы 0з бөлімшесі қызметінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын білеД) Сондықтан ол оқушыларға оны жүзеге асырудың н^қТь’ төжірибесін үйрете алады.
Бүл үлгі (модель) жекелеген функционалды бөлімшелерді бөліп алуды жөне оларды дербес қүрылымдар деңгейіне Дейін жеткізуді білдіреді:
- “Білім беру” бағдарламасы;
- оқу-өндірістік кәсіпорын;
- “Пансион” бағдарламасы;
- “Отанның азаматы” бағдарламасы;
- “Лицей қауымдастығы” бағдарламасы;
- “Маркет-социология” бағдарламасы;
- “Маркет-практикум” бағдарламасы;
- “қонақасы-сервис” бағдарламасы;
- ғылыми-әдістемелік орталық;
- “Білімпаз” бағдарламасы.
Бөлімшелердің жетекшілеріне олардың функционалдық міндеттерін анықтаумен қатар, белгілі бір қаржылық мүмкіндіктер шеңберінде штаттық кестені жасақтау қү:қығы беріледі: қызметкерлер еңбекақысының көлемдері мен фюрма- ларын бекіту бойынша, оларды жалға алу төртібі бойыінша, контрактілер (мөмілелер) мазмүнын дайындау бойынша мүмкіндіктер, сондай-ақ бағдарламаның қүзырында калған ақша- лай қүралдарды өз бетінше жүмсау қүқығы беріледі.
Жүзеге асатын үлгі жеткілікті түрде тиімді болып шыққан бағдарламаларды қолдау мен дамытуды, сондай-ақ өзінің прак- тикалық қажетсіздігін немесе тиімділігінің төмендігін көрсет- кен қүрылымдарды жою немесе қайта қүруды үйғарады.
Басқару — бүл басқарылатындарды осы бағдарламаны гиімді іске асыруға итермелейтін ынталандырушы жағдайлар мен ал- ғышарттарды қалыптастыруға жөне басқару бағдарламасын жасауға бағытталған өрекет.
Демократиялық қоғамда бағдарламалар жасау мен ынгалан- дырушы жағдайлар қалыптастыру процесіне тек жетекзпілер ғана емес, оған бағыныштылар да қатыса алады.
Өлеуметтік басқару мөселелері бойынша қазіргі өдебіиетте, жөне өсіресе менеджмент бойынша жазылған шетелдік жтМЬІС‘ тарда баяндалатын қорытушы төжірибенің материалдары басК- арудың көптеген үлгілерін сипаттайды жөне оның ішінде пы білім беру мекемелері үшін де, сондай-ақ бастауыш кө сіптіК білім беру мекемелері үшін де қолдануға болатындарын бөлШ алуға болады. Осы үлгілерді қарастырайық.
I үлгі. Жіктелген үйым
Бүл үлгі өзара өлсіз байланысқан секторлардан түрадьЛ- м‘,’і үйымның ерекшелігі педагог-сабақ берушілердің дербес ө;Реке
болып табылады. Үйымдасушы бірлестіктер — бұл берілетін сабақтар бойынша өдістемелік секциялар.
Бүл жерде үйлестіруші тетік (механизм) бағдарламалар, ахтестациялар, емтихандар бойынша мемлекеттік заңдар (стан- дарттар), сондай-ақ училищенің басшылығы бекіткен ішкі стан- дарттар болып табылады. Директор — өкімшіліктегі негізгі түлға. Ол материалдық қамтамасыз ету мәселесін шешеді, инструкци- яның, билік органдарының, ата-аналардың алдында жауап береді. Директор бірқатар білім беру процестерін ынталандыра алады, сондай-ақ ресурстарды шектеу арқылы оларды тоқтата да ала- ды. Оқытушылардың жүмысына директор олардың өз міндеттеріне салақ қатынасы айқын көрінгенде ғана араласа алады.
Мүнда жеке (индивидуалдық) дербестік жогары дамыган. Сабақ беруші педагог еркін жүмыс жасайды, директор мен өзге педагогтар оның жүмысына араласпайды. Барлық педагогтердің училищенің өміріне қатысты кез келген мөселенің шешімін табу процесіне қатысуға толық құқықтары бар.
Жіктелген (сегменттелген) үйым стратегиялық шешімдерге жете алмайды, өйткені педагогтер, директор жөне оның орын- басарлары дербес міндеткерліктерге ие жөне оларды коммуни- кация (қарым-қатынас) мен кеңесу (консультация) арқылы минималды (төмен) орындайды. Жіктелген үйымның негізгі өлсіздігі дамуды жоспарлаудың мүмкіндіктерінің төмендігімен сипатталады.
і Е
30-кестеде үздіксіз сызықтар — тығыз байланысты, ал үздікті сьізықтар өлсіз немесе еркін қатынастарды бейнелейді.
Директор орынбасарларының жүмысы үшін формалды жау- апты жөне жетекші органға бағынады. Білім беру процесіндегі °ньің жауапкершілігі барынша үстірт және жалпы жетекшілікпен Н^Ктеледі. Директордың орынбасарлары үйлестірушінің бірқатар
функцияларын орындайды және төртіпті қамтамасыз етеді. “Педагогикалық кеңес — директор” одағы өте маңызды, өйткені қабылданған шешімдердің көпшілігі соған бағынышты.
Өндірістік оқытудың шеберлері мен оқытушылардың ұста- нымы дербес, сондықтан әдістемелік бірлестіктер барлық қатьі- настарынан алғанда “еркін одақтар” жүйесін білдіреді. Оқушы- ларды басқару тек кеңеспен шектеледі.
- үлгі. Ішінара орталықсыздандырған линиялық-функцио- налды үйым.
Жіктелген үйыммен салыстырғанда кеңестердің көлденең қүрылымындағы линиялық үйымның қүрылымы анағүрлым қатаң. Директор басқарушы органның бекітуі тиіс стратегияны дамытуға жауапты түлға болып табылады.
Директор оқу орнындағы білім беру саясаты мен қаржы, сыртқы байланыстар үшін жауапты.
Шешімді көбіне директор мен оның орынбасарлары қабыл- дайды. Педагогикалық кеңес бүл жағдайда аз билікке ие.
Директор орынбасарының рөлі анағүрлым нақты айқындал- ған. Әрбір орынбасар саны училищедегі кәсіптердің тізімі мен оқушылардың контингентіне тәуелді болатын орта буында бас- қарушылардың (бөлім меңгерушілері, аға шеберлер) көмегімен өз бағытының ішіндегі қызметті үйлестіреді (білім беру дайын- дығы, оқу жүмысы, өндірістік оқыту, өндірістік қызмет, төрбиелік жүмыс, шаруашылық қызмет және т. б.) Мүнан өзге директор орынбасарлары өз бағыттары бойынша жүмыстардың жалпы үйлестірілуін жүргізеді, олар сондай-ақ басқару функцияларын үйлестіру бойынша жүктемені де мойынына алады. Оның үстіне директордың орынбасары оқытудың сапасына да жауап береді.
Директордың орынбасары көбіне әдістемелік бірлестіктердің жиналысында төрағалық етеді. Өздерінің үйлестіруші ретіндегі беделін директор орынбасарлары оқыту өдістерін, оқу материа- лын жөне диагностикалық тестерді таңдау барысына пайдала- нады.
Алайда педагогтің дербестігі норма болып қала береді, сон- дықтан директордың орынбасары педагог пен шебердің қызметтеріне қатаң бақылау жүргізбейді. Ол тек үсыныстар береді жөне педагогті оған қажетті деген қүралдармен жөне жабдықтармен қамтамасыз етуге үмтылады.
Орынбасарлар атқарған жүмыстары жөнінде директордыя алдында есеп беруге міндетті.
Басқарудың мүндай кестесінде бюрократиялық үйымнын қүндылықтары басымдылыққа ие болады. Мүнда әміршілдік (авторитарлық) заңдастырылған және формалдандыру жүйеніН бүкіл мүшелерінің пайдасына жарайтын айқындылықты қамта- масыз етеді. Рөлдер мен міндеттер дөл анықталған. Бүл түсінбестікке жол бермей жөне жүмыс барысындағы қателіктердій санын қысқарта отырып, үйымның түрақтылығын қамтамасьіз етеді.
31-кесте. Көлденең кеңес беруші негіздегі
линиялың үйым
- үлгі. Кеңес беруші үйым
Кеңес беруші (коллегиапды) үйымның (линиялық та сондай) үлгісі 1-үлгімен салыстырғанда үйымдастырушыльщ элементтерге бай.
Пөндік (циклдік) өдістемелік комиссиялар барлық пөнді (кәсіпті) оқытуға қатысты, яғни оқу бағдарламасын, оқыту әдістерін, мазмүнын, бағалау нормасын жөне т.б. мөселелерге қатысты стратегияны даярлайтын органның функцияларын орындайды.
Әдістемелік комиссиялар жеткілікті түрде дербес. Егер әртүрлі әдістемелік комиссиялардың қабылдаған шешімдері бір-бірімен жалпы стратегиямен қабыспай жатқан жағдайда ғана директор араласа алады. Оқытушылар мен өндірістік оқытудың шеберлері өздерінің комиссиялары жасап шығарған стратегияны үстануы тиіс. Белгілі мөлшерде дербестілік деңгейі азаяды: жеке (инди- видуалды) автономияның орнына әдістемелік бірлестік Деңгейіндегі автономия келеді. Өндірістік оқыту шеберлерінің (сынып жетекшілерінің) рөлі өседі.
Үйымдастырушылықтың берілген кестесінде стратегияны Даярлайтын жоғарғы орган жиналыс (өдістемелік кеңес) болып табылады. Оған әдістемелік бірлестіктердің төрағалары, дирек- тор және оның орынбасарлары қатысады.
Кеңес беруші (коллегиалды) үйымдастырушылық барысын- Да шешім қабылдаудың барлық процедуралары орындалады.
Берілген үлгінің өзегі консенсус (келісім) принципіндегі комби- нациямен сипатталатын өр түрлі (тік жөне көлденең) бөліктер арасындағы түлғалың байланыс болып табылады. Педагогика- лық үжымның өрбір мүшесі училищеде орындалатын аса ма- ңызды істер туралы хабардар болады.
Үжымдьщ атмосфера шешімді даярлауда, мейлі ол кәсіби емес мәселе болсьш, өркім өзінің үлесін қосуы тиіс деген қағидаға негізделеді. Коллегиалды үйым үйымдардың басқа үлгілерімен салыстырғанда, дамушы функционалдьшыққа анағүрлым қабілетті болып келеді.
32-кесте. Кеңес беруші үйым
Оқу орнының стратегиясы туралы пікірталас шешім қабыл- даумен аяқталады. Дегенмен директор оны даярлау үшін фор- малды жауапкершілікті мойнына алады жөне қажет жағдайда стратегияны даярлаушы органның компетенциясын шектей алады.
- үлгі. Матрикалық үйым.
Бүл үлгінің негізі — арнайы бөлімшелерде жүзеге асырылатын оқушыларды басқару: оқушыларды басқару, оқытуды басқару жөне қолдау көрсету бөлімшелері. Өрбір бөлімшенің жүмысы үшін менеджерлік топтың мүшелерінің бірі (директор немесе оның орынбасары) жауап береді. Даярлаушы органның қүрамына басқарушы орган мен бөлімшелердің өкілдері мен менеджерлердін тобы (командасы) кіреді. Даярланатын стратегия мекеменін қызметіне бағыт беруші болып табылады жөне барлық бөлімше- лердің өрекетін үйлестірудің қүралы қызметін атқарады.
Директор менеджерлік топты басқарады. Оның алдында екі басты міндет түрады: ақпараттың ағымын қамтамасыз ету жөне стратегияны жүзеге асыру. Директордың орынбасарлары стра- тегияның іске асырылуы үшін жауапкершілік арқалайды, пікірталас пен дамуды ынталандырады.
33-кесте. Матрикалық үйым
Педагогтердің барлығы немесе барлығы дерлігі училищенің екі бөлімшесінің жүмысына қатысады: оқу жөне басқару. Бүл бөлімшелердің оқытушы жөне жетекші функцияларын атқару- шы педагогикалық үжымның өрбір мүшесіне ықпал ету дәрежесі бірдей.
- үлгі. Модульдік үйым
Модульдік үйымдастырушылық барысында училище оқыту- шылық функция мен басқарушылық функцияны интеграция- ланған түрінде іске асыратын, өрқайсысы педагогтер тобынан қүралған дербес бірліктерінің белгілі бір мөлшерінен түрады.
Модульдік топ бағдарламаларды даярлау мен оларды жүзеге асыру үшін жауапты болады. Модульдік үйымда өртүрлі топ- тар дербестіліктің жоғары деңгейіне ие болып отырып, өздерінің жеке стратегиясын даярлайды. Бүл жағдайда училище ашық жүйе ретінде қарастырылады. Әрбір топ оқушылардың, олар- дың ата-аналарының мүдделеріне және өлеуметтік ортаға бағ- дар үстанады. Бүл басты мақсат, сонымен бір мезгілде үйлестіруші органның бекіткен шарттары (менеджмент) оның сыртқы шеңбері Қызметін атқарады.
Модульдік үйым өртүрлі топтардың іс-өрекетінде көптеген айырмашылықтың болуын үйғарады, бірақ олардың өрқайсысы- ның ішінде білім берудің төсілдеріне қатысты келісім болады.
Модульдік ұйымдастыру барысындағы менеджменттің міндеті жалпы базисті модульдік бірліктердің қызмет етуіне әкеліп тірейтіндей мөдениеттің дамуына ықпал ету болып табылады жөне білім беруге деген, педагогтерге деген, кері байланыстың маңыздылығына деген жөне педагогтердің жеке көсіби дамуы- на деген жалпы көзқарастарды енгізеді.
Модульдік ұйым қызметінің маңызды қыры ата-аналармен байланыс болып табылады.
Оқушылардың перманенттік топтары мен топтық ұйымдасу оқытудың өр түрлі мақсаттарын — когнитивті, тұлғалық, өлеуметтік мақсаттарын іске асыруға мүмкіндік береді. Топтар арасындағы қатынастар еркін, сондықтан көптеген үйлестіруші процедураларга деген мұқтаждықтың қажеті шамалы.
Автор публикации
