5 февраля, 2019 19:44
ЕЛДІК ӨРКЕНДЕУ ЖӘНЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ
Әр заманның өз мінезі, өз талабы бар. Қазіргі болашаққа ұмтылған қадамды – білім экономикасына ұмтылған қадам деуге болады. Бүгінгі дамудың жалғыз жолы – инновациялық жол. Ол – Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына кіру жолы деген сөз.
Бұл дегеніміз – Қазақстан экономикасының ғылыми білімге, инновациялық технологияларға, жоғары білікті өндіргіш күшке негізделуі тиіс дегендік. Атап айтқанда, табиғи ресурстарды жаңаша игеруге, оларды мүмкіндігінше республикада өңдеуге, мүмкіндігінше қосымша құн жасауға, жаңа жұмыс орындарын ашуға, ғылыми ауқымды технологияларды барынша аз енгізуге негізделген, тұлғаның шығармашылық қабілеттілігі мен белсенділігін қажет етпейтін шикізаттық экономикадан “өңдеуші және өндіруші” экономикаға өту деген сөз.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткендей, “технологиялар индексі” деп аталатын бәсекеге қабілеттілік индексінің бір бөлшегі, әрине, қоғамның инновациялық даму деңгейін, технологиялар трансфертін, ақпараттық және коммуникациялық технологиялардың дамуын, ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерге салынатын инвестициялар көлемін және де осы саладағы университеттер мен бизнестің ынтымақтастығын бағалаудан құралады деуге болады. “Шикізаттық” экономиканың халық тұрмысының “жоқтан бар” ғана болуының факторы екеніне, сонымен қатар ұлттың санаткерлік және адамгершілік әлеуетінің дамуына да кедергі келтіретініне қарсылық білдіру қиын. Демек, мұндай экономика тұтас қоғамдық менталитетке де кері әсерін тигізеді.
Қазақстанның болашағы, әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына кіруі, оның экономикасының инновациялық даму жолына сапалы көшуіне тікелей байланысты. Осыған орай біздің тәуелсіз, жас мемлекетіміздің басты даму бағыттарының бірі – қазіргі білім мен ғылымды барынша дамыту болып табылады.
Олай болса, істі неден бастау керек? Біздіңше, ұлттың инновациялық менталитетін қалыптастырудан, яғни мектепке дейінгі мекемелердегі, мектептердегі, жоғары оқу орындарындағы білім беру ісінен бастау керек. Әрі-беріден соң бұл Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде жүзеге асар реформалардың стратегиялық мақсаты болуы тиіс.
Сонымен бірге, ғылыми-техникалық ілгерілеу қарқыны қазір мынаны талап етіп отыр: мемлекеттердің, адами ресурстардың ғылыми-техникалық әлеуетін ғылым дамуының басым бағыттарына жұмылдыруды тездету, ғылым нәтижелерін осы заманғы өндірісте тиімді пайдалану. Ғылыми-технологиялық жаһанданудың негізгі бағыттары – мемлекетаралық ақпараттық алмасуды қамтамасыз ететін технологияларды игеру; технологиялық және әлеуметтік инновацияларды интеграциялайтын жаһандық метатехнологияларды жасап шығару; санаткерлік ресурстардың халықаралық мобилділігін жеделдету; әлемдік ғылыми-технологиялық дамуда ішінара халықаралық реттеу тетіктерін қалыптастыру; әр түрлі мемлекеттердің санаткерлік ресурстарын жинақтайтын интернет-технологиялар мен компанияларды дамыту; әлемдік деңгейде ғылыми-технологиялық кешенді реттеу барысында трансұлттық корпорациялар мен мемлекеттік құрылымдардың өзара әрекеттесуін жүзеге асыру болып табылады.
Экономикалық дамудың инновациялық жолы – экономикадағы технологиялардың жылдам жаңаруын, соның ішінде тұтынушының көңілінен шыққан, ғылыми білімді қажет еткен өніммен алмасуын қамтамасыз етуді меңзеп отыр. Жапонияның “Сони” фирмасының президенті Акио Мората ұлттық инновациялық жүйе мен қоғамның ұлттық инновациялық қабілетін, ұлттық инновациялық менталитетін қалыптастырудың маңызына тоқтала келіп былай дейді: “Жапонияның экономикалық қуаттылығының арту себебі, шетелдің маңызды зерттеу нәтижелерін сатып алып отырғанында емес… Оған Жапония үлкен нәтижелерге негізделген өнімді шығару жолын табу арқылы жетіп отыр. Америкада технологияларға деген тапшылық жоқ. Алайда, онда осы технологияларды коммерциялық тұрғыда қолдануға бағытталған шығармашылық белсенділіктің төмендігі байқалады. Менің ойымша, бұл Америкадағы ең ірі проблема. Ал Жапониядағы шығармашылық белсенділік – оның ең мықты жағы”.
Бұл мемлекеттің экономикалық басымдылығы формуласының нәтижесі, негізгі білімнің, патенттер мен технологиялардың коммерциялық өнімге айналуының көрсеткіші. Мұның барлығын адамдардың инновациялық қызметі мен жоғары шығармашылық белсенділігі қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан келгенде, бай мемлекет дегеніміз – дамыған инновациялық жүйенің жоғары сапасын қамтамасыз еткен мемлекет, яғни ұлттық инновациялық қабілет деңгейі жоғары ел, ұлттық инновациялық менталитетті қалыптастырған мемлекет деген сөз.
Қазақстанның инновациялық экономика бағытындағы жолы – бұл білім экономикасы бағытындағы жол. Мемлекеттің ХХІ ғасырдағы инновациялық дамуындағы университеттің рөлі мен орнын анықтайтыны да, міне, осы фактор.
Жалпыға мәлім болғанындай, қандай жаңалықты, қандай жаңа құбылысты өмірге енгізбес бұрын, ең әуелі ұғым ретінде айқындап алуға тура келеді. Олай болса, сөзіміздің осы тұсында инновациялар, инновациялық үрдіс, инновациялық қызмет деген мәселелерге сипаттама бере кетудің еш артықтығы жоқ.
Әлемдегі инновациялық үрдістердің бәрі де кез келген мемлекеттің экономикалық дамуының жоғары деңгейін қамтамасыз етумен бірге, ғылыми-техникалық ілгерілеуін де едәуір жылдамдатады. Өйткені, мемлекет дамуының негізі болып табылатын инновациялық саясат кез келген бәсекеге қабілетті мемлекеттегі ғылым дамуының бағытын анықтайды. Сондықтан да ғылыми-техникалық үдеріс бүкіл әлемде “инновациялық үдеріс” ұғымымен тығыз байланыста болуды талап етеді. Инновациялық үрдіс жаңа бір өнімнің алынуын білдіреді де, ол идеяның пайда болуынан бастап, оның коммерциялық тұрғыда жүзеге асырылуына дейінгі ұзақ жолды қамти отырып, әр түрлі қарым-қатынастар (өндіру, алмасу, тұтыну) кешенін өз қармағына алады.
Әрине, инновациялық әлеуетті дамыту мен сақтаудың қажетті, басты талабы ғылым екені мәлім. Бұл ретте инновациялық қызметті жүзеге асырудағы маңызды элемент ғылыми өнімнің коммерциялануы болып табылады. Ғылыми қызмет жаңа техникалық жобаларда, технологияларда, тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарда жүзеге асырылады. Трансферт – бұл технологияларды, жоба-конструкторлық құжаттаманы, құрал-жабдықтар мен техниканы өзге заңды немесе жеке тұлғаға беріп, оның меншік құқығын тіркей отырып, құнды қағаз сертификатын беру еді.
Технологиялық үрдіс пен жаңа өнімді коммерцияландыру университеттердің жанында бірқатар құрылымдарды жасауға бағытталған инновациялық қызмет барысында жүзеге асады. Бұл құрылымдарға технопарктер, инновациялық-технологиялық орталықтар, бизнес инкубаторлары, санаткерлік меншік шағын инновациялық кәсіпорындар, өнімді лицензияландыру мен сертификаттауды қамтамасыз ететін құрылымдар, консалтинг, маркетингтік зерттеу қызметтері жатады. Инновация дамуының басты реттеушісі нормативтік құқықтық актілерді жетілдіру, жаңа құқықтық құжаттарды қабылдау болып табылады.
Ұлттық инновциялық қабілет дегеніміз – бұл оның экономикалық өсуі мен отандық тауарлар мен қызмет түрлерінің әлемдік еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін жаңа білім мен технологияларды тез жасап, тарату мен пайдалану. Демек, инновациялық қабілет – бұл жалпы қоғамның тыныс-тіршілігін ұйымдастырудың құрылымдық сипаттамасы.
Олай болса, инновацияның түпкілікті мақсаты болып табылатын білімді экономикаға көшіру мен оны коммерцияландырудың механизмдері қалай жасалады? Инновациялық үрдістегі маңызды түйіннің бірі осы мәселе. Себебі, кез келген ұлы мақсат пен ауқымды жоспардың жүзеге асу тетіктері дұрыс жасалмаса, еткен еңбек, төккен тер далаға кетеді.
Әлемдік және отандық тәжірибеге сүйенсек, технологиялық трансферт пен санаткерлік меншікті коммерцияландырудың тиімді механизмдерінің бірі технопарктер болып табылады. Технопарктердің қызметі ғалымдардың, өнертапқыштардың, жаңашылдардың, инженерлердің, студенттердің, магистранттардың жаңа идеяларды, игеру мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге бағытталады. Технопарктердің құрылтайшылары көбінде университеттер, ғылыми орталықтар, ғылыми-зерттеу институттары, өндірістік кәсіпорындар, іскер топтар (банктер, қорлар) шағын және орта кәсіпорындар, өнертапқыштар, инвесторлар болып келеді.
Технологиялық жағынан дамыған елдерде ғылыми жаңалықтар жүйесінде университтер маңызды рөл атқарады. Өйткені, олардың басты қызметі мамандарды дайындауға ғана емес, негізін қолданбалы зерттеулерді жүргізуге бағытталған ғылыми кешендер құрайды. Инновациялық дамудың әлемдік тәжірибесіне қарасақ, бұл мемлекеттердің қол жеткізген табыстары ғылым мен техника жетістіктерінде жатқанын көреміз. АҚШ пен Ұлыбритания жалпы ұлттық қаржының 11-12%-ын ғылымның дамуына бөледі. Ал Франция мен Жапонияда бұл көрсеткіш 15-16%-ды құрайды. Сондықтан АҚШ, Германия, Жапония мен Ұлыбританияның алдыңғы қатарлы жоғары оқу орындары әлемдегі аса ірі ғылыми орталықтар болып есептеледі.
Елбасы атап өткендей, жоғары мектеп, университеттер қазіргі заманда тек білім беру мен ғылыми қызметті, қолданбалы зерттеулерді жүргізіп қана қоймай, тәжірибелік-конструкторлық әзірлемелерді, жаңа техника мен технологиялардың үлгілерін жасауды оларды көбейтуді, ғалымдардың, оқытушылар мен студенттердің ғылыми-зерттеу нәтижелерін коммерцияландыруды, дайын өнімнің тұтынушыға берілуін (технологиялық трансферт) қамтамасыз ету керек. Университеттің инновациялық айналымы мыналардан құралады: біріншіден, идеялардың пайда болуына қолайлы жағдай туғызу, маңызды зерттеулерді ұйымдастыру, патенттер алу; екіншіден, қолданбалы зерттеулер, тәжірибелік-конструкторлық әзірлемелерді, жаңа техника мен технологиялардың макеттік және тәжірибелік үлгілерін жасау; үшіншіден, инновациялық өнімді өндіру, инвестиция тарту, маркетингтік зерттеулерді жүргізу, дайын өнімді нарық талабына сәйкестендіру.
Қазіргі заманғы университет инновациялық қызметі оқу-ғылыми инновациялық кешенге (ОҒИК) айналуы тиіс.
Қазақстан халқына Жолдауында Елбасымыз білім беру саласындағы негізгі міндетіміз – осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлау, “білім экономикасының” негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық экономиканы дамыту екендігін атап көрсетті.
Елбасы нұсқаған бұл межеге жету үшін Қазақстанның жоғары оқу орындарында физика, химия, химиялық технологиялар, экономика салаларындағы жоғары білікті кадрлар болуы тиіс. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр, кадрлардың математикалық дайындық деңгейінің жоғары болуы экономикада сапалы және қарқынды өсуге мүмкіндік береді. Біздің ойымызша, барлық жоғары оқу орындарындағы математикалық бағыттағы қолданбалы кафедраларда оқыту деңгейі мен құрылымын жаңғырту бүгінгі басты міндет болуға тиіс.
Ал инновациялық университеттердің негізгі міндеттері санаткерлікті, әлеуметтілікті, білім беруді, технологияны, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету екендігі белгілі.
Сонымен, инновациялық университет ұлттық инновациялық жүйенің құрамдас бөлігі ретінде ұлттық инновация қабілетінің тиімділігі мен деңгейін көтеретін, сондай-ақ технологиялардың трансферті мен оларды коммерцияландыруды қамтамасыз ететін; инфрақұрылымды қалыптастыратын, сондай-ақ инновациялық қызметті белсенді жүргізуге, елдің инновациялық технологиялық негізін жасауға, ғылыми білімді қажет ететін өнім өндірісін жолға қоюға септігін тигізетін механизмдерді жасақтауға белсенді атсалысуға тиіс. Сонымен қатар, инновациялық университет өзінің ішінде “тоңазып тұратын” білім беруден “инновациялық” білім беруге көшуді қамтамасыз ете алатын инновациялық білім беру сигментін қалыптастыруға тиіс. Бұл – университет білім беру, тәрбие беру, ғылыми-зерттеу және инновациялық қызметті атқара отырып, білім беру мен білім беру қызметтерінің сапасын көтеруге, студенттердің шығармашылық қабілеттерін дамытуға, жастарды Қазақстанның рухани бай, адамгершілігі жоғары, мәдениетті азаматтары етіп тәрбиелеуге байланысты проблемаларды шешуге тиіс деген сөз. Яғни, инновациялық университет кәсіпкерлердің, басқарушылардың, менеджерлердің жаңа буын мамандарын дайындауды қамтамасыз етуге міндетті.
Қысқасы, білім экономикасы жағдайында инновациялық университеттердің ғылыми-техникалық және білім беру әлеуеті қазақстандық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін, елдің қуаттылығы мен ұлттық өркендеуін қамтамасыз етеді. Инновациялық университеттердің басты міндеті де осы.
Қазақстанда инновациялық университет идеясының жүзеге асуы – шығармашылық белсенділік пен ұлттық инновациялық менталитеттің қалыптасуын қамтамасыз етеді деп толық сеніммен айтуға болады. Осы арада инновациялық университет деген не деген заңды сұрақ туады. Инновациялық университет дегеніміз, бұл негізінен барлық салаларда жаңашылдығымен, оның жалпы білім берудің, соның ішінде жоғары мектептің өздігінен дамуына, сондай-ақ аймақтың әлеуметтік-экономикалық және технологиялық дамуына деген игі ықпалымен, алуан бағытта әрекет ететін, шапшаң әрі жүйелі дамып отырған білім ордасы.
Демек, инновациялық университет – бұл экономикаға, әлеуметтік салаға, ғылымға, халықаралық білім беруге ақпараттық ортаға терең интеграцияланған институт. Бұл реттен келгенде, инновациялық университеттің айрықша ерекшелігі, оның бір тұтас оқу-ғылыми-инновациялық кешені (ОҒИК) немесе ғылыми білім беру-өндірістік кешені (ҒБӨК) болуында деуге болады.
Сондықтан әуелгі кезекте инновациялық университеттің ғылыми білім беру-өндірістік кешенінің үлгісін, соның ішінде ҒБӨК-тің “ішкі” және “сыртқы” құрылымының құрамдас бөлімдерін, жоғары оқу орны мен оның серіктестерінің ғылым мен техниканың басым бағыттары бойынша инновациялық жобаларды орындауының және еншілес серіктестерінің тапсырысы бойынша мамандарды бейімдеудің осы заманғы механизмдерін жасау қажет.
Инновациялық университеттің “ішкі” инновациялық қызметіне мыналарды жатқызуға болады: университеттің даму саясаты мен стратегиясын тұжырымдау және жүзеге асыру; инновациялық білім беру технологияларын тұжырымдау және енгізу; құрылымдық сипаты бар инновациялық өзгерістерді жүзеге асыру; университетті басқару, соның ішінде оның қызметінің сапасын арттыру саласындағы инновациялық өзгерістерді жүзеге асыру; университеттегі инновациялық білім беру сегментін қалыптастыру; ғылыми-техникалық және технологиялық саладағы инновациялық сегментті жетілдіру; ғылыми-техникалық және білім беру саласындағы толық инновациялық айналымның жүзеге асуын қамтамасыз ету; университетті қаржыландырудың көп арналы жүйесін, оның ғылыми, білім беру, инновациялық, қаржы және ақпараттық қызметтерінің интеграциясын бір ізді ету, т.б. Ал инновациялық университеттің “сыртқы” инновациялық қызметіне мыналарды жатқызуға болады: ұлттық, аймақтық және салалық инновациялық жүйелердің, сондай-ақ кәсіпорындардың инновациялық жүйелерінің дамуына қатысу; елдің, аймақтың, саланың, жоғары мектептің, кәсіпорындардың инновациялық қабілетінің тиімділігін зерттеуге, елдегі, аймақтағы, саладағы инновациялық қызметті қолдайтын инфрақұрылымды жасауға қатысу; елдің, аймақтың, саланың инновациялық экономикасы үшін кадрларды дайындауды, кәсіби қайта даярлықтан өткізу мен біліктілігін арттыруды қамтамасыз ету; ғылым, техника, өндіріс дамуының басым бағыттары бойынша технологияларды, техниканы, материалдарды, жүйелерді, технологиялардың коммерциялануын және университеттерден, ғылыми ұйымдардан елдің, аймақтардың, салалардың экономикасы мен әлеуметтік саласына жедел трансфертін қамтамасыз ететін тетіктерді жасауға қатысу.
Университеттің аталған проблемаларды шешуі оның аймақтағы рөлі мен маңызын күшейтеді, сондай-ақ елдің, аймақтың және саланың инновациялық қызметін дамытудағы белсенділігін арттырады.
Белгілі бір университетті инновациялық университет типіне жатқызуға бола ма немесе оның “жаңашылдығының” дәрежесі қандай деген сұрақтарға жауап беру үшін сапалық және сандық критерийлер тобын дайындау керек. Бұл критерийлерді өз ретіне қарай мынадай түрлерге бөлуге болады: университетішілік инновациялық қызметті сипаттайтын критерийлер (университеттің инновациялық әлеуетін бағалау); университеттің, сол елдің, сол аймақтың экономикасын, әлеуметтік, білім беру ісін, ғылымын, технологиясын, мәдениетін дамытуға бағытталған инновациялық қызметін сипаттайтын (университеттің инновациялық белсенділігін бағалау); университет дамуының шапшаңдылығын, оның инновациялық қызметінің нәтижесі ретінде сипаттайтын аймақтың әлеуметтік-экономикалық, технологиялық, ғылыми, білім беру, мәдени салалары дамуының шапшаңдылығын университеттің инновациялық қызметінің нәтижесі ретінде сипаттайтын критерийлер.
Қай елде болмасын, дамуға қажетті активтердің бірі адами ресурстар болып табылады. Ғылыми және шығармашылық әлеуеті мықты, білімі жоғары халық – Қазақстанның қол жеткізген басты табыстарының бірі, бұл мемлекетіміздің бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына қосылуын қамтамасыз ететін алғы шарт.
“Инновацияны” қазақша түсінікті етіп айтатын болсақ, ол – жаңалық, жаңа зат, жаңа құбылыс, жаңа өнер, жаңа әдіс, жаңа жүйе, жаңа өндіргіш күш, жаңа өндірістік қатынас, жаңа техника деген сөз. Біздің халқымыз ежелден жаңалықты жатсынбайтын, жаңаға жаны құштар халық. Халқымыздың бойындағы осындай асыл қасиет – біздің инновациялық дамуды ұйымдастыруымыз бен жүзеге асыруымызға көптеген жеңілдіктер әкеледі. Біз еліміздің жоғары оқу орындарының басшылары мен қызметкерлері елдегі, атап айтқанда, өз оқу орнымыздағы инновациялық даму стратегиясын ғылыми да жүйелі жолға қоя білсек, оның жүзеге асуына қолайлы шарт-жағдай әзірлеп берсек болғаны. Әрі қарай, санасы азат, ойы озат, жаңалыққа жаны құштар халқымыз жалғастырып кетеді деп толық сеніммен айта аламыз.
Автор публикации
