23 января, 2018 18:33
Жоғарыда атап өткеніміздей, бүл еңбекте білім берудің маз- мүны деп жеке адамның қалыптасу процесінің мөнділік жағын аитамыз. Сондықтан да білім берудің мазмүнына тікелей қаты- сты мөселелерді қарастырмастан бүрын жеке адамның дамуы- на> төрбиесіне, қалыптасуына (білім, төжірибе) ықпал ететін Ңасиеттерге жан-жақты сипаттама беру керек болады.
XX ғасырдың аяғындағы жеке адамның қалыптасуына бай- ланьісты теорияға катысты көзқарастарды, теорияның мақсат- тарына мөнді жауап бере алатындай жағдайда жүйелі түрде еруге талпыныс жасағандардың бірі В.С.Леднев болды. Төмен- Дс бүл концепцияның басты қағидалары кейбір анықтамалар- н ^көне қосымшалармен беріледі. Қосымшалардың кажеттілігі, Р Жағынан В.С.Ледневтің жеке адамның қалыптасуына байла- нысты концепциясында кейбір жағдайлардың ескерілмеуіне бай- ланысты болып отыр, ал бұл жағдай осы жүмыста туындағаң білім берудің мазмұнына байланысты туындаған проблемаларды тереңдете қарастыруға мүмкіндік бере қоймайды. Екіншідең, жеке адамның қалыптасуы теориясы жүйелі түрде зерттеуді, кейбір толықтыруларды қажет етеді (бүл жайында кейінірек өңгіме қозғайтын боламыз). В.С.Ледневтің жеке адамның қальщ. тасуына берген сипаттамасын дәл осы параграфта көрнекі түрде көрсету мақсатында автор өзіндік (ой-түжырымдарын) вариаң- тын кесте түрінде береді (1-кесте). Жеке адамның қалыптасуына байланысты бүл концепцияның кемшілігі сол, бүл кестеде атац өтілген жеке адамның өзіндік жақтары бүл жүйені тек қана оның негіздік проекциясы түрінде ғана көрсете алған. Ал бүл жағдай оның негіздік компоненттерінің арасындағы барлық ба- сты мөнді байланыстарды ескеруге кедергі келтіреді. Сонымең қатар “жинақылық” күйдегі динамикалық үлгінің өзі де нақты қарастырылмаған (жай айтылып қана қойған).
Осы себептерге байланысты қызмет қүрылымындағы үлгі механизмдерінің рөлі толық көрсетілмеген. Жеке адамның қалып- тасуының өлдеқайда жетілген үлгісін жасаудың бүрыннан-ақ қолға алынуының (көпшілікпен бірге В.С.Ледневтің өзін де қосуға болады) қажеттілігі жалпы жөне кәсіптік білім берудің мазмүнының қүрылымын анықтайтын зандылықтарды негіздей білуге де тікелей байланысты болып келеді. Мысалы, білім берудің мазмүнының қүрылымын В.С.Леднев айқындап берген екі детерминат (қызметтің қүрылымы мен зерттеу объектісінің қүрылымы) көптеген мөселелерді түсінуге мүмкіншілік береді, алайда бүл қарапайым үлгі осы еңбекте көтерілген мәселелердің көпшілігінің мән-мағынасын толық ашып та бере алмайды. Оның айқын дәлелі: аталған детерминаттардың көмегімен көсіптік білім беру (сонымен катар кәсіптік-педагогикалық) мазмүны- ның қүрылымы теориясын нақты көрсете ала алмайтындығы- мыз болып табылады. Мүндай жағдайда, сөзсіз, кәсіптік білім берудің мазмүнының қүрылымына байланысты проблемаларды шешуге кедергі жасамайтын жеңілдіктер ғана қалады.
Сонымен, дәл осы зерттеу жүмысының міндеттерін ойдағы- дай шешуге мүмкіндік беретін үлгіні жасау үшін, біріншіден, жеке адамның қалыптасуына ерекше назар аудара отырып білім берудің мазмүны мен жеке адамның қалыптасуын “тарату” және екіншіден, бүл концепцияны жеке адамның өзіндік қасиеттерін топтастырып “біріктіретін” толыққанды кестемен толықтыру керек сияқты. Біздің ойымызша, дөл осындай төсілдін қолданыс табуы адамның бойында не нөрсенің дамып, не нөрсеніН жетіле бастайтындығынан хабардар болуға мүмкіндік береді.
Нақтырақ айтқанда, біздің мақсатымыз мынада: В.С.ЛедневтіН монографиясында көрсетіліп, кесте түрінде берілген (1-кесте) жеке адамға байланысты проекцияларға сүйене отырып, “жи- нақтау” төсілі арқылы жеке адамның қалыптасуының дина-
одан әрі дамытамыз.
“Жинақылық” жағдайындағы жеке адамның қалыптасуы- ның ізделіп отырған динамикалық үлгісінің басты белгілері қандай болып келеді?
Адамның жануармен салыстырғандағы басты ерекшелігі сол, ол сыртқы әсерлерге “санадан тыс” реакцияларымен жөне іс- әрекеттің туа біткен функционалдық стереотиптерімен шектеліп қалмайды, қайта ол өз қызметін де, мінез-күлқын да саналы түрде ретке келтіріп отырады. Сөзіміз дөлелді болу үшін бір мысал келтіріп көрелік. Адамға бір дәрі өте қажет болып қалды екен делік. Ол адам дәріні сатып алмастан бүрын өзінің мақсат- тық қызметінің жобасын жасайды, яғни өз әрекетінің болжам- дық хабарламалық үлгісін жасайды. Одан өрі бүл адам өзінде бар және қосымша алынған хабарлар негізінде дәріні қай жер- ден сатып алу керектігін, ол жердің бағыты мен оған баруға кететін уақытты, тіпті дәріге жүмсалатын ақшадан бастап қан- дай киім кию керектігіне дейін анықтайды. Басқаша айтқанда, қай адам болмасын дөл осындай алдын ала болжам мен жобала- удың арқасында ғана нақты іс-әрекетке көшеді. Мүндай өрекет кезінде дәл сол сәттегі қызметінің барысына талдау жасалып, адам өзін-өзі тексереді және қажет болған жағдайларда іс-әрекетіне тиісті өзгерістер де енгізеді. Сонымен, кез келген қарапайым жөне күрделі жағдайлардан бастап бүкіл ел мен адамзат баласы- ның деңгейіндегі ірі жобаларды жоспарлау мен оны жүзе асы- Руға дейін дөл осындай жағдай орын алып отырады.
Адам өзінің қызметін ойдағыдай жүзеге асыруы үшін, біріншіден, “реакциялық” қана емес, сонымен бірге қоршаған Дүниенің толыққанды “білімдік” үлгісі де қалыптасып үлгеруі ннрек. Екіншіден, туындаған жағдайды саналы түрде үлгілеу Мен °ны орындалуын бақылау механизмдері әрекет етуі тиіс.
Жеке адамның қалыптасуының жинақталған динамикалық Үлгісін жасау дегеніміз — ой-сананың арқасында адамның мақ- саттьіқ динамикалық жүйе ретінде өрекет етуін қамтамасыз нтетін психиканың ең басты функционалдық механизмдерін
на ӨЛГІЛІ шешім қабылдауға өкеліп соғатын кез келген пго Ы ҚЬІЗметті жобалау өзінің негізінде төмендегі жағдайла- өкеліц соғады:
1-кесте. Түлға қүрылымының компоненттері мен негізгі
қырлары (В.С. Леднев бойынша)
| Түлғаның негізгі қырлары | Түлганың негізгі қырларының компоненттері | ||
| Қызметтің пәндік ерекшеліктеріне инвариантты (бейімделген) түлганың қажеттері | Түлғаның бағыты | ||
| Танымдық мөдениеті | |||
| I | Еңбексүйгіштік қасиеттері | ||
| о
н ю |
Коммуникативтік мөдениеті | ||
| (тармағындағы
төрбиеліктік) |
Эстетикалық мәдениеті | ||
| 8
н 1—1 |
Физикалық (дене) мөдениеті | ||
| 8
ф |
Танымдық іскерлік белгісі | Білімдері | |
| н
«■ |
бойынша айырықшаланатын түлғаның төжірибесі | Дағдылары мен шеберліктері | |
| 3
ң |
Түрлерінің жалпылық деңгейі бойынша айырыңшаланатын пәндік қызметтің тәжірибесі | Барлық адамдардың атқаратын іс-әрекет түрлері саласында — жалпы білім | |
| >н
н |
Іс-әрекеттің арнаулы (кәсіптік) түрлері саласындағы арнаулы білім | ||
| Шығармашылық белгісі бойьшша айырықшаланатын қызметтің төжірибесі | Репродуктивті әрекет | ||
| Шығармашылық әрекет | |||
| II | ПСИХИКАНЫҢ
ФУНКЦИОНАЛДЫ МЕХАНИЗМДЕРІ (ТЕТІКТЕРІ) ТҮЛҒАНЫҢ ТИПОЛОГИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ |
Қабылдау | |
| Ойлау және сөйлеу | |||
| Ес (жады) | |||
| III
IV |
Психомоторика | ||
| Басқарудың жай жүйесі Мінез-қүлық Темперамент Дарындылықтары мен қабілеттері | |||
| ТҮЛҒАНЫҢ ДИНАМИКАСЫ (ӨСІМІ) | Іс-әрекет | ||
| V | Даму
Дамудың кезеңдері, іс- әрекеттің жетекші түрлері |
||
| ТҮЛҒАНЫҢ ИНДВИДУАЛДЫ ҚАСИЕТТЕРІ | |||
алға қойылған мақсат айқындалады;
- белгілі бір мөселеге тікелей қатынасы бар хабарлар жинақ-
талады,
- мақсатқа жетудегі өрекеттер тізбегі (алгоритм) “есептелінеді”;
- төмендегі парадигмалар бойынша алгоритмнің өзіндік үйле- сімділігі қалыптасады. Атап айтқанда: технологиялығы, қызмет өнімініҢ сапалылығы, физикалық компоненті.
Сонымен, белгілі бір қызметтің ойдағыдай орындалуы үшін ясеке адам мөдениетінің бүрыннан белгілі алты компонентінің де қажет екендігіне көзіміз жетіп отыр. Олар: бағыт-бағдар, таным- дық мөдениет, еңбектің сапасы, коммуникативтік, эстетикалық жөне дене төрбиесі мәдениеті. Алайда қызметпен мінез-қүлықтың динамикалық үлгісінің (“жинақылық” сипаттағы жеке адамның қалыптасу үлгісінің) мөн-мағынасына назар аударудың арқасында тәрбие мен жеке адамның жан-жақты қалыптасуының аталған алты компоненттерінің өзара байланыстарын үғынуға, олардың ара қатынастарының сипаты мен ерекшеліктерін көре білуге және мөдениеттің жоғарыда аталып өткен алты жағының өзара үндестік жағдайда дамитындығына көз жеткізіп, тәрбие негізінде қалып- тасатын ерік-жігер, адалдық, бастама сияқты адамгершілік белгілерімен төрбиелік қасиеттер қатарын толықтыруға мүмкіндік аламыз. Ал дөл осы динамикалық жүйе 2- кестеде нақты көрсетіледі.
Қарастырылып отырған психикалық механизмдер мен процестердің күрделілігі мен жан-жақтылығына байланысты жеке адамның қалыптасуының динамикалық үлгісін “жинақылық” аясыңда қайтадан қарастыру мүмкін де емес сияқты. Сондықтан да ніешім қабылдаудың қарапайым ғана кестесін келтіріп отырмыз.
Үзақ уақыт шеңберінде прогресивті педагогтер тәрбие мен жетілудің тек қана білім мен тәжірибемен шектеліп қалмай- тындығын, ал білім берудің өте күрделі қүбылыс екендігін үғына отырып, адамды қалыптастырудағы білім мен төжірибенің абсолюттендірілуіне қарсы шығып отырды. Келтірілген концеп- ция мен кесте бүл жағдайдың себептерін одан сайын аша түседі. Қызметтің ойдағыдай орындалуы үшін тек қана қорша- ған дүниенің үлгісі ғана емес, сонымен қатар психиканың дамыған коммуникативтік, мақсаттық дәлелдемелік сияқты механизмдері қажет болады. Білім мен қабілеттілікпен қоса осылардың барлығы да адамның қалыптасу процесіне тым қажетті-ақ.
Алайда соңғы уақыттарда керісінше мүлде басқаша тенден- ция пайда болды, яғни адамның іс-әрекеті мен білім алуында білім мен қабілеттіліктің орнын жете бағаламаушылық орын алуда. Біздің ойымызша, мөселе мынада: қоршаған ортанның толық үлгісінсіз адамның іс-әрекеті жүзеге аспайды да. Адам- ның түла бойында қалыптасқан шындықтың үлгісі неғүрлым жетілген сайын, адам да өзінің барлық жағынан жетілгендігін таныта біледі.
Автор публикации
