КҮЛТЕГІН (үлкен жазу)

Төменде қара жер жаралғанда, Екеуінің арасында адам бала- сы жаралған.

Адам баласы үстіне ата-тегім Бумын қаған, Істемі каған отырған.

Отырып, түрк халқының ел- жұртын

Қалыптастырған иелік еткен.

Сү сүлепен.

Түрт булундақы будынығ Коп алмус, баз қылмыс, Башлығығ йүкүнтүрміс,

Тізлігіг сөкүрміс,

Ілгерү — Қадырқан йықша тегі,

Керү-Темір Қапуғқа тегі қон- тұрмыс

3.      Екін ара іді оқсыз көк

түрк (іт) Анча олурыр ерміс. Білге қаған ерміс.

Алп қаған ерміс.

Буйуруқы йеме білге ерміс

ерінч,

Алп ерміс ерінч.

Беглері йеме, будуны йеме түз ерміс.

Ану үүүн еліг анча тұтмұс

ерінч,

Еліг тұтуп, төрүг ітміс,

Өзінче кергек болмус.

4.      Ийғчу-сығутчу:

Өңре күн тоғсуқда,

Беклі чөл(л)іг ел,

Табчағ, түпұт, апар пұрұм, Куркуз, үч қурықан,

Отұз татар, қытан, татабы Бұнча будун келіпен, Сығтамыс-йығламыс.

Антаг күліг қаған ерміс.

Оғлу та қаған болмус ерінч. Анта кісре інісі ечісін тег қы- лынмадуқ ерінч,

Оғлу қанун тег қылынмадук ерінч.

Білігсіз қаған олурмус ерінч, йаблақ қаған олурмус ерінч, Бұйруқы йәме білігсіз ерінч, йаблақ ерміс ерінч.

Табғач будун теблігін күрліг

үчүн,

Армақчусун үчүн,

Інілі-ечілі кіншүртүкін үчүн,

Сарбаздарымен аттанып,

Төрт бұрыштағы халықты Көп алған, бәрін бейбіт еткен, Бастыны еңкейткен,

Тізеліні бүктірген,

Ілгері^{5 6 1} Қадырқан қойнауына дейін,

ҚерІ Темір қақпаға дейін жай-

лаған.

Екі аралықта жүрген йесіз көк

Түрктерді осылай қоныстан- дырған екен.

Білге қағандар екен.

Алып қағандар екен.

Әміршілері де бірге болған екен, Алып болған екен.

Бектері де, халқы да сенімді екен.

Сол үшін де елін сонша (ұзак) билеген екен,

Ел ұстап, төрелік еткен, Өздері қаза болған.

Жылаған-сықтаған:

Әуелі күн шығыстан Бөклі шөлінін елі,

Табғаш, тибет, авар, үрім, Қырғыздар, үш құрықандар Отыз татар, қытай татабылар Осыншама халық келіп, Сықтады-жылады.

Осындай сыйлы қағандар еді.

Соңындағы інілері қаған болған,

Ұлдары да қаған болды. Соңындағы інісі ағасындай бол- мады,

Ұлдары әкесіндей болмады.

Біліксіз қағандар отырған екен, Жалтақ қағандар отырған екен. Әміршілері де біліксіз екен, Жалтақ болған екен.

Бектерінің халқының ымырасыздығынан,

Табғаш халқының тепкісіне көн- гендігінен,

Арбауына көнгендігінен, Інілі-ағалының дауласқандығы- нан

Түрк будун ілледүк елін учғу- ну ыдмыс,

7.   Қағанладық кағанун иітү- рү ыдмыс;

Табғач будунқа бегілік ұру оғ^ лун құл болту,

Сілік куз оғлун- күң болту, Түрк беглер түрк атын /ыты,

Түркі бектер түркі атын жоғал-
тып,

Табғач қағанқа көрміс,

Еліг йыл ісіг-күшіг бірміс.

8.    Ілгерү — күн тоғсықда Бөклі қағанға тегі сүлейү бір-

міс,

Қурығару Темір Қапығқа тегі сүлейү бірміс,

Табғач қағанға елін-төрүсін алу бірміс.

Табғаш қағанына бағынды,

Елу жыл ісін-күшін берді. (олар) ілгері — Күншығыста Бөклі қағанға дейін шапқын-

дады,

Кері — Темір қақпаға дейів шапқындады,

Табғаш қағанына елін-жұр- тын алдырды.

«Елліг будун ертім,

Елім амты қаны,

Кемке еліг қазғанурмен тір ер- міс

Қағанлуғ будун ертім,

Қағаньім қаны,

Не қағанқа ісіг-күчіг бірүр- мен?»— тір ерміс.

Анча тіп, табғач қағанқа йағу болмыс.

«Елді халық едім,

Елім қазір қайда,

Кімге ел-жұрт іздермін?

Қағанды халық едім,

Қағаным қайда,

Қандай қағанға күш-қуатым берермін?»— десті.

Осылай деп табғаш халкына жау болды:

Ітінү йарағуну умадуқ,

Иана ічікміс.

Бунча ісіг-күчіг біртүкгерү са- кынматы.

Түрк будун:

«Өлүрейін,     уруғсыратайын»—

тір ерміс,

Иокоду барыр ерміс,

Үзе түрк теңрісі,

Түрк ыдуқ йері, субу

11.     Анча тіміс:

Түрк будун йоқ болмазун тійін, Будун болчүн тійін,

Қанум Елтеріс қағануғ,

Өгім Елбілге қатұнығ.

Теңрі төпесінте тұтұп Иөгерү көтүрміс ерінч.

Қолдарынан түк келмей,

Қайта бағынды.

Бүйтіп күш-қуатын бергілері келмеді.

Түркі халқы:

«Қырылайық, жойылайык» дес- ті,

Ажалға жылжи бастады,

Көкте түрк тәңірісі,

Түрктің қасиеті жері, суы

Былай депті:

«Түркі халқы жойылмасын»— дейді,—

«Ел болсын»,-— дейді.

Әкем Елтеріс қағанды,

Шешем Елбілге қатынды Тәңірі төбесіне ұстагі Жоғары көтерген екен.

12.  Ташра йорыйур, тійін есідіп,

Балыкдақы тағыкмыс,

Тағдақы інміс,

Тіріліп йетміс ер болмас.

Тенрі күч біртүк үчүн

Қанұм каған сүсі бөрі тег ер-

міс,

Йағысы коң теге ерміс, Ілгерү-қурығару сүлеп тірміш, қобартмыш,

13.  (Қа) мұғы йеті йуз ер болмыс

Йеті йүз ер болып,

Елсіреміс, қағансырамыс буду- нығ,

Күңедміс, құледмыс будунығ, Түрк төрүсүн ычғынмыс буду-

нығ

Ечүм-апам төрүсінче йаратмыс, бошғұрмыс.

Төліс, тардуш…

14.  йабғұғ, шадығ берміс. Бірійе табғач будун йағы ерміс,

Иырайа Баз каған, токуз оғуз будун йағы ерміс.

Қырқыз, қурыкан, отуз татар, Қытай, татабу-қоп йағы ерміс. Қанұм қаған бунча…

15.  Қырқ артуқ(ы) йіті йо- лы сүлеміс,

Иегірімі сүңіс сүңісміс.

Генрі йарлықадұқ үчүн Еллігіч елсіретміс.

Қағанлығығ қағансыратмыс, Иағығ баз қылмыс,

Тізлігіг сөкурміс,

Башлығығ йүкүнтүрміс.

Қаңым қаған інче еліг-терүг қазғанып,

16.    Ұча бармыс.

Қаңым кағанға башлайұ Баз қағанұғ балбал тікміс.

Шетте жортып жүр дегенді естіп,

Қаладағылар өрлепті,¹ Таудағылар індепті^{1 2} Жиылып жетпіс ер бопты.

Тэңірі қуат берген соң

Әкбад қағанның әскері берідей’

бопты,

Жаулары қойдай бопты, Ілгері-кейін аттанып, жинапты,. көтеріпті.

Қолы жеті жүз ер бо- лыпты.

Жеті жүз ер болып,

Елсіреген, қағансыраған халық- ты,

Күңденген, кұлданған халықты Түркі иелігінен айрылған ха- лықты

Ата-баба мекеніне кайта орнат- ты.

Төліс, тардұш (тарға)

Жабғы, шад³ сайлапты, Оңында — табғач халкы жау еді. Солында — Баз каған, то- ғыз оғуз халқы жау еді. Қырғыз, құрықан, отыз татар, Қытай татабы — бәрі де жау еді.

Әкем каған осынша ⁴…

Қырык жеті рет аттанды…. Жиырма айқас жасады.

Тәңірі жарылқағандықтан, Елдігін елсіретті,

Қағандығын қағансыратты, Жауын бейбіт етті,

Тізеліні бүктірді,

Бастыны еңкейтті.

Әкем қаған сөйтіп ел-жұрт кұ- рап,

Ұша барды ⁵.

Әкем қағанның басына

Баз қағаннық балбалы койыл-

ды.

Ечім каған олурыпан,

Түрк будунуг йіче ітді Ігіті

Чығайығ бай кылты,

Азығ үкүс кылты.

17.   Ечім каған олуртукда, Озім тардуш будун үзе ійад ертім.

Ечім каған бірле-ілгеру -т- йашул үгүз,

Шаңтүң йазықа тегі сүледіміз.—

Құрығару Темір қапығқа тегі сүледіміз.

Көңмен аша кырқыз йеріңе те- гі сүледіміз.

18.   Қамуғы беш отүз сүле- діміз.

Үч йегірмі сүңүшдіміз.

Еллігіг елсіретдіміз, Қағанлығығ каншратдымыз, Тізлігіг секүртіміз,

Башлығығ йүкүнтүртіміз,

Түргіс каған түркіміз, (Будунум) ерті,

19.    Білмедүкін үчүн,

Бізіңе йанлуқын үчүн кағаны

өлті,

Бұйруқы, беглері йеме өлті,

Он оқ будун емгег көрті. Ечүміз, апамыз тұтмыс Йер-суб ідісіз болмазун тійін, Аз будунығ ітіп,

20.  Иар (атып) Барс бег ерті,

Қаған ат бұнта біз біртіміз, Сінлім күнчуйуғ біртіміз,

Өзі йаңылты, қағаны өлті, Будуны күң, құл болты,

«Қөгмен йер-суб ідісіз қалма- зұн»— тійін.

Аз, кырқыз будунығ йаратып, Қелтіміз, сүнүсдіміз.

21.  Елін йана бертіміз. Ілгерү-Қадырқан йышығ аша,

Ағдм каған болып,

Түркі халқын көркейте түсті, ‘Қөтерді.

Қедейді бай кылды,

Азды көп кылды.

Ағам қаған болғанда.

Өзім тардуш халқына шад бол- дым.

Ағам кағанмен бірге ілгері — Жасыл өзеніне,

Шантұң жазығына дейін аттандық.

Қері-темір кақпаға дейін ат- тандык.

Қөгменнен аса кырғыз жеріне дейін аттандық

Бас-аяғы жиырма бес (рет) аттандык.

Жиырма үш рет соғыстық. Елдігін әлсіреттік,

Қағандығын қансыраттық. Тізеліні бүктірдік,

Бастыны еңкейттік.

Түргеш ханы түркіміз,

Өз халкымнан еді.

Білместігі үшін,

Бізге жауыздығы үшін кағаны өлді,

Әміршілері, бектері және өлді Он оқ халкы азап көрді. Атамыз, бабамыз ұстаған Жер-су иесіз болмасын деп, Аздарды ¹ халық етіп кұрап,

(Оларға) Барс бек болды, Қаған атағын оған біз бердік. Қарындасымды — қаған қызын бердік.

Өзі жаңылды, кағаны өлді, Халқы күң, кұл болды.

Қөгмен жер-суы иесіз қалма- сын дедік.

Аз, қырғыз халқын жинап, Келдік, соғыстық.

Елін кайта бердік. Ілгері-Қадырқан қойнауынан аса,

Курығару — Кену тарманқа те- гі түрк будунығ,

Анча контуртымыз, анча ітді-

міз,

Ол өдке кул қуллығ болмыс ерті,

Күн күңліг болмыс ерті,

Інісі ечісін білмез ерті,

Оғлы қаңын білмез ерті.

22.   Анча казғанмыс ітміс еліміз, төрүміз ерті.

Түрк, оғуз беглері, будун, есі- дің!

Үзе теңрі басмасар,

Асра йер тілінмесер,

Түрк будун, еліңін, төріңін кем артаты?

23 …Түрк будун өкүн! Қөргүңін үчүн ігідміс білге қа- ғаныңа,

Ерміс, бармыс едгү еліне

Кентү йанылтығ, йаблак күгүр- тіг,

Иарыклығ кантан келіп,

Иана елтді!

Сүңігліг кантан келшен Сүре елтді?

Ыдук, Өтүкен йыш будун, бар- дығ.

24.  Ілгерү бардығма бардығ, Курығару барығма бардығ Бардук йерде едгүг ол ерінч. Қаның субча йүгурті,

Сонүкүң тағча йатды,

Бегіліг уры оғлың кул болты, Сілік кыз оғлың күң бопты, білмедүк үчүн, йаблақының үчүн Ечім каған уча барды.

25.   Башлайу қырқыз каға- нығ балбал тікдім.

Түрк будунығ аты-күші йоқ болмазун тійін,

Қаңым кағаиығ,

Өгім катунығ

Кері — Кену тарманға дейін түркі халкын,

Осынша кондырдык, осынша еттік.

Ол шақта құл-кұлды болған еді,

Күң-күңді болған еді,

Інісі, ағасын білмес еді.

Ұлы әкесін білмес ¹ еді.

Сонша иелік еткен ел-жұр- тымыз осындай еді.

Түркі, оғуз бектер, халкы тың- даңдар!

Төбеңнен тәңірі баспаса,

Астыңнан жер айрылмаса,

Түркі халқы, ел-жұртыңды кім қорлайды?

Түркі халқы, өкін! Бағынғаның үшін (өзіңді) кө- терген кағаныңа,

Қасиетімен, ісімен жақсы елі- не

Кінәлісің, жаман шатастың. Қарулылар қайдан келіп,

Тағы (сені) құлдыратты? Найзалылар кайдан келіп,

Тағы сені ыдыратты?

О, қасиетті Өтүкен қойнауы- ның халқы, бостың.

Біресе ілгері шаптың,

Біресе кері шаптың

Барған жерде не пайда тап-

тың?

Қаның судай кұйылды,

Сүйегің таудай үйілді,

Бек ұлдарың кұл болды,

Пәк қыздарың күң болды, Білместігіңнен, нашарлығыңнан, Ағам қаған дүниеден өтті.

25. Басына кырғыз қағаны- ның балбалын тіктім.

Түркі халкының атақ-даңқы Өшпесін деп,

Әкем кағанды,

Шешем қатынды

Ел бірігме теңрі,

Түрк будунығ аты-күші Йоқ болмазун тійін Қаған олуртды ерінч.

26.   Нен йүлсығ бай будун- ка олурмадым.

Ічре ашсыз,

Ташра тонсыз

Йабыз, йаблақ будунта үзе

олуртым,

Інім Күлтегін бірле сөзлешді- міз.

Қаңымыз, ечіміз қазғанмыш бу- дун

Аты-күчі йоқ болмадун тійін,

27. Түрк будун үчүн Түн удымадым,

Қүнтүз олурмадым.

Інім Қүлтегін бірле,

Екі шад бірле Өлү-йітү қазғантым.

Анчу қазғанып,

Бірікі будунығ от-суб кылма- ,дым.

Мен өзім каған олуртукыма,

28.    Иір сайу бармыш будун Өлү-йіту

йадағын-йалакын Йана келті

Будунығ ігідейін тійін:

Иырғару — оғуз будун тапа, Ілгеру — қытай татабы будун тапа

Бергерү — табғач тапа

Ұлұғ сү екі йегірімі… сүңүшдім.

29.    Анта Кісре теңрі йары- казу,

Қутым бар үчүн, ^{1 2}

Ел берген тәңірі,

Туркі халқының атақ-даңқы

Өшпесін деп,

(Мені) қаған (етіп) отырғыз- ған еді.

26. Ең болмаса бай халық- қа отырмадым.

Іші ассыз,

Сырты тонсыз 1

Бейшара, мүсәпір халыққа отырдым,

Інім Күлтегінмен акылдастық.

Әкеміз, ағамыз құрған халық- тың

Аты, данкы өшпесін деп,

Түркі халқьі үшін Түн ұйықтамадым,

Күндіз отырмадым.

Інім Күлтегінмен бірге,

Екі шадпен бірге Өліп-тіріліп жерді ұлғайттым. Біраз ұлғайтып,

Біріккен халықты от-су ² кыл-

мадым.

Мен өзім қаған боп отырғанда,

Жер-жерден босыған ха- лық

Өліп-жітіп,

Жаяу-жалпы Келіп жатты.

Халықты көтермек боп: Терістікте оғуз халқына карсы Шығыста — қытай, татабы хал- кына қарсы,

Түстікте — табғашка қарсы Көп қолмен он екі жорық жа- садым.

Сөйтіп тәнірі жарылқады.

Бағым болғандықтан,

Сәті түскендіктен,

Өлтечі будунуг тірігрү ігітім. Иалаң будунығ тоңлығ,

Чығай будунығ бай қылтым. Аз будунығ үкүш қылтым, Ығар еллігде йег кылтым

30.     Төрт булундақы буду-

нығ

Қоп баз қылтым, йағысыз қылтым,

Қоп, маңа көрті.

Ісіг-күчіг бірүр бұнча

төрүг қазғанып, інім Күлтегін

өзінче кергек болты.

Каңым қаған учдукда,

Інім Күлтегін йіті (йашда) қал- ты.

31.  Он яшда Умай тег өгім қатун кұтына

Інім Күлтігін ер ат болты. Алты йегірмі йашыңа Ечім қаған елін-төрүсін анча казғанты.

Алты чүб, соғдак тапа Сүледіміз, буздымыз.

Табғач Оң тұтұқ бес түмен сү келті,

Сүңұ^тсдіміз.

32.   Күлтегін йадагын оплайу тегді.

Оң тутук йорчын йарақлығ елі- гін тутды.

Йарақлығды кағанқа анчулады. Ол сүг анта йоққышдымыз.

Бір отуз йашыңа

Чача Сенүнке сұщүшдіміз.

Ең ілкі Тадықын чурың Боз атығ бініп тегді,

Ол ат анта өлті

33.     Екінті Ышбара йамтар

Боз атығ бініп тегді,

Ол ат анта өлті.

Үчінч йегін Сіліг бегің Кедімліг торығ ат бініп тегді, Ол ат анта өлті.

йарақынта йалмасынта йүз ар- туғ оқуын урты.

Иізек башыңа бір теғурмеді.

Бэрін бейбіт қылдым,

Тату қылдым,

Бэрі маған бағынды.

Ісін-күшін беріп, осыншама ел жиып, Інім Күлтегін өзі қайтыс болды.

Әкем қаған өлгенде

Інім Күлтегін жеті жаста қал-

ды.

Он жаста Умай текті ше- шемнің бағына Інім Күлтегін ер атанды.

Он алты жасқа (келгенде) Ағам қағанның ел-жұртын сон- ша молайтты.

Алты чуб, соғдаларға қарсы Аттандык, талқандадық. Табғаш, Оңтұтықтың бес мың

әскері келді,

Соғыстық

Күлтегін жауға жалғыз ұмтылды.

Оңтұтықты қарулы басшылары- мен қолға түсірді.

Карулыларды қағанға еншіледі. Ол әскерді сонда талқандадық. Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық.

Ең ілкі Тадықын чурдын Боз атын мініп шапты,

Ол ат сонда өлді.

Екіншіде Ышбар Ямтар-

дың

Боз атын мініп шапты,

Ол ат сонда өлді.

Үшіншіде йегін Сілікбектің Ерттеулі торы атын мініп шап- ты,

Ол ат сонда өлді.

Қаруына, сауытына жүзден ар- тық оқ тиді.

Барлаушының басына бір де дарыған жоқ.

Ол сүгүйоқ кылдымыз.

Анта кісре йер Байырку улуғ Іркін йағы болты.

Аны йануп Түргі йарғұн көлте бұздымыз.

Улуғ Іркін азкына ерін тезіп барды.

35.  Күлтегін (алты отуз) йашыңа

Қырқыз тапа сүледіміз.

Сүқүг батымы қарығ сөкіпен, Көгмен йышығ тоға йорып, Қырқыз будунығ уда басды- мыз.

Қағанын бірле Сұңа йышда сүңүңшдіміз.

Күлтігін Байыркун (ың)

Ақ адгырығ бініп,

Оплайу тегді.

36.  Бір еріг окуын ұрты, Екі еріг удышру санчды;

Ол тегдүкде Байыркунуң

Ақ адғырығ удлықын сыйу ұр- ты.

Қырғыз қағанын өлүртіміз,

Елін алтымыз.

Ол йылка түргіс тапа Алтун йышығ тоға,

37.  Ертіс үгүзік кече йоры- дымыз.

Түргіс будунығ уда басдымыз. Түргіс қаған сүсі Болчуда

Отча, борача келті Сүңүшдіміз;

Күлтегін Башғу боз ат бініп тегді,

Башғу боз………………………………..

Түргіс қаған буйруқы,

Аз тутукуғ елігін тутды, Қағанын анта өлтүртіміз,

Елін алтымыз.

Қара түргіс будун көп ічікді. ¹

Осыдан кейін Байырқылық ұлық Еркін (бізге) жау болды. Оларды батыр талқандап Түр- гі йарғын көліне қудық.

Ұлық Еркін аз ғана ерлерімен қашты.

Күлтегін жиырма алты жас- қа (келгенде)

Қырғыздарға карсы аттандық. Найза бойы қардан өтіп, Көгмен қойнауынан асып, Қырғыз халқын ұйқыда бастық.

Қағанымен Сұңа қойнауында айқастық.

Күлтегін Байырқының Ақ айғырына мініп,

Шабуылға ұмтылды.

Бір ерін оққа ұшырды, Екі ерін найзаға шаншыды.

Осы шабуылда Байырқының Ақ айғырының белі үзілді. Қырғыз қағанын өлтірдік,

Елін алдық.

Сол жылы түргешке карсы Алтын қойнауынан асып,

тық.

Түргеш халқын ұйқыда бастык. Түргеш қағанынын әскері Бол- шыда

Отша, бөріше келді,

Соғыстық.

Күлтегін Башғы боз атқа мініп шапты.

Башғы боз ‘.          .       .        .

сүңүшдіміз.

Екеуін өзі құртты,

Сосын тағы кіріп,

Түргеш қағанының әміршісін, Аз тұтықтың елін алды.

Қағанын сонда өлтірдік,

Елін алдық.

Түргеш халқыньің бәрі бағын- ды.

тымыз.

39.   йана йорып, соғдак бу- дун ітейін тійін,

йенчү үгүзіг кече,

Темір Қапығқа тегі сүледіміз. Анта кісре кара түргіс будун йағы болмыш.

Кеңерес тапа барду.

Бізік сү ату тұтұқ, азуку йок ерті.

Иаблак кісі ер…

40.   Алп ер бізіңе тепміш ер- ті.

Антағ өдке өкүніп.

Күлтігініг аз ерін үртүрү ыты- мыз.

Улуғ сүнүш сүңүшміш.

Алп Шалчы ак атын бініп тег-

МІПІ.

Қара түргіс будунығ Анта өлүрміш алмыш.

41.   Йана йорып… бірле, Қушу Тутук бірле сүңүшміш. Ерін коп өлүрміс,

Ебін, барымын (Қолы)сыз қоп келүрті. Күлтігін йіті отүз йашуңа

Қарлук будун ерүр барур Ерілі йағы болты.

Тамағ ыдук башда сүңүшдіміз.

42.    (Күл) тігін сол сүңүшде Отүз йашайур ерті.

Алп Шалчу (ак а) тун бініп, оплайу тегді.

Екі еріг үдүшру санчды, Қарлуқуғ өлүртіміз, алтымыз. Аз будун йағы болты,

Қара көлте сүнүшдіміз Қүлтігін бір қырқ йашайур ер- ті.

43.    Алп Шалчы акын бініп, Оплайу тегді:

Аз елтеберіг тұтды.

Аз будун анта йоқ болты.

Ечім каған елі Қамығыш болтуқынта,

Будун елігі кегі, болтуқынта

дык.

Тағы жылжып, соғданы ха- лық етпек боп,

Інжу өзенін кешіп,

Темір Қақпаға дейін аттандык. Одан сон бүкіл түргеш халкы жау болды.

Кеңерестерге карай барды. Біздің әскер аты арык, жемі жок еді.

Қорқынышты кісілер,

Алып кісілер бізге шабуыл жасады.

Сол мезетте өкініп,

Күлтегінді шағын колмен жі- бердік.

Жойқын соғыс жасапты.

Алып Шалшы ақ атқа мініп шауыпты.

Баршасы түргеш халкының Сол жерде өлім тауыпты.

41. Тағы да жылжып, Құшы Тұтыкпен айкасты. Ерінің бәрін жайкапты,

Үйін, мүлкін

Қалдырмай түгел әкепті. Күлтегіннің жиырма жеті жа-

сында

Қарлык халқы еркіндіктен жау болды.

Тамағ шыңында соғыстық.

Күлтегін сол соғыста Отыз жаста еді.

Алып Шалшы ақ атқа мініп, шабуылға ұмтылды.

Екі ерін найзамен шанышты. Қарлықтарды қырдық, алдық. Аз халқы (бізге) жау болды. Қара көлде соғыстық.

Күлтегін отыз бір жаста еді,

Аздардың ел басшысы түтыл- ды.

Аз халқы сонда жоқ болды. Ағам кағанның елі Бүлікшіл болғанда,

Халкы күңшіл, кекшіл болған- да

44.     Опла (йу тег) ді,

Ол ат анта түс(ді),

Ізгіл будун өлті.

Токуз оғуз будун кентү буду- ным ерті, Тенрі, йір булғақын үчүн йағы болты;

45.    Бір йылка біш йолы сү- ңішдіміз.

Ең ілік Тоғу балыкда сүңішді- міз.

Күлтігін Азман акығ бініп, Оплайу тегді,

Алты еріг санчды,

Сү тегісінте йітініч еріг кылыч- лады.

Екінті Қушлағакда Едіз бірле сүңішдіміз.

Күлтігін Аз йағызын бініп, Оплайу тегіп,

Бір еріг санчды,

46.     Тоқуз еріг егіре тоқы- ды

Едіз будун анта өлті;

Үчінч Бол…нда Оғуз бірле сүңішдіміз,

Күлтігін Азман ақығ бініп, Тегді, санчды;

Сүсін санчдымыз,

Елін алтымыз.

Төртінч Чуш башынта сүңіш- діміз.

47.    Түрк будун адақ қа- маштды, йаблак болт (ач)ы ерті.

Оза келміс сүсін Күл ті — (гін) ағытып, Тоңра бір оғуш алпағу он еріг, Тоңа тігін йоғынта егі- ріп өлүртіміз.

Бесінч Езгенті Қадазда Оғуз бірле сүңішдіміз.

48.    Күлтігін Аз айғызын бі- ніп тегді.

Екі еріг санчды,

Балық (қ) а бармады,

Ол сү анта өл(ті).

Мағы кұрған (к)ышлап, йазыңа

Оғузғару сү ташукдымыз.

Шабуылға умтылды,

Ол ат сонда кұлады,

Ізгіл халқы кырылды.

Тоғыз оғуз халкы өзіме тән ха- лык еді, Жер-көктің бұлкан- талқандығынан жау болды;

Бір жылда бес жолы шай- кастық.

Ең ілкі Тоғу кентінде шайқас- тык.

Күлтегін Азман ағын мініп, Шабуылға ұмтылды.

Алты ерін шанышты,

Шайқаста жетінші ерін кылыш- тады.

Екінші (рет) Кұшлағақта Едіздермен шайкастык.

Күлтегін Аз қарагерін мініп, Шабуылға ұмтылып,

Бір ерін шанышты,

Тоғыз ерін куып такымға басты.

Едіз халқы сонда кырылды, Үшінші (рет) Бол…да Оғыздармен соғыстық.

Күлтегін Азман ағын мініп, Шапты, талкандады.

Әскерін жендік,

Еліи алдык.

Төртінші (рет) Чуш үстінде

соғыстық.

Түркі халкының аяғы әлсі- реді, (өзі) жаман калжырадьі.

Оза келген жау әскерін Күлте- гін, куып, тонра руынан шық- кан он ерді, Тоңатегінді жерле- ген жерде қуып жетіп өлтірдік. Бесінші (рет) Езгенті Қадазда, Оғыздармен соғыстық.

Күлтегін Аз каракерді мі- ніп шапты.

Екі ерін шанышты,

(Бірак) калаға бармады,

Ол эскер сонда кырылды,

Мағы корғанында кыстап, жа- зына

Оғыздарға карай әскермен

жылжыдык.

Оғуз йағы ордуғ басды.

49.   Күлтігін Өгсіз ақын мініп

Токуз ерін санчды,

Ордуғ бірмеді,

Өгім қатун, улайу өглерім,

Екелерім, келіңүнім, кунчуйла- рым,

50.     Өзім сақьштым,

Өд теңрі йасар,

Кісі оғлу коп өлгелі төрүміс,

51.     Анча еакынтым,

Көзде йаш келсер,

Іті да көнулте сығыт келсер, йантуру сақынтым,

Катуғды сақынтым:

Екі шал, улайу інійігүнім.

Оғланым, беглерім, будуным Көзі-кашы йаблақ болтачы тіп сакынтым. йуғчы — сығытчы;

Қытай, татабы будун башлайу

52.   Удар Сеңүн келті: Табғач кағанта

Ісйі Лікең келті,

Бір түмен ағу, алтун,

Күмүш кергексіз келүрті.

Түпүт қағанта Бөлен келті. Қурыйа — күн батсыкдақы Соғд, Берчекер, Бұқарығ улыс будунта

Нең Сеңүн, оғул тарқан келті.

53. Он ақ оғлым түргіс қа- ғанта

Макрач тамғачы,

Оғуз білге тамғачы келті. Қырқыз қағанта

Оғуздардың ордасына кірді. Күлтегін Өгсіз^{1 2} ағын мі-

ніп,

Тоғыз ерін шанышты.

(Бірақ олар) Орданы бермеді, Шешем-қатын, (онан соңғы аналар)³

Жеңгелерім, келіндерім, ханым-

дар,

Өзім қайғырдым.

Тағдырды тәңірі жасар,

Адам баласы бәрі өлгелі туған.

Қайғырғаным соншама, Көзге (ыстық) жас келер. Көңілге ауыр шер келер.

Шексіз қайғырдым,

Қатты қайғырдым:

Екі шад, бүкіл жеткіншекте- рім (нің),

Үландарым, бектерімнің, хал- кым (ның)

Көзі-қасы әз болар деп қай- ғырдым ^{4 5}

Жылаушы-сықтаушы:

Қытай, татабы халқын бастаған

Удар Сеңүн келді:

Табғаш қағанынан Ісиі Лікен келді.

Он мың сый, алтын,

Есепсіз күміс әкелді.

Тибет қағанынан Бөлен келді. Арттан — күнбатыстан Соғда, Бершекер, Бұхар ұлыс- тарының халқынан —

Нең Сеңүн, Тархан ұлы келді.

Он ок ұлым, түргіс каға- нынан

Макрач таңбашы ⁶ Оғыз білге таңбашы келді. Қырғыз қағанынан

Барқ ітгучі,

Бедіз йаратығма бітіг таш іт- гүчі

Табғач қаған чықаны

Чан Сеңүн келті.

Күлтігін қоң йылқа, йіті йегір- меке учды. Токузынч ай йіті отузқа йок ертүртіміз.

Барқын, бедізің, бітіг таш (ын)

бічін йылқа, йітінч

ай йіті отузқа қой алқады (м)

ыз.

Күлтігін ө (ліп) құрқ артұқ (ый) іті йашың булыт.