5 февраля, 2018 19:26
Әрбір үстаздың өз ісінің шеберіне, білікті маманға айналуы оның өзінің педагогикалық қызметін қалай игеріп, қалай дамытуына, ғасырлар қойнауында жинақталған мол педагоги- калық қүндылықтарды мойындай отырып, үстаздық қызметтің Қыр-сырларын жетік меңгере білуі сияқты толып жатқан фак- торларға тығыз байланысты болып келеді. Көсіби мектеп пен педагогикалық ойдың тарихы — ол уақыт сынынан өткен белгілі идеялар мен педагогикалық технологияларды жаңа жағдайла- рға сай дамыту барысындағы өткен мен болашақты бағалау- Дың, педагогикалық қүндылықтарды ой елегінен өткізудің сан- салалы процесі болып саналады. Бұрыннан белгілі болған еск’ ] педагогикалық дөстүрлерді бағалай білудің және оның дағ1 1 жетпес мұраларын жаңа заман талаптарына сай қалыптастьіра ] білуге деген талпыныс оқытушының педагогикалық мәдениетініл 1 баға жетпес компоненті болып табылады.
Кәсіби-педагогикалық мөдениеттің техникалық компоненті 1 оқытушының педагогикалық қызметінің өдістері мен төсілдерің қамтиды. Педагогикалық мөдениеттің құндылықтары мен ; жетістіктерін қай ұстаз болса да педагогикалық қызмет бары- * сында игереді, ал бұл жағдай мәдениет пен педагогикальің қызметтің бірі-бірімен өте тығыз байланыста екендігін көрсетеді.
Педагогикалық қызмет өзінің табиғаты жағынан технологи- ■ ялық сипатта болып келетіндіктен, оны ғылыми тұрғыдан жан- жақты талдай білуіміз керек, сонда ғана сан-салалы педагоги- калық міндеттерді шешудің тиімді жолдарын таба аламыз.
“Педагогикалық технология” категориясы педагогикалық мәдениеттің мөн-мағынасын тереңірек түсінуге көмектеседі, ол өзгерістерге үшырап отырған педагогикалық өдістер мен төсілдердің тарихи мөнділігін ашып көрсетеді жөне қоғамда қалыптасқан қарым-қатынастарға байланысты қалыптасңан педагогикалық қызметтің бағыт-бағдарын айқындауға да септігін тигізеді. Міне, осы шараларды ойдағыдай жүзеге асыра білгенде ғана педагогикалық мөдениет өзінің педагогикалық шындықты реттеу, сақтау, жаңғырту және дамыту қызметтерін ойдағыдай жүзеге асыра алады.
Көсіби-педагогикалық мәдениеттің жеке-шығармашылық компоненті оны игеру мен шығармашылық акт ретінде жүзеге асырудың механизмін ашып көрсетеді. Оқытушының педагоги- калық құндылықтарды өз бойына сіңіру процесі жеке-шыгар- машылық деңгейде жүзеге асырылады. Педагогикалық мәдени- ет құндылықтарын игерген жеке түлға оларды жаңғырта да алады, ал ұстаздың бұл игілікті қадамы оның жеке басының ерекшеліктеріне де, одан қалды оның ғылыми-педагогикалык қызметінің сипатына да байланысты болып келеді.
Олай болса, педагогикалық мәдениет шығармашылық кыз- мет пен жеке түлғаның педагогикалық қабілеттерін ойдағыдаи іс жүзіне асыра білуінің өрісіне айналады. Өрбір жеке түлға өзінің бойындағы бар күш-жігерді педагогикалық құндылыңтар- ды игеруге жұмсайды жөне адамгершілік, эстетикалық, қүқықтьіК жөне басқа да қарым-қатынастар процесінің арқасында өзінін бойындағы қасиеттерді жетілдіріп, өзіндік дамуын айқындап қана қоймай басқаларға да ықпалын тигізіп отырады.
Қорытындылап айтқанда, көсіби-педагогикалық мөдениет. ол — кәсіби мектеп оқытушысының педагогикалық қызмет пен қарым-қатынастардың сан-салалы түрлерінде өз басының ІІІЬІІ ғармашылық қабілеттерін жан-жақты көрсете білуінің тәсілі і мен өлшемі болып табылады. Ал ол педагогикалық құндылыК | тар мен технологияларды игеруге және оларды қалыптастЫ- рып, жасауға бағытталған.
Көсіби-педагогикаға байланысты жоғарыда айтылған ойла- оымыз бұл ұғымды категориялық қатарға жатқызуға мүмкіндік 5ереді: педагогикалық қызметтің мөдениеті, педагогикалық дрым-қатынастар мөдениеті, кәсіби мектеп оқытушысының жеке басының мәдениеті.
Кәсіби мектеп оқытушысының педагогикалық мөдениетінің қалыптасуы — педагогикалық қатынастарды, педагогикалық цнновациялар мен импровизацияларды, оқушылардың оқу, тех- никалық-жаңашылдық қызметін ұйымдастыру өдістері мен тәсілдерін, ұстаздың жеке басының кәсіби қызметін ойдағыдай басқару технологиясын жан-жақты меңгере білуімен тырыз бай- ланысты болып келеді.
Осы мөселеге тікелей байланысты біздің пайымдауларымыз- дың логикасында мөдениетті талдау мен жеке адамның қалып- тасу ерекшеліктерін айқындауда қолданылатын даралық әдістің маңыздылығының арта түскендігі аңғарылады. Біздің ойымыз- ша, даралық әдісті өзін жеке тұлға ретінде қалыптастыра білген ұстаз ғана педагогикалық қызмет барысында нақты қолдана алады. Міне сонда ғана ол өз оқушысының жан-жақты қалып- тасуын қамтамасыз ете алады, яғни онымен толыққанды сұхбат орнатып, интелектуалдық, сезімдік (эмоционалдық) және әлеуметтік құндылықтар жайында пікір таластыра алады, сөйтіп олардың жан-жақты дамуына ықпал етіп қана қоймай, өз басының жеке тұлғалық қасиеттерін одан өрі дамытуға мүмкіндік алады. Шығармашылық қызметтің ең басты алғышарттарының бірі — ұстаздың өзін қоршаған педагогикалық қызмет арасынан “Мен — кәсібимін” деген мағынада өзіндік бет-бейнесін көрсете білу қабілеті болып табылады.
Кәсіби қызметтің жекелік сипаты үстаздан өте жоғары белсенділікті де, одан қалды жаңадан туындаған немесе ар- найы қойылған педагогикалық міндеттерге байланысты қалып- тасқан жағдайларда өзін-өзі дүрыс ұстай білуі мен басқара білу қабілетін де талап етеді. Өзін-өзі ұстай білу — жеке адамның Қайрат-жігерінің бір көрінісі ретінде бастамашылдық, жауап- кершілік, дербестік сияқты ұстаз бойынан табылатын көсіби Қасиеттердің табиғаты мен механизмін ашып көрсете алады.
Жеке адамның шығармашылығы тәуекелге бел байлау, өзінің иьіндағы пікірлерін ашық айта білу, импульсивтілік, ой- Пік1Рлердің сыншылдық сипатта болуы, айтылатын ойдың ай- Қьіндығы, әзіл-қалжыңға бейімділік жөне оны түсіне білу си- лқтьі толып жатқан қасиеттер арқылы сипатталады. Мүндай Қ сиеттер, шын мәнісінде де, жеке адамның еркіндігінен ха- Рдар етеді жөне өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсетеді. Бүгінгі ^И^^ьі қалыптасқан көзқарас бойынша “шығармашыл жеке үғымы шығармашылықтың биік деңгейіне жетуде қажымас
Рат пен жігерлілік, қарқынды шығармашылық, белсенділік 9 т-б. танытатын түлғаның бейнесін береді. Мұндай тұлға Шығармашылық қасиеттерін жан-жақты пайдалана оты- рып, қызметтің бір немесе бірнеше саласында прогрессивтік, өлеуметтік жөне тағы да басқа салаларында айтарлықтай жетістіқ. терге жете алады.
Көсіби мектеп оқытушысының педагогикалық шығармашы- лығының өзгешелігі сол — мүнда оның кәсіби қызметінің объектісі де, субъектісі де оқушылар, басқаша айтқанда болашақ білікті жұмысшы мамандары болып саналады. Ал шығармашылық қызметтің қалған басқа түрлері өзінің күрделілігі мен жауап- кершілігі жағынан алып қарастырғанда үстаздың шығармашы- лық қызметіне пара-пар келе алмайды, өйткені педагогикалық процесс барысында болашақ мамандық иелерінің өзіндік түлға ретінде қалыптасуы жүзеге асырылады.
Кәсіби мектептің оқытушысы өзінің кәсіби қызметінің ерек- шеліктеріне байланысты ғылыми жөне кәсіби қызметті өзара үштастырып отырады. Әрине, ғылыми қызметтің сипаты мен ғылыми міндеттерді шешудің алгоритмінің педагогикалык міндеттерді шешу алгоритмін анықтайтындығын да бүл арада жоққа шығара алмаймыз.
Біріншіден, педагогикалық шығармашылық уақыт жағынан алғанда шектеулі болады. Шығармашылық процестің басты кезеңдері — педагогикалық ой-түжырымдардың туындауы, оларды дайындау мен жүзеге асыру және тағы да басқа толып жатқан педагогикалық шаралар уақыт жағынан алғанда бірі-бірлерімен өте тығыз байланыста болады жөне бір кезеңнен екінші кезең- ге жедел түрде өтуді қажет етіп отырады. Егер жазушының, суретшінің, ғалымның қызметінде шығармашылық актілердің арасында үзілістер көп жағдайларда өте қажет болатын болса, ал үстаздың практикалық қызметінде мүндай жағдайға орын беріле қоймайды. Мүғалімнің белгілі бір нақты бөлімді, тақы- рыпты оқытуға жүмсайтын уақыты да, тіпті аудиторлық уақыты да тым шектеулі болады. Сонымен қатар сабақтың, семинар- дың және зертханалық жүмыстардың барысында білікті шешімді қажет ететін күтпеген проблемалық жағдайлардың туындауы да ғажап емес. Жоғарыда атап өтілген ерекшеліктерге, одан қалды педагогикалық міндеттердің психологиялық ерекше- ліктеріне байланысты қабылданатын шешімнің сапасы да, онын тиімді жолын таңдай білу де көздеген мақсатқа сай келе де бермейтін көрінеді.
Екіншіден, көп жағдайларда үстаздардың шығармашылык ізденістерінің нөтижелері ескіріп қалып отырады. Ал қызметтін басқа салаларын алатын болсақ, онда шығармашылық ізденіс- тердің оң нәтижелері бірден қолданыс тауып, алға қойылған мақсатпен үндестік тауып кете барады. Үстаз қызметінің нөти- желері білімділіктен, бай төжірибеден, болашақ мамандардын жемісті қызметінен жөне т.б. көрініс табады және бүл қызмет көріністері бірден, өрі толық бағаланады деп айтуға тағы да болмайтын сияқты. Осы айтылған себептерге байланысты олар педагогикалық қызметтің өрбір сатысында қабылданатын ше- щімінің негізіне айнала қоймайды да. Тек қана ұстаздың да- мыған аналитикалық, болжамдық, рефлекстік сияқты толып ясатқан қабілеттері оған жекелеген нәтижелердің негізінде өзінің көсіби-педагогикалық қызметінің нөтижесін бағалауға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, кәсіптік қызметтің мақсаттарының бірлігіне негізделген педагогикалық процесс барысындағы оқытушының оқушылармен, өзінің әріптестерімен шығармашылық бірлестігінің қалыптасуы. Педагогикалық ұжым мен оқушылардың оқу топ- тарында шығармашылық ізденістер (ахуалының) атмосферасы- ның қалыптасуы педагогикалық процестің ең белсенді факторы болып саналады. Белгілі бір саланың маманы ретіндегі оқыту- шы оқу-төрбие жұмыстарының, өндірістік практика барысында өз оқушыларына көсіби қызметке деген шығармашылық қаты- настардың үлгісін көрсетеді.
Мүндағы басты өлшемдер сапалық белгілер (көрсеткіштер) арқылы белгілі болады, сондықтан да олармен қатар белгілі бір өлшемнің де қандай дөрежеде көрініс табуына қарап өзіндік пікір айтуға болады; олар өлшенетін сапаның уақыт жағынан да, мәдени-педагогикалық кеңістік жағынан да алғандағы ди- намикасын жан-жақты бейнелеумен қатар, мүмкіндігінше, пе- дагогикалық қызметтің барлық түрлерін де қамтуы керек. Мүндай өлшемдерді (критерийлерді) былайша сипаттауға болады:
- Педагогикалық шындыққа байланысты қүндылық қарым- қатынастар педагогикалық қызметтің мақсаттар мен міндеттерін түсіну мен бағалау, педагогикалық білімдердің қүндылықтары- мен қатар субъектілік-объектілік қатынастардың да қүндылық- тарын мойындау, педагогикалық еңбекке қанағаттану арқылы көрініс табады.
- Технологиялық-педагогикалық дайындық аналитикалық- рефлесивтік, конструкторлық-болжамдық, үйымдастырушылық- қызметтік, бағалаушылық-информациялық жөне коррекциялық- реттеушілік бағыттағы педагогикалық міндеттерді шешудің төсілдерін білуді жөне қолдануды көздейді. Алға қойылған міндеттерді шешудің төсілдері педагогикалық қызметтің субъектісі ретіндегі үстаздың жеке басының даму дөрежесін көрсететін қабілеттілік қасиеттердің жиынтығы арқылы белгілі болады.
- Педагогикалық мәдениеттің басты түрлерінің қалыптасу Дөрежесі мен олардың өзара байланыстарын айқындайтын пе- Дагогикалық мөдениет түрлерінің интегративтілігі.
- Көсіби-педагогикалық мәдениеттің өлшемі ретіндегі Педагогикалық ой-сананың даму дөрежесі төмендегідей өлшем- Дер арқылы бағаланады: педагогикалық рефлексиялардың қалып- тасқандығы, үйреншікті болған педагогикалық санаға қатынас, Педагогикалық қызметтің ізденушілік-проблемалық сипаты, ой- сананың икемділілігі мен жан-жақтылығы, өзіндік шешімдер Қабылдай білу қабілеті.
- Жаңашылдық пен көсіби-педагогикалық шыңдалуға ба- ғытталған ұстаздың өзіндік ұмтылысының ең басты көрсеткіштерін былайша сипаттауға болады: ұстаздың өзіндіқ педагогикалық жүйені ұстануы, жеке басының педагогикалық тәжірибесіне деген қатынасының айқындалуы жөне оны баға- лау, өз өріптестерінің педагогикалық тәжірибелеріне көзқара- сы, ұстаздық тәжірибенің жан-жақты жетілдірілуі.
“Инновация” ұғымы жаңалықтар, өзгерістер деген мағына- ны береді, яғни бүл жаңашылдық бағыттағы процесті біз тың өзгерістердің жаршысы ретінде қабылдаймыз. Ал инновация ұғымын педагогикалық процестерге байланысты қолданатын болсақ, онда ол білім беру мен төрбие салаларының мақсатта- рына, мазмұнына, өдістері мен формаларына, оқытушылардың, өндірістік оқу шеберлері мен оқушылардың ортақ педагогика- лық қызметіне сан-салалы жаңалықтар мен өзгерістерді енгізу болып табылады.
Кәсіби мектеп оқытушысының кәсіби-педагогикалық мөдениетін қалыптастырудың инновациялық бағыты — оқушы- ларға білім беру мен оларды төрбиелеу практикасына педагоги- калық жаңалықтарды енгізу, игеру және қолдану шараларына ұстаздардың белсенді түрде араласуын жөне оқу орындарында белгілі бір инновациялық ортаны ұйымдастыруды көздейді.
Егер бұрынғы кездерде инновациялық қызмет жоғарыдан үсынылған жаңалықтарды қолданумен ғана шектеліп отырса, ал бүгінгі таңда жаман талаптарына сәйкес оның өрісі кеңейіп, барған сайын жаңашылдық ғылыми сипатқа ие бола бастауда. Сондықтан да болар оқу орындары басшыларының қызметінде оқытушылар енгізген педагогикалық инновацияларды талдау мен бағалауға, ұстаздардың оларды оқу процесіне енгізуі мен кеңінен қолдануларына қолайлы жағдайлар туғызуға ерекше мән беріліп отыр.
Кәсіби-педагогикалық мөдениеттің құрылымдық компонент- теріне оның өзіндік инновациялық белгілері тұрғысынан тал- дау жасау мына жағдайларды аңғартады: біріншіден, оларда жаңалықтардың бар-жоғын анықтау; екіншіден, бұрыннан белгілі болған жаңалықтардың аздаған өзгерістер енгізу арқылы қай- талануын анықтау; үшіншіден, бұрыннан белгілі нөрсенің на- қты қайталануын айқындау; төртіншіден, бүрыннан белгілі жаңалықтардың мәнді элементтермен, белгілермен толықтыры- луын байқау; бесіншіден, сапалы жаңалықтың туындағанды- ғын мойындау. Инновацияларды талдаудың бұл алгоритмін ғылыми педагогикалық зерттеулердің нәтижелерін енгізуді ба- ғалаумен қатар алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені таратуды бағалау ісінде де кеңінен қолдануға болады. Қазіргі заманғы кәсіби мектептің мол тәжірибе жинақтағандығын дә- лелдеп жатудың қажеттігі бола да қоймас. Олай болса уақыт сынынан мүдірмей өткен алдыңғы қатарлы мұндай төжірибелер оқытушылардың үстаздық қызметінде кеңінен қолданыс тауып отыру керек. Өкінішке орай, кей жағдайларда оларға деген сүраныс көңілдегідей бола бермейді, өйткені кейбір үстаздардың бойында мүндай тәжірибелерді оқып-үйренуге деген қүлшыныс әлі де болса қалыптаса коймаған, оның үстіне олар жаңалықтар- дьі таңдау мен оларға талдау жасауға және оны іс жүзінде қолдануға келгенде өздерінің төжірибесіздігін де байқатып ала- ды. Шын мәнісінде, нақты тәжірибе жүзінде үстаздар өзінің педагогикалық төжірибесіне де, одан қалды өз өріптестерінің педагогикалық төжірибелеріне жан-жақты талдау жасаудың қажеттілігіне оншама мөн бере де қоймайтын көрінеді.
Осы айтылған жағдайларды ескере отырып жоғары оқу орындары педагогикалық-психологиялық мазмүндағы шағын ғылыми зерттеу жүмыстарының тақырыптарын (тематикасын) нақты белгілеп алулары қажет. Ал бүл шараның ойдағыдай жүзеге асырылуы — оқытушының өзінің педагогикалық жүмы- сы мен оқушылардың білім алуына мүлде жаңа көзқараспен қарауына және жаңа педагогикалық технологияларды оқу процесінде енгізудің тиімді болатындығына көзін жеткізеді.
Автор публикации
