31 января, 2018 18:49
Көсіптік білім берудің мемлекеттік стандартын төжірибеге енгізудің басты мақсаты: оны жаңа құқықтық және ұйымдасты- рушылық-әдістемелік негізде қалыптастыру болып табылады. Кәсіптік білім беруді стандарттаудың теориялық негізі — академик С.Я.Батышев жасаған сатылық оқу мен жұмысшы мамандықтарын топтастыру теориялары болып саналады. Кәсіптік білім берудің мемлекеттік стандарты алдағы жа- қын уақыттарда еліміздегі көсіптік білім берудің қалыптасуы мен дамуын айқындаумен қатар бұл саладағы өзекті мөселелерді нақты жөне жүйелі түрде шешуге мүмкіндік берері сөзсіз. Осы орайда “кәсіптік білім берудің мемлекеттік стандарты”, “(рес- публикалық жөне жергілікті-ұлттық компоненттер)”, “кәсіптік білім беру бағдарламасы”, “үлгі ретіндегі оқу-бағдарламалық құжаттар”, “көсіптік оқу орындарының аттестациясы, аккреди- тациясы және лицензиясы”, “кәсіп — мамандық”, “көсіптік құрылым” сияқты толып жатқан ұғымдардың енгізіліп отырғ- андығын да ескеру керек болар. Бұл саладағы саясат кәсіптік білім берудің мазмұнын қалыптастырудың өкімшілдік-өміршілдік өдістерінен бас тартуға бағытталған. Сөйтіп, замана талаптары- на сәйкес біртүтас білім беру кеңістігін сақтау, білім берудің мазмұны мен оны игерудің тәсілдерін айқындау ісінде жергілікті жерлердің, оқу орындарының, оқушылардың құқықтарын одан өрі кеңейту мөселелеріне баса назар аударылады.
Сонымен қатар кәсіптік білім беру саласында өзара тығыз қарым-қатынастар аясында жүзеге асырылатын барлык субъектілердің іс-өрекеттерінің нөтижелілігі мен ауызбіршілігін қамтамасыз ету үшін “қарым-қатынастар тілі”, яғни кәсіптік білім беру стандарты үғымының базалық жүйесі қажет болады. Өрине, білімнің кез келген саласында жаңа ұғымдар бірден қалыптасып кете қоймайды, сондықтан да болар олар сан- салалы ғылыми зерттеулер барысында өзгерістерге ұшырап қана қоймай, төжірибе жүзінде де сынақтан өтеді. Үғымдардың қалып- тасу процесінде бір-бірімен шектес ғылым салалары өкілдерінің пікірлері де, одан қалды халықаралық ынтымақтастық бары- сында өмірге келетін пайымдаулар да үнемі ескеріліп отырады. Алайда үғымдардың бүрыннан қалыптасқан бастамалық база- сынсыз алға баспақ түгіл, кәсіптік білім берудің мемлекеттік стандартының механизмін енгізуге бағытталған зерттеу жұмы- старын бастаудың өзінің қиындыққа түсері сөзсіз.
Еліміздің “Білім туралы” заңы білім берудің мемлекеттік стандартын қүрайтын басты-басты үш саланы атап көрсетеді. Олар: ең басты білім беру бағдарламалары мазмүнының міндетті минимумы, оқушылардың ең жоғары сабақ көлемі және оқу орнын бітірушілердің білім дөрежесіне қойылатын талаптар. Алайда бүл анықтамада көсіптік білім беру жүйесіндегі жүмыс- шылар мен білікті мамандарды дайындау ісіндегі толып жатқ- ан сан-салалы бағыттар нақты ескеріле бермеген.
Көсіптік білім берудің мемлекеттік стандарты үғымының ішкі байланыстарымен қатар сыртқы байланыстарын да қарас- тырған жағдайда бүл үғымның мөн-мағынасын өлдеқайда кеңірек қарастыруға мүмкіндік аламыз.
Мемлекеттік стандарттың сыртқы байланыстары, ең бірінші кезекте, оның бүгінгі танда Ресей қоғамында қалыптасып отырған әлеумеггік-экономикальщ қарым-қатынастар жүйесінде алатын орны арқылы айқындалады. Ал мүндай жағдайда мемлекеттік стандарт бүл салада өзара әрекет жасайтын субъектілердің арақатьшастары- на дөнекерлік рөл атқарады. Осыдан кейін барып қана мемлекеттік стандартты жасауға қатысты формалдық емес өлеуметтік тапсыры- сты қүрайтын басты талаптарды қоюға болады.
Көсіптік білім берудің мемлекеттік стандартының ішкі бай- ланыстары мемлекеттік стандартты тек қана өзіне төн элементтік қүрылымы мен элементаралық өзара қарым-қатынастарға ие қүрылымының өзінше бір бөлшегі ретінде қарастырған кезде ғана айқындала түсетін сияқты өсер қалдырады. Өз кезегінде мемлекеттік стандарт бөліктерінің қүрамы, олардың өрбір элементінің өзіндік қасиеті, олардың өзара байланыстары стан- дарт үғымының мән-мағынасын ашуға, оның басты сипаттама- ларын толығырақ үғынуға мүмкіндік береді.
Көсіптік білім берудің мемлекеттік стандартының қоғамның өлеуметтік-экономикалық жүйесінде алатын орнын бағалауда оның функцияларын жете білудің маңызы зор болып келеді. Қарапайым сөзбен айтқанда, өзімізге “мемлекеттік стандарт не үшін жөне ол кімге керек?” деген сүрақты қойғанымыз дүрыс болар. Біріншіден, оқу процесі барысында стандарттың басты талаптарын мүлтіксіз орындап қана қоймай, өздерінің мүмкіндіктері мен мүдделеріне сөйкес оны толықтырып оты- РУға да күш салып отыратын мүғалімдер мен оқушылар үшін Қажет; екіншіден, дәл осындай механизмді қалыптастыра білулері Үшін федералдық шенеуіктерден бастап оқу орындарының ди- Ректорларына дейінгі әкімшілік қызметіндегілерге, кәсіптік білім ^РУ жүйесінің қызметкерлеріне жоспарлау саласында дөл осындай механизмді қалыптастыра білулері үшін керек; үшіншіден, жұмысқа орналастыру мен жүмыссыз халықтың басқа маман- дық алуларын қамтамасыз етумен тікелей айналысатын осы саланың қызметкерлеріне басты бағыт-бағдар үшін қажет; төртіншіден, көсіптік жетілгендік дәрежесіне негізделген бүкіл иерархиялық жүйе — еңбек қатынастарына саналы түрде арала- су, штаттық кесте, тарифтік ставка мен жалақы төлеу мәселелерін реттеумен айналысушы жүмыс берушілерге, көсіподақтарға жөне жалдамалы жұмыс өкілдеріне қажет; ең соңында халықаралық еңбек рыногында адам қүқығын қамтамасыз ету үшін жақың мен алыс мемлекеттердегі өзіміздің партнерлер (серіктестер) үшін керек.
Демек, жоғарыда атап көрсетілген барлық субъектілердің мүдделерін ескерумен қанағаттанып қана қоймай, өрбір субъектінің мемлекеттік стандарт қүжаттарын үғына білуін де, көсіптік білім берудің екі жақты және сан-салалы күрделі мөселелерін өзара түсінушілік жағдайында шеше білуді де қам- тамасыз ету керек болады.
Мемлекеттік стандарт үғымын қарастыру шеңберінде осы- дан бүрын айқындалған оның басты функцияларынан (міндеттерінен) туындайтын стандартқа қойылатын жалпы та- лаптарды айқындаудың да маңызы өте зор.
Ең бірінші кезекте, стандарт көсіптік білім берудің сапасын мемлекеттік деңгейде басқарудың басты қүралына айналуы керек. Бүдан шығатын қорытынды: ол “көсіптік білім берудің сапасы’’ деген үғыммен байланысты барлық қажетті компоненттерді қамтуы керек болады. Кең мағынада алғанда көсіптік білім берудің сапасы оның қоғамның өлеуметтік-экономикалық ағым- дық және перспективалық мақсаттарына қаншалықты сай келуіне байланысты айқындалады. Демек, бүл арада көсіптік білім беру сапасының жеке адам мен түтастай алғандағы қоғамның, мемлекеттің сүраныстарын қанағаттандыра алушылық қасиеті басты рөл атқарады. Кәсіптік білім беру стандарты, бір жағы- нан, қоғамның өрбір мүшесін өлеуметтік жағынан қорғаумен қатар олардың отандық жөне дүние-жүзілік еңбек рыноктарын- дағы бөсекелестік қабілетін арттыруға, ал екінші жағынан олар- дың өзіндік қажеттіліктерін қанағаттандыру жолындағы қадам- дарына қызмет жасауы керек. Мүндай игілікті мақсатқа жету үшін, көсіптік білім беру стандарты федерацияның барлык аймақтары мен субъектілері үшін тиімді, ал оқушылар үшін мазмүны жағынан да, көлемі жағынан да қолайлы жөне қоғам- дағы нақты ресурстарға (қоғам дамуының дөл сол кездегі даму сатысының қажетті шеңберінің аясынан шықпау) негізделген, шетелдік білім беру стандарттарының жетістіктерімен өзара байланысқан болуы қажет.
Ең соңында айтарымыз, көсіптік білім берудің мемлекеттік стандарты болашақ көсіптік білім беру бағдарламаларын жа- сауға, оқу процесін методикалық жағынан қамтамасыз етуге, оқу орындарын аттестациялауды үйымдастыруға, көсіптік білім беруДІҢ ең жоғары сапалы стандарттарын жасауға (мысалы, цнзкенерлік-педагогикалық білім беру стандарты және т.б.) және т.б. негіз болуы яғни осы жағдайлардың барлығын да дидакти- калык жөне өдістемелік түрғыдан нақты түсіндіре білуі қажет болады. Ерекше атап өтетін бір жайт, елімізде қабылданған қүжаттар жүйесін барынша сақтай білудің маңызы да зор болып келеді, өйткені мүндай жағдайда кәсіптік білім беру қызметкерлері бірден-ақ жаңа талаптарға үйреніп кете ала алады.
Жалпы білім берумен салыстырғандағы көсіптік білім берудің айырмашылығы — ондағы көсіп салалары мен мамандықтар- дың, қызметкерлерді дайындау түрлерінің сан алуандығында, бағдарламалық-оқу қүжаттарының өмірінің қысқа болуында, өйткені кәсіптік білім берудің мазмүны ғылыми-техникалық революцияның нөтижесінде орын алатын түбегейлі өзгерістерге тығыз байланысты болып келеді. Ең бастысы, мүндай кездерде төмендегі заңдылық үстемдік етеді: кәсіптік білім берудің төменгі сатыларында жоғары сатыларға қарағанда (мысалы, техника мен технологиямен тікелей байланыста болатын жүмысшы үшін ғылыми-техникалық негіздермен және техника мен технологи- яны жобалаудың әдістерімен етене таныс инженерге қарағанда) бүл өзгерістер өлдеқайда жиі болып түрады. Сонымен, көсіптік білім берудің мемлекеттік стандартын жасаған кезде (негізінен бастауыш білім беру жүйесінде) оның федералдық компонентін жобалаудың екі дөрежелі (сатылы) концепциясы қабылданған- дығын ескере кеткіміз келеді. Оның бірінші сатысында (феде- ралдық өкімет сатысы) мемлекеттік стандарттың ең маңызды қүжаттары қабылданады. Бүл қүжаттар үзақ мерзімге арналғ- ан жөне мемлекеттік стандарттың өте маңызды деп саналатын стратегиялық параметрлерін айқындайды. Ал енді нақты ма- мандықтарға арналған көсіптік білім берудің мемлекеттік стан- дартының элементтеріне келетін болсақ, онда олардың барлы- ғының да Білім министрлігі деңгейінде қаралып, қабылдана- тындығына көз жеткізуге болады. Қүжаттардың дөл осындай түрі көсіптік білім берудің мемлекеттік стандартының федерал- дық сатысын қүрайды.
Ендігі жерде кәсіптік білім берудің мемлекеттік стандарты- ның элементтік қүрылымын қарастырып, мемлекеттік стандарт- тың жекелеген мөнді жақтарын ашып көрсететін үғымдарға тоқталып өткенді жөн көрдік.
Көсіптік білім берудің мемлекеттік стандартының ең басты теориялық қағидасы — “мамандық” жөне “мамандықтың дөрежесі” ұғымдарының басты рөлін негіздеу болып табылады.
Мамандықтың сатысы — ол кәсіпті (мамандықты) игеруге кажетті белгілі бір көлемімен қатар жалпы жөне көсіптік білім ®еРУДІҢ өзара қарым-қатынастарымен сипатталатын үздіксіз білім беру жүйесіндегі кадрларды дайындаудың аяқталған кезеңі болып табылады. Мамандық сатыларыньің жиынтығы көсіптік білім беРУДІң квалификациялық қүрылымын қүрайды.
Мамандықтың дәрежесі осы саты шеңберіндегі жеке түлға- ның көсіптік шеберлігін сипаттайды. Мамандықтың дәрежесі жеке адамның алған біліміне тығыз байланысты болып келеді жөне бүл дөреже білім мен іскерлік, білім мен іскерліктің өрісі, білім мен іскерліктің сапасы сияқты өмір сынынан өткен объективті параметрлерді қолдану арқылы сипатталады.
Осы орайда “мамандық” категориясының екі жақтылық бірлігіне байланысты мамандық сатысы белгілі бір мамандық- ты игерген жеке адамға сипаттама берген кездерде де қолданыс таба береді. Мамандық неғүрлым күрделі болған сайын оны игеруге кететін уақыт та соншама көп жүмсалады жөне мемле- кет те өз тарапынан осы мамандық бойынша жүмысшылар дайындауға қаржыны көп жүмсауға тырысады.
Сондықтан да болар мүндай мамандықтың статусы да (саты- сы да) өте жоғары болады. Мүндай параметр еңбек ақыны дифференциациялау, қызметкерлерге разрядтар мен категория- лар белгілеу мөселелерін шешкен уақыттарда ескеріліп отырады.
Көсіптік білім беру саласының күрделілігі мен ғылымилық жалпы және көсіптік білім берудің көлемі мен арақатынаста- рын айқындауға байланысты туындайтын талаптарды нақты белгілеп беруге қолайлы жағдайлар туындатады. Осы айтылған пікірге сай пайымдайтын болсақ, көсіптер мен мамандықтарды мамандық сатыларына байланысты орналастыруға болады. Олай болса, еліміздегі үздіксіз білім берудің бүгінгі тацдағы жүйесіндегі мамандықтың бес негізгі сатысын бөліп алып қарастырып көрелік:
Мамандықтың бірінші сатысында білім берудің сан алуан формаларында алынған негізгі жалпы білім беруді қысқа мерзімді кәсіптік білім берумен өзара үштастыру көзделеді.
Екінші сатыда бастауыш көсіптік білім беру мекемелеріндегі, бір-екі жылдық бөлімдердегі топтардың алатын кәсіптеріне сөйкес түрлі мамандықтар бойынша негізгі жалпы білім беру мен көсіптік білім беру жүзеге асырылады.
Үшінші сатыда бастауыш көсіптік білім беру мекемелерінің екі-үш жылдық бөлімдерінде жалпы орта білім беру мен кәсіптік білім беруді өзара үштастыру басты назарда болады.
Төртінші сатыда көсіптік лицей, техникумдар, колледждер сияқты оқу орындарында жан-жақты жалпы орта білім мен көсіптік білім беру көзделеді.
Бесінші саты жоғары оқу орындарының түрлі дөрежелеріне сай келеді.
Өз кезегінде еңбектің интеллектуалдылығының сатысы ой
еңбегі мен мануальдық қызметтің арақатынастарын бейнелейді. Ал ғылымилық болатын болса өндірістің техникалық-техноло- гиялық ерекшеліктеріне байланысты болып келетін еңбек қыз- метінің өзіндік ерекшеліктерін сипаттайды және сол саладағы техникалық прогрестің дәрежесін айқындайды. Көп функцио- налдылық болатын болса еңбектің күрделігін анықтауға мүмкіндік береді, яғни орындалатын функциялардың саналуандығынан хабардар етеді. Ал енді еңбек қызметі олгоритмінің күрделілігіне қелетін болсақ, ол өзінің жан-жақтылығымен ғана емес, соны- мен қатар ой еңбегі мен мануальдық қызметтің өр түрлерін қатарынан орындауға болатындығымен де ерекшеленеді. Длгоритмнің күрделілігі кезектің қатаң сақталуына, жекелеген еңбек функцияларының (операцияларының) дәлме-дәл уақытында орындалуына тығыз байланысты болып келеді. Сонымен қатар ол мамандықтың ең мөнді кәсіптік сипаттамаларының бірі бо- лып саналады. Стереотиптілік болса мамандық аясындағы өнімді еңбек пен өнімсіз еңбектің өз араларындағы қарым-қатынастар- ды білдіреді.
Бастауыш білім беру саласында қалыптасқан көсіптер мен мамандықтардың қатарын көсіптік топтардың және оған кіретін түрлі мамандықтардың тізімі ретінде де қарастыруға болады. Ал олар бойынша дайындық “Білім туралы” заңға сөйкес бас- тауыш көсіптік білім беру мекемелерінде жүзеге асырылады және мемлекеттік деңгейде белгілі бір жүйеге келтіріліп отыра- ды. Аталған бүл қүжатта мамандықтар мен көсіптер мамандық сатылары бойынша берілген, ал бүл жағдай оларды игеруге қажетті жағдайларды реттеуді, дөлірек айтқанда жалпы жөне орта білім беру жүйелерін өзара үйлестіре отырып дамытуды көздейді. Сонымен, өрбір мамандыққа жөне көсіпке байланыс- ты базалық оқу мерзімі бекітіліп, болашақта мамандықты одан өрі жетілдіру мәселесі белгіленіп отырады. Көсіптік білім берудің мемлекеттік стандартының жергілікті компонентінің деңгейінде мемлекеттік стандарттың басты қағидаларын ескере отырып, квалификациялық қүрылымды сол қалпында сақта- ғанда және жергілікті жерлердің өзіндік ерекшеліктерін ескер- ген кезде ғана оларды толықтыруға немесе тексеруге болатын- дығын атап өткіміз келеді.
Енді мамандықтардың жаңа тізімінің бірнеше басты ерек- шеліктерін атап көрсетелік:
а) тізімді ірі салалық комплекстерге сәйкес жүйеге келтіру;
б) мамандықтар интеграциясының объективті сипаты; Шаруашылықты жүргізудің нарықтық әдістеріне төн және кад- рларды дайындау талаптарына сөйкес келетін жаңа мамандық- тардың тізімін жасау.
Сонымен, мамандықтар номенклатурасы дайын десе де бо- лады. Осы орайда бүл тізімге федералдық деңгейдегі мекеме- лердің өзара келісілген шешімі бойынша жаңа мамандықтарды Да енгізуге болатындығын ескерте кеткіміз келеді. Мүндай кез- Де жаңа мамандықтар бойынша жүмысшыларды дайындауды жүзеге асыру үшін “Тізімге” енгізілген мамандықтар шеңберінде лсергілікті жерлердегі білім беру басқармасы мекемелерінің шешімдерінің өзі-ақ жеткілікті көрінеді;
в) мамандық күрделілігінің (квалификация сатысы) сипатта- масын енгізу;
г) тізімнің параметрлерінің түрақты жөне өзгергіш болып екіге бөлінулеріне байланысты оқу орындарының қүқықтарын °Дан өрі кеңейту.
Параметрлердің белгілі бір бөлігі бұйрық бойынша белгіленеді. Оларға жататындар: базалық кәсіптік білім алудың ең қысқа мерзімі, мамандықтың сатысы; ал нақты оқу мерзімі, маман- дықтардың саны мен құрамы сияқты параметрлер өзгерістерге ұшырап отыруы өбден мүмкін.
Тізімде мамандықты жұмысшыларды дайындау формалары- на міндетті түрде тәуелді етуге жол беріле қоймайды. Сондық- тан да лицензиясы бар кез келген оқу орны жүмысшыларды дайындау шараларын кәсіптік білім берудің Мемлекеттік стан- дартының талаптарына сөйкес өз алдына жүргізе де және мемлекеттік акредитацияға ұсына да алады.
Көсіптік білім берудің стандартының құрылымын айқындау ба- рысында қолданыс табатын ең маңызды элемент, ол — көсіптік білім беру мазмүнының басты инварианттық құрьшымдық компоненттерін көрсететін оқу жоспарының үлгісі болып табылады.
Оқу жоспарының үлгісін бастауыш кәсіптік білім беру маз- мұнының ең басты инварианттық құрылымдық компоненттерін жан-жақты көрсететін маңызы зор құжат деп қабылдауымыз керек. Оқу жоспарының үлгісінде кәсіптік білім беретін оқу орындарындағы квалификациялық құрылым мен жұмысшылар мен қызметкерлерді дайындау формалары және оқу процесінің негізі болып табылатын пөндер мен курстар, пөндік циклдер жайында толық мағлүматтар беріледі. Үлгіде сонымен қатар пөндік циклдерге, консультацияларға, емтихандарға кететін уақыт жобамен болса да міндетті түрде көрсетіледі жөне оқу мерзімі мен мамандықтың сатысына байланысты резервтегі уақыт та есепке алынып отырады.
Өзінің статусы бойынша оқу жоспарының мазмүны міндетті оқу жөне факультативтік оқу болып екіге бөлінеді. Міндетті оқу апта ішінде оқушылардың өз қалауы бойынша оқылатын пөндердін есебінен толықтырылып отыратын болса, ал факультативтік оқуда мұндай шаралар оқу аптасынан тыс уақыттарда жүзеге асыры- лады. Цикл дегеніміз — білім берудің белгілі бір бағытында оқытылатын пөндердің жиынтығы болып табылады.
Жалпы білім беру дайындығы білім берудің бұрыннан дәстү- рге айналған түрлеріне (шындығына келсек, адамзат баласы білім берудің бар болғаны үш-ақ түрін ойлап тапқан көрінеді. Олар: гуманитарлық, жаратылыстанулық және техникалық) сай келетін гуманитарлық және жаратылыстанулық циклдерді қамтиды.
Кәсіптік дайындыққа жалпы техникалық, жалпы кәсіптік (салалық) жөне көсіптік циклдер жатады. Білікті жүмысшы- ның мамандығына кәсіптік түрғыдан сипаттама беру — екінші федералдық дөрежедегі көсіптік білім берудің мемлекеттік стан- дартының ең басты элементтерінің бірі болып саналады. Ол жүмыс берушілерге де, азаматтардың өз бастарына да, оқу орындарына да, білім беру жүйесінің ғылыми-өдістемелік үйым- дарына да жөне қызметке орналастыру мекемелеріне де қаты- сты жан-жақты қүжат болып есептелінеді.
Ең соңында айтарымыз, кәсіптік білім берудің мемлекеттік стандаРтьшыҢ тәжірибелік жағынан маңызды болып келетін ең басты элементі, ол — стандарттың өрбір бөлігі үшін оқу элемент- терінін нақты қүрамы мен оларды игеру сапасының стандарт- талган параметрлерін айқындайтын көсіптік білім беру мазмү- нының федералдық компоненті болып саналады.
Автор публикации
