13 февраля, 2018 19:49
Оқу орны жетекшісінің басқарушылық қызметі барлық міндеттерді негізгі мақсатқа жетуге — жас ұрпақты өмірдің әлеуметтік-өндірістік саласына табысты түрде енгізуді дайын- дау мақсатына жетуге бағындыруды білдіреді.
Оқу орны жетекшісінің алға тартқан міндеттері, жоспарла- ры, маңызды шаруалары үжымның ортасында жасақталуы және талқылануы тиіс. Егер жетекші өз іс-қимылдарында алға қой- ған міндеттерге жетуде жүйелік пен табандылық танытса, онда оның үстанымы түсінікті болады жөне ол қолдау табады.
Училищенің жетекшілері педагогикалық үжыммен өзінің қатынасын өзара талап қоюшылық пен қүрметтің негізіне қүра- стыруы тиіс.
Училище басшысының үжымга деген талап қоюшылығы, егер оны өзінің жогаргы төртіптілігімен біріктірсе, өзінің нақ- ты әсерін береді. Ол педагогтердің бастама көтеруіне жөне олардың шыгармашылығына мүмкіндік беруі керек.
Лицейдің немесе училищенің директоры бүкіл оқу-тәрбие жүмысын басқарады. Ол педагогикалық ықпал етудің өдістерін оқушыларға да, педагогтерге де қолданады. Оның педагогика- лық үжымдағы орны да осымен сипатталады. Өндірістік оқыту- дың шеберлері мен оқытушылары оны жан-жақты ақылды жөне компетентті жетекші ретінде, жолдас ретінде тануы керек.
Директор жүмысының тиімділігі көбіне оның үжымда кан- шалықты беделге ие екендігіне байланысты болып келеді.
Училище директорының жогары беделі — оқу орнының жемісті жүмысының, оқушыларда оқуга деген жағымды қатынасты қалыптастырудың маңызды алгышарты.
Директордың беделі оқу орнында мемлекеттің мүддесін білдіре алудан, үжымның қогамдық өміріне күнделікті қатыса білуден, тек үйрету гана емес, әріптестерінен үйренуге де үмтылысынан, оқытушылар мен шеберлердің педагогикалық шеберлігін жетілдіруден жөне сонымен қатар олардың жагымды тәжірибесін кеңінен насихаттай алуынан да аңғарылады.
Кәсіптік мектеп (КМ) директорының жеке қасиеттері оның Қызметінің мазмүнымен, тек істі біліп қана қоймай, бүл іс- өрекетке көсіби багыт беруге негізделген бүкіл үжымның Қызметінің нөтижесіне оның жеке ықпалымен, жүмысқа деген Шыгармашылық қатынасымен анықталады. Директор оқу-төр- бие процесін жетілдіруге белсенді ықпал ету үшін, оның педа- гогиканы білуі қажет. Ол тек оқу-тәрбие процесін жетілдірудің Жаңа багыттарын біліп қана қоймай, училищенің қызметін Үйымдастыру бойынша жауапты міндеттерді шешу үшін өз өрекетінің үлгісін де меңгеруі тиіс. Ол мүғалім, төрбиеші және шаруашылық жүргізуші функцияларын қоса меңгеретіндіктен жан-жақты, өр қырлы қызметті компетентті түрде іске асыруы тиіс. Училищенің қызметкерлеріне тек компетентті кешенді ықпал етудің нәтижесінде ғана, ол өзіне бедел жинай алады. Оның бойында терең идеялық шымырлық пен саяси байыпты- лық болса ғана, егер ол өзі жөне үжым алдындағы жауапкершілік сезіміне ие болғанда ғана, жетекшіге жүктелген функцияларды табысты түрде атқара алады.
Оқу орнының жақсы жетекшісі басқарудың өрбір буынындағы жағдайды, қызметкерлердің ерекшеліктерін, олардың көңіл-күйлері мен қызығушылықтарын біледі және оны ол өзінің орынбасарла- рының баяндамалары бойынша емес, жағдайды жөне қызметкерлердің өздерін тікелей зерттеу жолымен білетін болады.
Директордың жүмысы қызметтің төрт негізгі түрлерінен қүралады: оқу-төрбие процесін басқару; оқытушылық жүмыс; өкімшілік-шаруашылық жүмыс; коғамдық жүмыс. Қызметтің осы түрлерін үйлесімді түрде жымдастырғанда ғана мықты директорлар оқу орнын басқаруда табысқа жетеді жөне беделге ие болады.
Директордың беделі педагогикалық үжым мүшелерінің өзін- өзі тәрбиелеуде маңызды итермелеуші мотивтердің бірі ретінде көрінеді, олар үқсауға тырысады, оның жақсы қасиеттерін қабылдауға үмтылады жөне оның тарапынан өзіне деген қүрметті жаулап алуға тырысады. Мұндай жағдайларда үжымның өзінің қызметі де белсенділендіріледі, оның беделі өседі. Бүл жерде өзге де өзара байланыс бар: үлкен беделі бар үжым, оны өзінің директорына да жүқтырады. Демек бедел тек өз-өзінен ғана маңызды емес, оқу-төрбие процесін тиімді үйымдастыру үшін де қажет. Директордың беделінің қалыптасуы — бірқатар объективті жөне субъективті факторлармен сипатталатын үзак өрі күрделі процесс.
Қайырымдылық, өділдік, сенім, өрбір оқытушы мен шебер- ге деген тең жөне мөнді қатынас — директор беделінің маңызды шарты. Жүмысқа деген ынта мен қабілетті сезімтал өрі байып- ты қатынастан артық ештеңе көтере қоймайды.
Дөрекілік, түрпайылық адамның абыройын қорлайды. Түрпай- ылық — жекелеген педагогикалық үжымдарда байқалатын жа- ғымсыз қатынастардың себептерінің бірі. Ол оқытушылар мен шеберлерге деген формалды қатынастан, істің мөн-жайын білмеуден, төмендетілген немесе шектен тыс талап қоюшылык- тан, жетекшілік етуден өкімшілдікке көшуден, үзын-сонар өси- еттерден, көңіл-күйлердің жиі алмасуынан, ашуланшақтықтан, себепсіз күйгелектіктен және қабылданған шешімдердің үшқа- лақтығынан, майда мылжың қамқорлықтан аңғарылады.
Оқытушылар, шеберлер жоғары көсіби дайындығы бар, өділетті, қол астындағылардың сынын қабылдай алатын, өз кемшіліктерін дүрыс бағалап, оны жоюға тырысатын, жұмыс- тың жаңа тиімді формаларын іздестіретіндей директорды қүрметтейді, сыйлайды.
Өндірістік оқытудың шебері немесе оқытушы өзін қолдай- тынын сезген жөне өзінің жүмысы қызықтыратынын жөне ол тиісінше лайықты түрде бағаланатынын білген, жағымды жағ- дайда ғана нағыз шығармашылықпен еңбектенеді. Тәуір дирек- тор оқытушыға немесе шеберге көмекке дер кезінде келеді, туындаған қиыншылықты ебімен оңай игеруге жөрдемдеседі, қызметтің нәтижесін объективті бағалайды, өсімнің келешегін көре алады жөне бүл өсімге көмек береді.
Ақылды, беделді директор педагогикалық ұжым мүшелерінің эмоционалдық жағдайын қашанда есінде үстайды, үжымның адамгершілік атмоферасына үнемі қамқорлық көрсетіп отыра- ды, өндірістік оқыту шеберлері мен оқытушылардың өзара қатынасын дүрыс үйымдастырады. Жөне кез келген жаңадан келген оқытушы немесе шебер бүл үжымға деген лайықты қүрметпен сіңіріледі жөне өзі де үжымда қалыптасқан дөстүрлерді үстануға тырысады.
Жақсы директор — бүл өз бағыныштыларының педагогика- лық қызметіндегі белгілі бір кезеңдеріндегі жағдайды ескеретін төрбиеші; ол адам ағзасының сыртқы шарттарға деген табиғи реакциясымен есептеседі; индивидуалдық төсілді үстанады, өндірістік оқыту шеберлері мен оқытушылардың жеке қасиеттері мен қылықтарын біледі. Директор қызметінің маңызды қырла- рының бірі оның іскерлігі, бастама көтергіштігі, әрекетінің шүғылдығы, үжымдық қатынастарды орнықтыруға бейімділігі болып табылады.
Училище директоры практикалық табыстарға ол үжымды іскерлікпен, үйымдастырушылықпен жөне нақтылықпен басқар- ғанда ғана қол жеткізе алады. Өз өрекетін сынмен бағалай отырып, беделді директор дүрыс шешімді жылдам таба алады, өзінің іс-қимылы мен училищенің қызметі үшін бүкіл жауапкершілікті өз мойнына қабылдауға дайын болады. Ол үшін кім оны сынайтынын, не үшін сынайтынын, оның жетекшілігінің қандай өдістері қолдау табатынын, ал қандайы қолдау таппайтынын білу маңызды болып табылады. Міне, сондықтан ол өзінің іс-өрекетін тіпті педагогикалық үжымның жекелеген мүшелерінің көңіл-күйімен жүйелі түрде тексеріп отыруы тиіс. Ол достық қатынастарды жалған бауырмалдықтан ажырата отырып, өзі мен ол басқаратын үжымның мүшелері арасындағы белгілі бір қашықтықты үстай біледі.
Директордың табысты жүмысының маңызды алғышарты — бүл қол астындағыларға өзінің білімімен төжірибесін, идеялық көзқарасын бере білу. Ол өзінің пікірін дөлелдемелер арқылы ңорғай алады, өзінің өрекеттерін негіздей біледі; оқытушылар мен шеберлерді жаңашылдық іздеуге жүмылдырады, олардың бойында оқушыларды оқыту мен төрбиелеу үшін жауапкершілік сезімін төрбиелейді, қызметкерлермен кеңеседі.
Директордың көрегенділік қасиетке ие болуы, өзіне тапсы- рылған оку орнында істің жағдайын жүйелі түрде зерделеуі, оқу-тәрбие процесін жетілдіруге қатысты іс-өрекет бағдарлама- сын анықтауға, бүйыра алатын болуы, педагогикалық үжым- ның барлық мүшелерінің өрекеттерін байланыстыруы жөне біріктіре алуы тиіс. Ол сондай-ақ қойылған міндеттердің атқа- рылуының төсілдері мен қүралдарын анықтай білуі, педагоги- калық үжым мүшелерінің мүмкіндіктерін ескере білуі жөне олардың алдына нақты жөне орындалатын міндеттер қоя білуі, олардың жүмысына бақылау жүргізе алуы керек. Ол қандайда бір оқытушыға немесе шеберге қандай өдістемелік қүралды жасақтауды жүктеуді, қызметкерлердің рационалды өзара әрекетін қалай қамтамасыз етуді анықтайды.
Бүйрық бере отырып, тәжірибелі директор оны бағыныш- тыларының қалай қабылдайтынын ескереді; ол училишедегі істің жағдайы туралы шынайы көзқарастың болуы үшін педа- гогикалық үжымның мүшелерінен жақсы нөрсені де, жаман нөрсені де жасырмайды. Оқу орнының жүмысы туралы толық ақпараттылық педагогикалық үжымға директордың қызметін объективті бағалауға, оның үйғарымды бастамаларын қолдауға, оған деген қажетті көңіл бөлушілікті көрсетуге мүмкіндік береді.
Көсіптік техникалық білім беру жүйесінде көсіптік училищелердің көптеген жақсы жетекшілері жүмыс жасайды: директорлар, олардың орынбасарлары, аға шеберлер. Сонымен бір мезгілде көптеген жылдар бойы номенклатуралық дөрежеде бар болғанымен, іскерлік қасиеттерін баяғыда-ақ жоғалтқанда- ры да кездеседі. Олар өздерімен жүмыс істемейді, квалифика- цияны көтермейді, олардың пікірінше басшы қызметінің өзі ғана оларға өндірістік оқыту шеберлері мен оқытушылардың қүрметін жөне беделді қамтамасыз етеді. Өз білместіктері сал- дарынан өзекті жөне келешекті міндеттерді шешуден қашқақ- тай отырып, олар өздерінің жетекшілігін ағымдық мәселелерді қарастырумен ғана шектейді, жүмыстың стихиялық (өз бетімен) барысына көндігеді. Мүндай жетекшілер еңбектің жоғарғы өнімділігін қамтамасыз ететін басқару ғылымын меңгере ал- майды.
Оқу орнының табысты қызметі үшін беделдің маңызын жалпы дүрыс түсіне отырып, кейбір директорлар өзін жақсы барынша жылдам көрсетуге үмтылады жөне жоғары беделге өлі күнге дейін ешқандай жағымды нәтижелерге жеткізе қоймаған жол- ды таңдайды: мейірімпаз, ізетті, либералды адам болып көрінуге тырыса отырып, талап қоюдың деңгейін төмендетіп алады. Кейбіреулері не тәжірибесі, не білімі болмаса да өз жүмысында қызметтің беделіне ғана (қызметтік бедел) сүйенеді. Практика- лық қызметінің бастапқы кезеңінде мүндай директорлар бедел- ге ие болуы да мүмкін, өйткені олардың қызмет жағдайында біздің еліміздегі жетекшілер өдетте ие болып келген орасан зор беделдің бір бөлігі сақталып қалады. Бірақ бүл бедел, әдетте, берік емес, қысқа мерзімді болып келеді. Алайда кез келген ясолмен оны ұстап тұруға тырысқан кейбір директорлар дөрекі әміршіге айналады. Ол кәсіби жөне моральдық беделге ие бол- мағандықтан, оның бұйрықтары тек міндеттілікпен, құлықсыз орындалады. Өміршілдік — директордың ұжым алдында сенімнен айырылуының бастауы.
Педагогикалық такттың жоқтығы, педагогикалық техника- ны нашар меңгеру жасырылуы мүмкін емес білместікке жата- ды. Тіпті дөрекіліктің бірен-сараң көрінісінің өзі үлкен зиян келтіреді, өйткені директор мен оқытушылар, шеберлер ара- сында бөлектенуді тудырады, психологиялық кедергілер қалып- тастырады, кейбіреулерде енжарлық, екіншілерде — қорқақ- тық, үшіншілерде директорларды сыйламау сезімдерінің орны- ғуына жағдай жасайды.
Өзінің іс-өрекетінің дұрыстығына, педагогикалық ұжым мүшелерінің алдында өзінің үстемдігі мен күнәсіздігіне нық сенімді болатын жетекшілер де кездеседі. Ешкіммен де кездеспейтін, ұжымның пікірімен санаспайтын олар, өз іс- өрекетіне сыншылдықпен қарамайды, өз еңбегінің нөтижелеріне көңілі тоқ, оқу-тәрбие процесін жетілдірудің формалары мен өдістерін, жаңа жолдарын іздемейді.
Өз пікірінің талдауға жатпайтынына деген, және өзінің күнөсіздігіне деген сенім — бұл педагогикалық білімсіздік (то- пастық), жетекшіліктің оралымсыздығы. Бұл, өрине, педагоги- калық ұжымның ішінде қақтығыстық ахуалдарға өкелмей қой- майды.
Жетекшіліктің әкімшілдік, әміршілдік өдістеріне жүгінетін директор ұжымының сенімі мен құрметін жоғалтады.
Директор туралы үжымдық пікір өте тез қалыптасады жөне оқу орнындағы істің жағдайына, бүкіл оқу жөне төрбие процестеріне ықпал ете отырып, не жағымды, не жағымсыз жағына қарай жылдам “жұмыс істей” бастайды.
Осылайша, лауазым өзінен-өзі адамға қажетті беделді бермейді, тек оны қалыптастыру үшін алғышарттар ғана қүра алады. Беделге деген құқық жетекшінің жеке қасиеттері, кәсіби шеберлігі арқылы жауланады.
Училищелерде төжірибелі және білгір инженерлік-педагоги- калық қызметкерлер жұмыс істейді және олардың сенімі мен қүрметін жаулап алу үшін өзіңмен үнемі және табанды түрде Жұмыс жасау қажет. Тек осы жағдайда ғана тұлға ретінде Директор бағыныштыларға жағымды ықпал етеді, ал олар да өз кезегінде жағымды қатынаспен жауап береді. Беделді декла- рациялармен ұстап тұру мүмкін емес. Күнделікті жан-жақты белсенді педагогикалық әрекет, еңбекті ғылыми ұйымдастыру, Училищені ғылыми басқару қажет.
Директордың беделі, оның қалыптасуы мен дамуы оның оқытушы ретіндегі жұмыс тәжірибесіне де, өз квалификация- сын үздіксіз көтеруге де байланысты. Сондықтан тікелей педа- гогикалық жүмыспен айналыспайтын директорлар дүрыс істемейді.
Училищелерде оқушылардың үлгерімі жоғары болғанда, еңбек төртібі жақсы жолға қойылғанда директор жоғарғы кәсіби жөне моральдық беделге ие болады.
Училище басшысының көсіби жөне моральдық беделге ие болуы, оқу-төрбие процесін онан ары гуманитарландыру — кез келген оқу орнының табысты жүмыс істеуінің қажетті алғы- шарты, маңызды міндеті.
Жүргізілген зерттеудің негізінде кәсіптік училище директо- рының көсіби — квалификациялық сипаттамасы жасалды; оған төмендегідей қасиеттер төн болуы тиіс:
- жоғары идеялық деңгей жөне саяси сауаттылық, көсіптік білім беру саласындағы өкіметтің саясатын терең түсіну;
- істің мән-жайын жөне ең алдымен өзі беретін сабақты терең меңгеру, педагогикалық шеберлікті игеру, шешілуі тиіс мөселелерді көре білу;
- кең дүниетаным; өзіндік білімді жетілдіруге деген үнемі қамқорлық; жеткіншектер мен жасөспірімдік үжымдардың пси- хологиялық жас ерекшеліктерін білу, оқушыларды түсіне білу, олардың сүйіспеншілігін қадірлеу; жоғары педагогикалық компетенттілік; талап қоюшылық жөне принципиалдылық; педагогикалық үжым мүшелеріне деген сыйластық қатынас; жоғары жеке үйымдастырушылық; еңбексүйгіштік пен төртіптілік; мақсат қоюшылық; үйымдастырушылық қабілеттер жөне училище алдында қойылған мақсаттарға жетудегі табан- дылық; өзін-өзі үстамдылық пен шыдамдылық; өз өрекеттерінің салдарларын болжай білу, өзі басқаратын үжым мүшелерімен байланысты орнықтыру жөне белсенді ықпал таныту; көнерген ескі нәрселерді теріске шығара жөне жаңа ерекше шешімдерді таба білу; училищенің алдында қойылған міндеттерді атқаруда педагогикалық үжым мүшелерін жүмылдыра білу; қоғамдык пікір қалыптастыра алу; жүпынылық жөне өзіндік сыншыл- дық; өзінің және педагогикалық үжымның жүріс-түрысының негізгі линияларын анықтай білу; еңбекті басқару мәдениетін меңгеру;
- кәсіптік училище жүмысындағы компетенттілік; көсіптік техникалық білім беру саласындағы жетекшілік материалда- рын, сондай-ақ оқу жоспарлары мен бағдарламаларды білу; оқу-төрбие процесін ғылыми үйымдастыруды игеру; бағдарлама шеңберіндегі оқу жоспарының негізгі оқу пөндерін білу; қар- жылық-шаруашылық қызметті жөне оқу кабинеттері мен ше- берханаларды материалды-техникалық қамтамасыз етудіҢ нормативтерін, оқу-өндірістік орта мен санитарлық-гигиеналык нормаларды білу; озық төжірибеге деген жағымды қатынас жөне оны түйіндей білу; оқу-жоспарлаушы қүжаттарды білу; қабылданған шешімдерді тексеруді үйымдастыра білу; өзіне жөне бағыныштыларға деген талап қоюшылық.
Өз бойына осылайша педагогтің, төрбиешінің жөне админи- стратордың қасиеттерін сіңірген осындай директор қазіргі за- манғы көсіптік училищені басқаруы тиіс.
Жұмыс процесінде көсіптік оқу орнының жетекшісі өртүрлі мөселелерді шешуге тура келеді: педагогикалық, административті, шаруашылық, заңгерлік, қаржылық және т.б. Оның барлығын директор шеше алмайды жөне шешуге тиіс те емес. Оның қызметінің мөні бағыныпггыларын жалпы мақсатқа жетуге жүмыл- дырумен сипатталмай ма? Өрбір қызметкер өз ісін білетіндей, оған жауап беретіндей және оны өзі дербес атқара алатындай етіп, бүкіл жүмысты кесінділерге бөле білу керек. Бүл түста жекелеген тапсырмалармен қатар, анықтамалар, есептер дайын- дау, талдау жүргізу және т.б. белгілі бір міндеттерді жүктей отырып, комиссияның жүмысын да қолдануға да болады.
Басқарушы өкілеттіліктерді сеніп тапсыру — жетекші жүмы- стың резервіне үсынылған қызметкерлерді оқыту мен төрбиелеудің қүралдарының бірі.
Училищенің директоры кәсіптік техникалық білім беруді басқару органдарының барынша әр түрлі ақпаратымен таныс болады. Бүл ақпарат тек қана оның игілігі болмауы керек, оны кәсіптік училищенің қызметкерлеріне дейін жеткізу қажет. Төжірибелі директор үжымдағы істің жағдайы туралы, игерілуі тиіс жаңа қиыншылықтар туралы, көсіптік училищенің жетекшілігінің мөселелері туралы педагогикалық қызметкерді жүйелі түрде хабардар етіп отыруы тиіс. Директор өз жүмысын жоғары түрған үйымдардың қалай бағалағанын үжымнан жасы- рып қалмауы керек. Ақпараттың ашықтығы үжымдағы салауат- ты қатынастардың қажетті алғышарты болып табылады.
Үжымды басқарудың тиімділігіне училищенің директоры мен оның орынбасарларының өзара қатынасы үлкен ықпал етеді. Көсіптік техникалық училищенің директоры мен оның орынбасарларының әлеуметтік-психологиялық сөйкестігіне, егер директор маңызды мөселелерді кеңесіп шешсе, бағыныштыла- рының жүмысын бағалауда объективті болса, өз әрекетін орын- басарларының іс-қимылымен келістіре білсе, қызметтік міндеттерді дүрыс бөле алса, өз орынбасарларының жүмысына дербестік берсе, олардың беделі мен танымалдығын қолдаса, тек сонда ғана қол жеткізуге болатындығы мойындалған.
Осының барлығы жетекшінің қызметінің коммуникативтік Қыры, адамдармен жүмыс істей білуі үжым мен оның жүмы- сын басқарудың тиімділігіне шешуші ықпал етеді деген түжы- Рым жасауға мүмкіндік береді.
Автор публикации
