22 февраля, 2018 18:45
Еңбек процесінің қүрылымы
Кәсіптік оқу орнында болашақ мамандарды көсіби дайындау өндірістік еңбектің негізінде жүргізіледі. Оқушылардың көсіби шеберліктер мен дағдылары қазіргі заманғы маманның деңгейіне сай келуі үшін өндірістік оқытуда сөйкес профильдің мамандарының кәсіптік қызметінің негізгі түрлерін қайталау қажет. Бүл оқу шеберханаларында шынайы өндірісті үйымда- стырудың кажеттілігін білдірмейді. Тренажерларды пайдалана отырып өндірістік процесті үлгілеуге болады. Сонымен бір мезгілде көсіптік дағдыларды қалыптастыру үшін өндірістік оқытудың мазмүны жұмыстың негізгі түрлері мен еңбек процесінің логикасын бейнелеуі тиіс.
Өндіріс процесі дегеніміз — нөтижесінде қажетті өнім неме- се кең мағынада айтқанда пайдалы өндірістік өнім алынатын табиғи және еңбек процестерін өңдеудің жиынтығы. Еңбек өрекетінің барысында адам өзіне тиесілі табиғи күштерін жөне заттар мен еңбек қүралдарында іске асатын табиғи процестерді қозғалысқа келтіреді.
Еңбек процесі өндірістік процестің тек бөлігі ғана екендігін ескеру қажет. Өндірістік процесс уақыт ағымы барысындағы өндірістің бірқатар салаларында еңбек процесінен ерекшеленеді. Мысалы, химия өнеркөсібінде өндірістегі адамның еңбекке қатысу уақыты өндірістік процестің өзімен салыстырғанда едөуір кең. Бірқатар көсіптерде өндірістік процесс жүмысшының еңбек процесімен сөйкес келеді. Мысалы, бақылаушы-өлшеуші при- борлардың слесарь-жинақтаушысы жинақтаушы және жөндеуші операцияларды, негізінен қолмен орындайды, сондықтан
өндірістік және еңбек процестері бір біріне сөйкес келеді. Алайда гальваншының (гальванщик) еңбек процесі уақыт бойынша өндірістік процеске сай келмейді: өндірістік процестің үзақ- тығы еңбек операциясын орындау уақытынан көп.
Еңбек процесінің қүрылымын қарастырайық. Еңбек процесі өндіріс процесінің бөлігін қүрайды. Еңбектің өзі мақсатты әре- кет ретінде еңбек процесі сөттерінің бірі болып табылады. Дәл осы себепті, яғни еңбек процесі жануарлардың әрекетімен са- лыстырғанда адамның мақсатты өрекетін білдіргендіктен, ол өзіне қарапайым іс-қимылдан басқа, еңбектің заты мен қүрал- дарын да енгізеді. Демек, еңбек процесі еңбектің өзімен салы- стырғанда анағүрлым кең үғым. Еңбек процесін төмендегі схе- мамен білдіруге болады (49-кесте).
49-кесте. Еңбек процесі
Еңбектің заты — бүл маманның еңбегі бағытталған нөрсе (шикізат, материалдар, жабдықтар).
Еңбектің қүралдары — бүл еңбек процесі соның көмегімен іске асатын нәрсе (өлшеуіш приборлар, инструменттер, станок- тар мен машиналар жөне т.б.).
Еңбекті үйымдастыруда еңбек процесін келесі бөліктерге жіктеу қабылданған: операция, тәсіл, іс-әрекет. Электротех- никалық профильдегі көсіптер үшін бүл жіктеліс шартты. Еңбек процесінің анағүрлым ірі бөліктерін — мысалы, монтаждауды, дөнекерлеуді (пайка), өлшеуді — операциялар деп атау қабылдан- ған. Бүлар — электротехникалық профильдегі жүмысшының еңбек әрекетінің ірі бөліктері. Әрбір операция бірнеше төсілдермен орындалады.
Тәсіл — бүл өзінің дербес мақсаты бар операцияның бөлігі. Дөнекерлеу операциясындағы жекелеген бөлік — үңғылау — соның мысалы. Желіні түйықтау кабельді бөлу операциясының жеке мысалы болып табылады.
Еңбек процесінің келесі онан үсақ бөліктеріне іс-өрекет пен қозғалыс жатады. Іс-өрекет — қозғалыстың аяқталған жиын- тығы (дөнекерлегішті алу, “пуск” басқышын басу т.б.). Өрбір әрекет екі-үш қозғалыстан түрады.
Жоғарыда біз еңбек процесінің үйымдастырушылық қүры- лымының сипаттамасын бердік. Алайда, біз айтып өткендей, бірқатар кәсіптер үшін мүндай жіктеліс шартты, өйткені олар- да өрекеттің ақыл-ой компоненттері басымдылыққа ие болады, ал моторлы-қозғаушы өрекеттің маңызы едәуір төмен. Бүл әсіресе радиоаппаратуралар мен приборларды реттеуші, электр жаб- дықтарын жөндеу жөніндегі электромонтердің жөне т.б. көсіптеріне тән болып келеді. Электротехникалық өндірістің қазіргі заманғы жүмысшыларының еңбегінің мазмүнын зерттеу
мыналарды көрсетеді: электрослесарь-жөндеушінің жұмыс уақытының 71% басым түрде ой еңбегі алады, автоматтанды- рылған учаскелердің слесарьлары мен кезекші электриктерінде бұл — 81-84%, автоматтық линиялардың үйлестірушілерінде жұмыс уақытының 93-95% алады.
Өндірістік оқыту мазмұнының өзгешеліктерінің бірі оның сөйкес профильдегі жұмысшының еңбек әрекетін өз құрамына енгізетінімен сипатталатынын ескертеміз. Еңбек өрекеті еңбек процесінде игеріледі, демек, өндірістік оқытудың мазмұнының құрылымдық элементтері еңбек процесінің ұйымдастырушы- лық құрылымдары, яғни нақты операциялар, тәсілдер, іс-қимыл- дар болып табылады.
Автор публикации
