Махамбет Өтемісұлы

13 марта, 2018 18:34

Махамбет Өтемісұлы (1803 — 1846) казак әдебпетімдегі сыншы.і
реалистік, романтикалык толгаудың акыны.

1. Махамбет казак халкының сыншыл реалистік, романтикалык толғау акыны.
2. Махамбет жырларындағы күрескерлік, жауынгерлік ,азаматтык әуендер. ( «Ереуіл атка ер салмай», «Атадан туған аруакты ер», «¥л туса», «Күн кайда?» )
3. Махамбет өлеңдеріндегі жыраулык дәстүр
4. М.Өтемісұлы өлеңдерінің кұрылысы мен стилі, акынныңтіл шеберлігі.

Махамбет заман шындығынан бірден бір дұрыс корытынды жасай білген реалист акын. Оның реалистігін әрбір өлеңінен көреміз. Халык бакыты, ел мүддесі үшін күрескен Махамбеттей жалынды акын өлені өмір шындыгынан аулык болуы мүмкін емес еді. Махамбеттің «Соғыс» өлеңі де сол замандағы ұрыс кұралы мен каруланған патша үкіметінің Гекке патша әскерімен канды шайкаска түскен шешуші айкасты бейнелейді. Исатайдын калын колы осы жерде топтаскан. Айбарлы жасак жауына ок болып атылуга әзір. Сол сәтті акын:

Әскер жиып аттандык Бекетай еді тұғырым Айгайлап жауға тигенде Агатай Беріш ұраным

Бекетай кұмға ел конып Байбакты жүніс аттанды,-деп бейнелейді.

Бекетай кұмындағы ұрыста ол барынша реалистілікпен көрсеткен. Көз алдында канды майдан, кырғын өлім. Өрттей лаулаған жау. Ол мейірімсіз. «мылтыгын кардай боратып», камалды бұзып жауар бұлттай түйіле, найзагайдай атыла сөйлейді, ерлік мінезінен кайтпайды. Акынның «Баймағанбет сұлтанға» деген толғауы ешбір бүкпесіз өзінің нағыз шын сыры ретінде реалистік тебіреніспен суреттеледі. Хан- сұлтанның торына түсіп алданып, капы калғанын, сөйтсе де өзінің бас имейтінін, алған бетінен кайтпайтынын именбей айтады:

Халыктын кегін ала-алмай Арканың алпыс екі саласына Бармак боп жолға барғанда Айдахарша арбадың,

Арбадың да калмадың

 

Кшірат кылар ер біз болсак,

Заманымда болган «сұлтаным»

Бізді жіпсіч байладын.

Махамбет олеңдері жігерлі де аскак романтикаға толы. Акын өзінің «Жалгаі дүнне», «Шашылу», «Қайда бар», «Тар камау», «Қаршыға деген бір кұс барі «Жалгыздык», «Адыра калган Нарында», «Шегініс» деген өлендерінд романтизм элементі жиі кездеседі. Бірак бұл- көпшілікті күреске шакыргаи оптимистік, прогресшіл романтизм. Прогресшіл романтикалык сарындағі Махамбет әлендерінің інішде әсіресе ерекше орын алатыны- «Бағаналы тереі жарылса» агты өлеңі.

Баганалы терек жарылса Бакі.іраш жамап болар ма?

КарагаГіга карсы бұтак біткенше Еменге иір бұтак бітсейші,

Кыранга тұгыр кыларга.

Демек Махамбет, олендеріндегі романтизм, болашактан жаксылык күткен жәні елді күреске шакырган прогресшіл романтизм. Махамбет сөздері- «Жалаулц найза колга алып» жау токтататын сөздер. (7,49-53)

2. Махамбет жырларындагы жауынгерлік, азаматтык ауендер.

( «Ецсуі.т а гқа ср сал.маГі». «Атадан туган аруакты ер», «Ул туса», «Кун

КІІІІІЯ»).

Күрескер жауынгер ақын Махамбеттің өлеңдерінің өн бойында оның өмірлік максаты, жогары күрескерлік рухы, ел мен жердің камын, өшпес ерліктің мән^ тізбектелген. Бұган дэлелдін бірі «Ереуіл атка ер салмай» өлеңі.

Ереуіл атка ер салмай Егеулі найза колга алмай,

Енку — еңку жер шалмай Коңыр салкын тоске алмай, …

Ерлердің ісі бітер ме?- деп жауға аттану үшін батырға не кажет екенін айтады.Ягнп ерлерге ең алдымен ереуіл ат, егеулі найза жэне жер шалу, коңыр са.ікын төске алу кажет болса керек. Сондай-ак,

Ат үстіпде күн көрмей,

Ашаршылык, шөл көрмей, /1,53/

Өзегі талып ет жемей …-деген жолдардан батырларға керек кажеттіліктен баска жауынгерлік өмірдің таукыметін көруге болады. Бұл өлеңде ер адамға сұрак койып, сол аркылы талап та кояды. Осы талаптардың барлыгына сай адам ғана ер болмак деген идея айтады. Көп жылдар күресті басынан өткізген акын, өмір кұбылысын. тартыстар тәжірибесін бакылай келіп, «Атадан туган аруакты ер» — деген еленінде корытынды шыгарады.

Атадан туган аруакты ер Жауды көрсе жапырар,

Үдей соккан дауылдай.

Жамандарга карасаң Малын көрер жанындай …

 

дйтып-айтпай немене,

^гер халык козгалса, /1,36/

Гұра алмайды хан тағында-ай — деп өзінің халык күшіне бері сенетінін көрсетеді.Хан.сүлтан, би-феодалдар каншама мыктысынып, кара халыкты канаса да, күш халыкта деген идеяны кейінгілерге өсиет есебінде калдырады. Өздері жете алмай кеткен ұлы армандарын, келешек ұрпактың орындайтынына сенеді жэне халык үшін күрескерлердің кандай сипаты болуы керек деген сұракка да өз жауабын беріп кетті.

«¥л туса» деген өлеңінде, колына найза алып, ата жолын куарлык ұлдың кандай болатынын көрсетеді.

Асылдан болат ұл туса,

Екі жак болып келгенде,

Егескен жерде шарт кетер.

Жауырынан өтіп алса да, /1,76/

Жамандарга жалынбас, — дейді.

Кандай киын, кандай трагедиялык жағдайды басынан кешірсе де, ол пессимизмге салынған жок, өле — өлгенше келешекке сенумен болды да, ұрпактарын халык кегі үшін күреске шакырады. Көп уакыт күрес таукыметін тарткан акын өзінін жабыңкы көңіл- күйін «Күн кайда» деген өленінен анык көрсетеді.

…. Шалгынға бие біз байлап,

Орныкты кара сабадан.

Бозбаламен күліп ойнап,

Кымыз ішер күн кайда? — деп өмірдегі карапайым болса да жанға жылулык тыныштык беретін өмір кажеттіліктерін аңсау сарыны бар. Акын өмірден түңілмейді, риторикалык сұрак түрінде кешегі күрес күндерін ансайды. Әлде болса акын «Алты құлаш ак найза колга алып, ұсынып шаншуга» эзір тұрганын көрсетеді. Өмірдегі эр кұбылысты, эр істі аңсаган нағыз ер, батырга тән ансау басым. Сол аңсауларға деген талпыныс сезім жаткан сиякты.

1. Маха.мбет өлендеріндегі жыраулык дэстур жалгастыгыиын белі і іері:

Махамбеттің кейбір өлеңдері мысалы; «Жалған дүние», «Арғымакка октиді», сиякты толғауларынан жыраулык дэстүр жалғастығын айкын аңгаруға болады. Оның «Жалған дүние» толғауында:

Қоғалы көлдер, кұм сулар.

Кімдерге коныс болмаған Саздауға біткен кұба тал Кімдерге сайғак болмаған,-

бұл үзіндіден Махамбеттің риторикалык сұрау арнау түрінде айта келе, өмірге өзінше корытынды жасайды. Шалкиіз жырауда да осы идея сөз болады. Тагы бір мысал «Аргымакка ок тиді» өлеңінде:

Арғымакка октиді,

Қыл мыкынның түбінен Ер жігітке ок тиді Ауыз омыртканың түбінен

 

Кайтейін енді дүние -ай!

Жалгыз да кетіп барамын,

Қасымда көмектің кемінен,-деген бұл үзінді Доспанбет жырау толғауында

бар.

Махамбет жыраулардың толгауларың өз шығармаларына негіз етіп алы оган косымша өзіндік колтума ерекшеліктерін енгізген.

2. О.іеп ісіііпін км)і,ілысы меи стнлі, акыіінын тіл шебеплігі,

Құрылысы жагынан Махамбет өлеңдері, негізінде жыр агымы, яғни 7-8 буынды өлендер болып келеді.Қара өлең ұйкысымен келетін 11 буындьі өлендер бірен-саран. Бұл өлеңдерінің такырыбы, суреттемелік окигасы идеялык мазмұнымен байланысты. Махамбет поэзиясының алдына койған максатыі халыкты күреске шакыру, ерлік кимылдарды жыр ету. Өлең кұрылысы жыр агымымен келуі осы жайларымен де байланысты. 11 буынды өлеңнен гөрі 7-8 буынды өлең түрі Махамбет такырыбына колайлы.Махамбет өлеңдері туралыі соңгы жылдары жазылган кейбір макала еңбектерінде Махамбеттің өлеңінің кұрылысын «байыту», «түр санын көбейту», максатымен шумак, буын туралы «жаңа нікірлер» кездесіп жүр. Бұл ізденулер- жаңа бір материалдар тауып^ соның негізінде жаңалык ашу емес, жұкалап айтканда, жалған киялдыңі көрінісі. Жалпы өлең кұрылысы, оның шумағы, бунак-буыны, ұйкасы бәрі де белгілі бір заңдылыкка негізделеді. Өлеңге тән ол заңдылық бұзылса өлең-өлең болмайды. Сондыктан шумакты, не буынды, ұйкасты эркім өзінше бұрмалап,] өзінше кұрастырып, оның негізінде «жаңалык ашуга» болмайды. Бірнеш’ жолдар ішкі логикалык магына жагынан байланысып, дыбыс үйлестігі,! (ұйкасы) жагынан киюласа, біткен бір синтаксистік ойды білдіреді.

Қазак өлең кұрылысында шумак екі жолдан бастап, төрт, алтьңсегіз, он| одан да көп жолдардан кұралуы мүмкін. Мысалы, Махамбеттің «Ереуіл атка ер| салмай» деп басталатын өлеңі 19 жол, соның бэрі бірак кұрмалас сөйлем.

«Ереуіл атка ер салмай» ,- өлеңінде:

Ереуіл атка ер салмай Ерлердің ісі бітер ме?

Егеулі найза колга алмай Ерлердің ісі бітер ме?-

деп, ең аяғы «ерлердің ісі бітер ме? » деген жолына шейін ой бітпейді. Осы I өлеңінің әр жолы кұрмалас сөйлемнің компаненті ретінде айтылады. Ой I толкынының каркын күшін әлсіретпей, бір тыныспен бітіру, сол аркылы I тындаушыга өлеңнің эсерін күшейту максатынан туган.

Өлеңнің буынын талдау да ерекше мұкияттылыкты керек етеді. Бұл эсіресе жыр ағымымен жазылған 7-8 буындар аралас келетін өлеңдерін талдасак. I Мысалы: Махамбеттің:

Еменнің⁵ түбі // сары³ бал,

Еріскен⁵ көңіл // бәрі³ бал.

Жоғарыдан⁶ төмен // төгейін³ Керегіңді⁴ // теріп³ ал,

Қасыма⁴ ерген // жолдастар³,

Антың⁴ бұзып // айрылма⁴,

 

(ейінінді⁴ // бермен сал³,-

іеген өлеңін алсак, 7-8 буын араласып, жыр ағымына жататын өлең екендігін [өрсетеді. Бірак жыр ағымы дегенде тек 7-8 буынның араласып келу ғана деп, _)СЬімен шектелсек дұрыс болмас еді. Бұл- Махамбет өлеңінің негізгі түрі. Оның кейбір өлендері 7-8 буынды тармактар болып келеді де, кейбір тармактардың буын сандары 8-ден де асып кетеді.

Голарсактан⁴ // саз кешіп³ Токтамай⁵ тартып // шыгарга³ Қас үлектен⁶ туған // кәтепті³

Кара нар⁵ керек // біздің бұл⁵ іске,- деген шумактың соңгы екі жолдарының 9- Юболып келетін буын сандары,7-8 буынды жолдарының ішінен кездеседі. Махамбет өлеңдерінде не бары төрт түрлі ұйкас бар. Қара өлең ұйкасы (а-а-в-а) шұбартпалы ұйкас (а- ааааа), кезекті ұйкас (а-в-б-в), ерікті ұйкас. Мысалы:

I

Мінгені Исатайдың Ақтабаны ай (а)

Сүт беріп, сұлы беріп, баптаганы ай (а)

Зеңбірек үш атканда дарымады (в)

Кұдайдың міне кара сактағаны ай (а)

II

Ереуіл атка ер салмай, (а)

Ереулі найза колға алмай (а)

Енку-еңку жер салмай, (а)

Коңыр салкан төске алмай (а)

Ерлердің ісі бітер ме? (в)

III

Аспандагы бозторгай (а)

Бозаңда болар ұясы (в)

Бозаңның түбін су алса, (б)

Кайгыда болар анасы (в)

IV

Алты күндей алаулап (а)

Он екі күндей ой ойлап (а)

Акылды алпыс жакка каштырып (в)

Акыл жөнге келгенсін (б)

Толгай толгай жүгірген (г)

Бұл өлеңде де жыр ұйкасы бар.

Бірак ол жоғаргы кара өлең ұйкасы, шұбартпалы немесе кезекті ұйкастардай белгілі тәртіппен келмейді, ой толкынына карай, кай жерде реті калай келсе солай ұйкасып отырады. Махамбет өлеңдерінде осы төрт түрден баска ұйкас жок. Махамбет шыгармаларының тілі әрі көркем, әрі өткір, әрі күшті болумен катар, әр сөзі орынды, эр жағдайдың өзіне лайыкты да сәйкес, соған тән болып келеді. Махамбет өлеңдерінде көркем тілге тән өрнек — айшыктың кай түрін болсын кездестіреміз. Өз мағынасында колданылатын сөздер, троптың түрлері, фигура, оның алуан түрлері т.б. Оның поэтик тіліне тэн жэне бір ерекшелік — нұскалылығы. Не казак поэзиясында бұрын

 

колданылмапш, не өте сирек кездесетін образдар. Сөздерінің саралылыі^— образдарыныц үздіктігі жагынан өзінен бүрында, өз кезінде де Махамбетгг тең келетін акын болган емес.

Әсіресе, Махамбетте ерекше көзге түсетін бір жайт — поэтик тілдердің өза| бапланыстарының шебер киысушылыктары.

Кермныгым. кербезім,

Кері с кеі ідсй ш аі щозы м,

Күламдай ащы дауыстым,

К-үлжадай айбар мүйіздім-

Деген үзіндіде метафора, теңеу, эпитеттердің бір-бірімен байланыстылыгьі көрсек,

Адырнасын ала огіздей мөңіреткен,

Аткан огы Еділ -Жайық тең өткен.

Атканда кардай бораткан

Көк шыбыгын каиды ауыздан жалаткан- деген үзіндіді теңеу, метафор^ метоішміія, әсірелей теңеу, эпитет, таза әсірелеуді кездестіреміз. Небары 7-1 жолдың ішінде бір-бірімеи тыгыз байланысты бірнеше көркем сөздердің каба келуі, түр жагынан, акынның аскан шеберлігін көрсетеді. Бірак оның шеберліг тек кана сез табуында емес, образдарынын айтайын деген ой-пікірлерінің тыгы: байланыстылыгымен акынның таланттылыгында, сөздерінің көркемділігінді осында. Махамбет өлеңдерінде психологиялык параллелизм, шендестіру әсіресе жиі кездесетін поэтикалык тілдің бір түрі — риторикалык сүрау басы\ орын а.іады. Оиың негізгі себебі: окырмандарына ой тастау. Койылғаг сүрактарга әркімнің өзінің жауап беруін талап ету. (3,111-117)

Маха.мбет халык көңілінің түныгындағы су асылы еркіндікті, теңдікті, жаксы түрмысты аңсаган арманшыл ата жауына деген каны каткан өшімен кегін, азаматтык антка берік адалдыгы меи арыстандай ерлігін көкке көтере мадактады. Акының кызыл оттай қызулы, қылыштай өткір, селдей серпінді сөздері караңгыда алдан жарык күнді кармаган калың казактың ак жүрегіне толку салды, ер көңіліне жел берді.Махамбет жырларын окыган адам тез тұтаныгі. Исатай сарбаздарының сарынды айкаска кіргендей, жеңіс куанышын, жеңіліс күйігін бірге кешкендей сезінеді. Акының күдіретті сөзінің күні бүгінге дейін сыры кеткен жок.

Махамбет жырлары халкымыздың мәдени мүраларының рухани ең асылынан саналады. «… Шындыкты тура айтатын абайламай, дарига-ай Махамбеттер, Абылайлар-ай»-деп акын Мүкагали жырлагандай Махамбет кұдай берген таланттың аркасында аз гүмырында өзі басынан кешкен өмірді өленге айиалдырып, ащы шындыкты ашык айтып, сол рухты жырларын, ерлік ұрандарын үрпактан-үрпакка тірілердің бәріне-бәрімізге жаттатып кеткен. Махамбеттің жалынды жырлары ұрпактың патриоттық сезімін оятып, намыс кылышын берік үстауга тәрбиелеуші мүра.