24 декабря, 2017 12:08
И. Ньютон динамиканың үшінші заңын былай тұжырымдаған:
| «Әр әрекетке оган тең және қарсы әрекет бар, басқаша айтқанда, екі дененің бір-біріне өзара әрекеті тең және қарама-қарсы багытталган». Бірінші жэне екінші заңдарда беріл- ген денеге әрекет ететін күш туралы жэне сол күш әрекетінің нәтижесі жайлы сөз болды, ал күш қай дене тарапынан түсіп тұр, оның табиғаты |
| жайында ештеңе айтылмады. Тек, эрбір нақты жағдайда ойда кем де- генде екі дене болды: күш — әрекет жасаған дене жэне тарапынан күш түсіп түрған дене.
Егер А дене тарагіынан В денеге күш әрекет жасаса, ол күшті ¥АВ деп белгілейік. Динамиканың үшінші заңы бойын- ша: Егер А дене В денеге Ғі/( күшпен әрекет жасаса, өз кезегінде В денесі А денеге Ғ|/( күшке шамасы тең, багыты қарсы Ғ/;/ күшпен әрекет етеді. Екі күш те бір түзудің боііымен багытталган — әрекет қарсы әрекетке тең. Үшінші заң күш бөлек екі дененің өзара әрекетінің нәтиже- сі екенін баяндайды. Әрекет немесе қарсы әрекет деген түсініктердің, шын мэнісінде, шартты екендігі айкын, олардың эрқайсысының атын қарсы атқа ауыстыруға болады. Мысалы, алақандағы салмаққа (таразы тасына) алақан тарапынан жогары бағытталған Ғ күш әрекет етіп түр, ал таразы тасы, керісінше, алақанға төмен бағытталған Ғ с,а күшпен эрекет жасап тұр. Енді алаканды жоғары көтеріп, төмен түсірейік. Үшінші заң бойынша, Ғ +Ғ =0. а.с с.а к ‘ Бүл теңдік салмак жатқан алакан тыныштықта ма, элде қозғала ма |
| әрқашан оған байланыссыз орындалады.
Бүл жерде Ньютонның үшінші заңында эңгіме эр түрлі денелерге түскен күштер туралы болып отыр- ғанын атап кету өте маңызды, яғни олар бірін-бірі жоя алмайды. И. Ньютон түжырымдаған дина- миканың негізгі үш заңы одан бүрын белгілі болған. Оның өзі: «Мен мате- матиктер кабылдап, көптеген тэжі- рибелер дәлелдеген бастамаларды баяндадым. Бірінші екі заңды қол- дана отырып, Г. Галилей дененің құлауы уақыт квадратына пропор- ционал екенін тапты. Осы екі заң жэне үшінші заң негізінде біздің заманның ұлы геометрлері, кавалер Христофор Врен, Иоанн Цамис және Христиан Гюйгенс соққы жэне дененің шағылу зандарын корытгы», — деген еді. Бірақ И. Ньютонға дейін осы үш заң механиканың негізі бо- лады деген көзқарас қалыптасқан жоқ. Тек И. Ньютон кез келген денелердің қозғалыстарын зерттей жэне сараптай отырып, қандай да болсын күрделі механикалық қүбы- лыстар динамиканың үш заңына бағынатынын көрсетті. Ол осы заңдардың негізінде механиканың ғылым ретінде іргетасын калады. Сондықтан динамиканың негізгі үш заңын ұлы И. Ньютон есімімен бай- ланыстыру өте орынды. |
Автор публикации
