ОРХОН ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ КӨРКЕМДІГІ

Қөне түркі әдебиетінің ең әдепкі нұсқаларындағы өлеңнің жасалу тәсілдерін егжей-тегжей талдамай, анықтамай тұрып қазақ өлеңінің тууы, қалыптасуы, дамуы жайында жүйелі, дәлелді сөз айту мүмкін болмас еді. Басқаша айтқанда, Орхон ескерткіштеріндегі по- этикалық заңдылықтарды ашу халқымыздың өлең жа- саудағы алғашқы адымдарын, ұйқастың қалыптасқан, жетілген кездері мен оған дейінгі өлеңдік тіркестердің барлық қатысын негіздеумен барабар болып шықпақ.

И. В. Стеблеваның айтуынша, Орхон ескерткіштері түркі халықтары поэзиясына ортақ төрт тармақты өлең принципіне негізделген. Мұның дұрыс еместігін және Орхон жырларының төрт тармақты шумақтардан ғана тұрмайтындығын жоғарыда айттық.

Орхон ескерткіштерінің үш, төрт, бес, алты, сегіз тіп- ті онан да көп жолды шумақтардан тұратындығын, әр алуан ұйқасты, әр буынды, көбіне 7—8 буынды болып келетін жыр өлшеміне негізделгенін байқауға болады.

Ескерткіштегі өлең жолдары жыр тәрізді бірімен-бірі тығыз байланысты болып келеді де, негізінен бір ой түйдегіне бағынады. Демек, Орхон ескерткіштері жыр

Орхон ескерткіштерінде жетілген өлең ұйқастары- ның өте аз ұшырасатындығы да біздің пікірімізді дәлел- дей түседі. Өйткені өлеңдегідей емес, жырдағы ұйқас көбіне ойға құрылады.

Біздің есебіміз бойынша, Орхон ескерткіштері 727 жыр жолынан тұрады. Жыр жолдарының буын сандары түрліше болып келеді (3-тен 15 буынға дейін кездеседі).

Кестеге қараңыз.

X

л

>.

хо

а

>*

а

3

>.

\о

н

о.

ф

н

3

3

>.

\о

о

о

о

X

3

>.

\о

3

н

3

3

>.

\о

н

о

*

е(

К

3

>.

\о

т

о

о

X

3

>.

\о

т

3

ь*

о

н

X

3

>.

\о

X

о

=(

а;

3

>.

\о

а.

\о

я

о

з

3

>.

\о

о

X

о

«

X

3

>.

\о

а

>-

а

о

з

3

>.

\о

н

о.

ф

н

X

о

з

3

>.

\о

о

о

\о

о

и.

3

о.

иэ

Тегінде Орхон жырларь нда өте жиі ұшырасатын: іші- тысы (ічін-ташын), ел-жұрты (ел-төрүсі), жылаған-сық- таған (йұғчы — сығытчы), інілі ағалы (інілі-ечілі), бей- нет-күші (ісіг-күчіг), ата-баба (ечүм-апам), ілгері-кейін (ілгері-құрығару), атақ-даңқы (аты-күчі), от-су (от- -суб), ойда-қырда (йер-сайу), өлім-жітім (өлү-йітү), жаяу-жалпы (йодағын-йалаңын), жер-көк (теңірі-йір), қасы-көзі (көзі-қашы), ою-өрнек (барқ-бедіз), күні-түні’ (күн йеме-түн йеме), қыз-қырқын (қыз-қыдыз) тәрізді турақты-мағыналық бірлікті білдіретін к,ос сөзді егіз тіркестер мен ыңғайлас мәндес синонимді сөздер тізбегі өлең жасаудың ең әдепкі тәсілдері болғанға ұқсайды.

Ондай қос сөзді тіркестердің өзі кейде бір жағы мән- ді, бір жағы мәнсіз (қыз-қырқын, жылаған-сықтаған, өлім-жітім тәрізді); кейде екі сыңары да мағыналы (қа- сы-көзі, ойда-қырда, ата-баба) болып келеді.

Енді ыңғайлас мәндестерге мысал келтірейік: Тәтті сөз, асыл қазынасы — сүчіг сабын, йымшақ ағын;

Ақылды кісілерді, батыл кісілерді — Едгү білге кісіг, едгү алп кісіг;

— тұта бірміс, іті бірміс Өлүрейін, урығсырайун: Иабыз, иаблақ, будун: Ічікді, йүкүнті» т. с. с.

Елсіз қалған, хансыз қалған халықты,— Елсіреміс, қағансырамыс будунуғ.

Күң болған құлданған халықты — Күндеміс, құлед- міс будунуғ.

Ата-баба мекеніне қайта орнатқан — Ечүм-апам төрү- сүнче йаратмыс, болғұрмыс.

Бізге жауыздығы үшін Ханы өлді.

Көтерген тәңірі,

Ел берген тәңірі,

Іші — ассыз,

Тысы — тонсыз Ханы алып екен,

Акылгөйі данышпан екен».

Бізіңе йанлұқын үчүн Қағаны өлті Көтүрміс теңрі,

Ел бірігме теңрі.

Ічре ашсыз,

Ташра тонсыз,

Қағаны алп ерміс.

Айғұчусу, білге ерміс т. с. с.

Біз жоғарыда Орхон ескерткіштерінің әлденеше тар- мақты шумақтардан тұратынын, түрліше ұйқасқа құры- латындығын ескерткен едік. Бұл бір.

Екіншіден, егер өлеңде буын саны, ұйқасы накпа- нақ, дәл келіп отыру бұлжымас заң болатын болса, мұн- да біз ондай қасиетті көрмейміз.

Ескерткіштегі тізбектердің өлшемі де, ұйқасы да түрліше болып, кейде, ұйқаспай жатады. Күлтегінге, Тоныкөкке арналған жазуларды жырға жатқызуымыз- дың басты себептерінің бірі осында. Өйткені, профессор Б. Кенжебаев айтқандай: «Жырда өлеңдегідей өлшем- нің, ұйқастың мәні соншалықты күшті емес. Жыр көп ретте сөз буынына, сөз ұйқасына емес, ой түйдегіне, ой ұйқасына қарай қиыстырылады. Көп жерлері, тіпті, ұй- кассыз да келеді». (Б. Кенжебаев. Қазақ өлеңінің құры- лысы туралы, Алматы, 1955, 21-бет).

Ескерткіштердегі үш тармақты сыңар (ааб яки бба) ұйқасты жыр үлгілері төмендегіше болып келеді:

«Құтым бар үчүн (а)                                «Бағым болғандықтан,

Үлігім бар үчүн (а)                                   Сәті түскендіктен,

Өлтечі будунуг тірігрү ігітім (б)             Өлімші халыкты тірілттім.

Түрк будун үчүн (а)                                 Түркі халқы үшін

Түн удымадым (б)                                   Түнде ұйықтамадым,

Күнтүз олурмадым» (б)                           Күндіз отырмадым».

Үш тармақты жыр үлгілері үнемі дәл осылай бола бермейді екен. Арагідік олардың әрбір жолы бір гана сөзден тұратын шумақтары да кездеседі.

Мысалы:

«Сүңүсдіміз (а)                                         «іСоғыстык,

Санчыдымыз (а)                                      Шаныштық,

Қанун өлтүртіміз» (а)                               Ханын өлтірдік».

Біз келтіріп отырган шумақтардың бүгінгі поэзия тұргысынан қараганда тіпті өлеңге ұқсамауы да мүмкін, бірақ аталган ескерткіштің осыдан бір мың екі жуз жылдан астам уақыт бұрын жазылгандыгын ескеруіміз керек.

Енді төрт тармақты жыр шумақтарына бірнеше мы- сал келтірейік. Олардың өзі ұйқасы, буын саны жагынан да түрліше болып келеді.

Күң күнліг болмыс ерті (7а) інісі ечісін білмез ерті (106) Оғлы қаңын білмес ерті (96)

2.  Қаның субча йүгүрті (7а) Соңүкүң тағча йатды (7а) Бегілік ұры оғлың кұл бол- ты (96)

Сілік қыз оғлың күң болты(8б)

3.   Иоруқлығ қантан ке- ліп (7а)

Иана өлтді? (46)

Сүңігліг қантан келіп (7а) Сү- ре елтді?

4.   Теңрі йарулқазу (6а) Бүкүл турк будунқа (66) Иаруқлығ йоғуғ келүрмедім (9в) Төгүнліг атуғ йүртмедім (8г)

Інісі ағасын білмес еді,

Ұлы әкесін білмес еді.

Бек ұлдарың кұл болды,

Пәк қыздарын күң болды.

3.  Қарулылар қайдан келіп, Тағы(сені) кұлдыратты. Найзалылар қайдан келіп, Қайта (сені) ыдыратты?

4.   Тәңірі жарылқады.

Бүкіл түркі халқына Қарулы жау келтірмедім,

Атты әскер жолатпадым.

Орхон жазуларынан бес тармақты жыр шумақтарын да кездестіреміз. Бірақ оларда өлең ұйқасынан гөрі ой ұйқасы, дыбыс үндестігі әлдеқайда басым жатады.

Мысалы,

Қағанлығығ қағансыратмыс, Иағығ баз қылмас,

Тізлігіг сөкүрміс,

Башлығығ йүкүнтірміс».

Ескерткіштердегі алты мынадай болып келеді:

Хандығын хансыз етті,

Жауын бейбіт етті,

Тізеліні бүктірді,

Бастыны еңкейтті».

жолдан тұратын жыр үлгілері

Елім амты каны,

Қемке іліг қазғанурмен?— тір ерміс.

Қағанлык будун ертім, Қағаным каны,

Не кағанқа ісіг-күчіг бірүр- мін?—тір ерміс».

Елім қазір кайда,

Қімге ел-жүрт іздермін?— дес- ті.

Ханды халық едім,

Ханым кайда,

Қандай ханға күш-куатым бе- ремін?— десті».

Ескерткіштерден сегіз, тоғыз, тіпті одан да көп тар- мақты жыр шумақтарын көреміз.

Бірақ тоғыздан әрі жыр шумақтары, көбіне үндестігі, қиюластығы әлі де түгелдей жетіліп бітпеген шұбырт- палы жыр ұйқасын еске салады. Ондай ұзақ шумақтар- да да негізінен ой түйдегі, ой сәйкестігі басым жатады.

Эпикалық шығарманың табиғатына желісі ұзақ шу- мақтар өте-мөте тән болатындықтан, ескерткіштердегі сегіз, тоғыз тармақты жыр үлгілерінен бір-бір мысал.

Галуйқа кічіг тегмедім(б) Біргерү — Токуз Ерсенке тегі сүледім(а)

Түпүтке кічіг тегмедім (б) Құрығару — Иінчу үгіз кече Темір Қапығқа тегі сүледім (а) Иырғару—Иір Байырқу йіріңе тегі сүледім (а)

Бунча йірке тегі йорытдым.

2.   Елтеріс кағанқа Түрк Бөгү кағанқа Түрк Білге қағанқа Қақпаған қағанқа Түн ұдымату Кунтүз олұрмату Қузул қанум төкті Қара терім йүгүрті Үсіг-күчіг бертім оқ¹

Теңізге сәл жетпедім.

Түстікте — Тоғыз Ерсенге дейін жауладым,

Тибетке сәл жетпедім.

Батыста — Інжу өзенін кеше Темір қақпаға дейін жауладым. Терістікте — Байырқы жеріне дейін жауладым.

Осыншама жерге дейін жорыт- тым.

2.  Елтеріс қ: . ан үшін Түрк Ьөгі қаған ү ^:н,

Түрк Білге қаған ү.’:.н,

Қапаған қаған үшін Түнде үйыктамадым,

Қүндіз отырмадым.

Қызыл ка” імды ағыздым,

Қара тері..,ді төктім Қүш-қуатымды аямадым.

Енді әдепкі үзіндінің тақ (1, 3, 5, 7) тармақтарының басында келетін ілгерү-біргерү, кұрығару-йырғару тә- різді өзара үпдесіп, жымдасып тұрған сөздерге назар аударыңыз. Сөз басында ұйқасып келген дәл осы сөз- дердің дербес шумағын Күлтегіннің кіші жазуынанкез- дестіреміз.

Иырғару — түн ортусыңару».                 Солымда — түн ортасында».

Бұл үзіндінің бастапқы сөздері егіз (аабб) ұйқаспен, жазылған. Қарап отырсаңыз, ортадағы сөздердің өзі де (күн, түн) өзара ұйқасып тұр.

Енді осы шумаққа басқа бір жағынан келсек, (ілгерү- біргерү, қүрығару-йырғару’ і сөздерінің үндесіп, өлең болып естілетінін байқаймыз. Ондай үндестік пен әуез- ділік аллитерация түріндегі дыбыстық қайталауларға байланысты. Мұнда, тіпті, соңғы ұйқастардан гөрі әдепкі сөздердің дыбыс үндестігі, жарастығы әлдеқайда күшті- рек екені көрінеді. Демек, мұның өзі әуезділікке, үнді- лікке ерекше мән берген түрк халқының жырлары алли- терациясы болып келетіндігін яки ұйқастың басында жасалатындығын дәлелдейді.

Сонымен, жыр ұйқастары, жыр шумақтары жайын- дағы сөзімізді аяқтай келе мынадай тұжырым жасауға болар еді:

Біріншіден, өлең жасаудың, ойды көркем бейнелеудің әдепкі адымдары деп біз жырдағы жиі кездесетін: іші- сырты, қасы-көзі тәрізді қос сөзді тіркестер мен тәтті сөз, асыл қазына, бағынды, жүгінді секілді ыңғайлас мәндес сөздердің жарасымды бірлігі деп есептейміз.

Мұндай сөздер қатарласа, жапсарласа келіп, шешен- дік ыңғайға ойысып, содан мақал-мәтелге, қанатты жол- дарға, әуезді, ырғақты жырға ұласады.