ОРХОН ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ ТЕКСТІ КҮЛТЕГІН (VII ғасыр)

Бірінші жыр

Түрк Білге қаған,

Бұ өдкй олуртым.

Сабымын түкеті есідгіл:

Улайу інійігүнім, оғланым, Бірікі оғушым, будунум, Берійе-шад-апыт беглер, Иырайа — таркат буйрук бег- лер Отуз.

2.  Токуз оғуз беглері, буду- ны,

Бу сабымын едгүті есід, Қатығды, тыңла.

Ілгерү — күн тоғсыққа,

Бергерү — күн ортусыңару, Қурығару — күн батсыкыңа,

Түрк білге¹ қаған^{1 2},

Бұл шақта отырдым.

Сөзімді түгел естіңдер:

Бүкіл жеткіншегім, ұланым, Біріккен әулетім, халқым, Оңымда шад³, апа³ бектер Солымда — тархан³, бұйрық бектер Отыз.

Тоғыз оғыз бектері, халқы.

Бұл сөзімді мұқият тында. Терең ұк.

Ілгері — күн шығысында, Он.жақта — күн ортасында ⁴ Кейін — күн батысында,

3.    Көп ітдім. Ол амты аңыр

Иоқ турк қаған Өтүкен йыш ^{6 1 2 *} Олурсар, елте буң йоқ.

Талуйка кічіг тегмедім,

Біргерү — Токуз ерсенке тегі сүледім,

Түпүтке кічігім тегмедім, Курығару — йінгу үгіз кече Темір қапығқа тегі сүледім, Иырғару — йер Байырқу йеріңе тегі сүледім,

Бунча йерке йорытдым,

Өтүкен йышда йіг иді йоқ ер- міс, ел тұтсақ йер Өтүкен Иыш ерміс. Бу йерде олурып, Табғач будун бірле түзелтім.

Сүчіг сабын, йымшақ ағын арып, ырақ будуныг аича йа- ғутыр ерміс. йағру контукда кісре анығ біліг анта өйүр ер-

міс.

Бір кісі йаңылсар, оғушы, бу- дуны, бірсүкіңе тегі, қыдмаз ер- міш.

Сүчіг сабыңа, йымшақ ағысыңа артурып үкүс Түрк будун, өлтіг,

Түрк будун үлесікің.

Бірійе чуғай йыш түгүл,

Осынша көп еттім. Егер қа-

зір баяғы

кексіз түрк қағаны Өтүкен ⁴ қойнауында отырса, (онда) ел- де мұң жоқ.

Ілгері — Шантұң жазыққа дейін жауладым,

Теңізге сәл жетпедім.

Түстікте — Тоғыз Ерсенге дейін

жауладым,

Тибетке сәл жетпедім,

Батыста — Інжу ⁵ өзенін кеше Темір қақпаға дейін жауладым. Терістікте—Байырқы жеріне дейін жауладым,

Осыншама жерге дейін жорыт- тым,

Өтүкен қойнауының нағыз иесі жоқ еді, бірақ ел тұтатын жер

осы

Өтүкен қойнауы еді. (Дәл) осы жерде отырып, табғаш халқы- мен табыстым.

Алтынды, күмісті, дақылды, жібекті соншама шексіз беріп жаткан табғаш халқының сөзі тәтті, бұйымы асыл еді. (Олар) тәтті сөз, асыл қазынасын беріп, жырақтағы халықты (өзіне) сонша жакындатар еді. Жақын қонып, сосын (олардан) әдепсіз қылықты үйренуші еді.

Ақылды кісілерді, батыл кісілерді табғаштар қозғай ал- ған жоқ.

(Егер) бір кісі алданса (онда) руы, халқьт тұқымына дейін калмас еді.

Тәтті сөз, асыл дүниесіне көп алданып

Түркі халқы, қырылдың,

Түркі халқы, жойылдың,

ғурур ерміс:

«Ьірақ ерсер, йаблақ ағы бірүр,

ҒІағұқ ерсер, едғү ағы бірүр»

— тіп.

Анча бошғұрур ерміс.

Біліг білмез кісі ол сабығ алып,

Иағру барып, үкүш кісі өлтіг.

Түрк будун, өлтечісен.

Өтүкен йер олурып,

Ақыш-тікіщ ысар,

Нең бунуғ йок,

Өтүкен йыш олурсар,

Беңгү ел тута олуртачы сен, Түрк будун тоқ.

Арық оқ сен,

Ачсық, тосық өмез сен,

Бір тодсар, ачсық өмез — сен.

Көп анта алқынтығ, арылтығ, Анта қалмыш йер-сайу көп туру — өлү йорыйур ертіг.

Теңрі йарлықадуқын үчүн,

Өзім құтым бар үчүн,

Қаған олуртым.

Қаған олурып,

Чыған будунуг бай қылтым,

Аз будуныг үкүш қылтым.

Азу бу сабымда ігің барғу? Түрк беглер, будун, буны есі- Дің!

Түрк будунуғ тіріп,

Ел тұтсықыңын бунта уртым.

Йаңылып, \’лескіңін йеме бунта уртым.

Түркі халқы, жойылдың

Сонда өш адамдар бы- лай иландырып еді:

«Жырақ болса, жаман сыйлық берер,

Жақын болса, жақсы сыйлық берер»,— деп.

Осылай иландырып еді.

Білімсіз кісілер сол сөзге на- нып,

Жақын барып, көбің қырыл- дың.

Ол жерге барсаң,

Түркі халқы, өлімшісің.

Өтүкен жерінде отырып. (Қазынаға) керуен жіберсең, Еш мұңың жоқ.

Өтүкен қойнауында отырсаң, Мәңгі елдігіңді сақтайсың сен, Онда түркі халқы тоқ.

Ашсың ғой сен,

Аштықта токтықты түсінбейсің, Бір тойсан аштықты түсінбей- сің.

Соның үшін алдандыц, Қағаныңның тілін алмадың, Жер-жерге бардың,

Әбден алқындың, арылдың. Сонда қалғандар жер-жерге қаңғып

өлімші босқын (боп еді).

Тәңірі жарылқағандықтан, Өзімнің бақытым бар болған- дықтан,

Қаған отырдым.

Қаған болып,

Жоқ, кедей халықты көп көтердім,

Қедей халықты бай қылдым,

Аз халықты көп қылдым.

Осы сөзімде өтірік бар ма? Түрк бектері, халқы, бұны тыңдандар!

Түркі халқын жиып,

Ел болғандарыңды мұнда бас- тым.

Жаңылып, көшкендеріңді де мұнда бастым.

Ақар көрү білің,

Түрк амты будун беглер — Бөдке көрігме беглер,

Гұ йаңылтачы сіз Мен бенгү таш…

Табғач қаганта бедізчі

келүртім, бедізтім,

Меніқ сабымын сымады.

12.   Табғач қағаның ічрекі бедізчіг ыты.

Ақар адынчығ барк йаратур- тым,

Ічін-ташын адынчығ бедіз ур- туртым, таш тоқытдым, Көңүлтекті сабымын У…

(«Он оқ оғлын)а, татыңа тегі,

Буны көру, білің,

Бәңгү таш тоқытдым.

13.     (Бу еріг) ерсер,

Амтыка еріг йерте ірсер,

Анча еріг йерте

Беңгү таш тоқұтдым бітідім.

Аны керіп, анча білің —

Ол таш… дым,

Бу бітіг бітігіме —- Атысы йол(л)ығ тігін.

Мәқгі тасқа бастым.

Бұған қарап біліңдер,»

Хүрк халқының қазіргі бекте- рі —

Таққа кіріптар бектер,

Сендер жаңылғышсыңдар ғой? Мен мәңгі тас…

Табғаш қағаннан бәдізші ¹ алдырдым, жазу жазғыздым, Менің сөзімді бұзбады.

Табғаш қағаны ішкі өңірден бәдізшілерін жіберді.

Оларға бөлекше мазар салдыр- дым,

Іші-тысына жазу жазғыздым, тас қалаттым.

Көңілдегі сөзімді.^{1 2}…

Он оқ ұлдарына, таттарға де- йін,

Бұны көріп, біліндер,

Мәңгі тас калаттым.

(Бұрын) бұл аялдама болса,

Қазірде аялдама жер болса, Сол аялдама жерге Мәңгі тас калаттым, жаздыр- дым.

Бұған қарап мынаны біліқ- дер —

Ол тас… тым ³

Бұл жазуды жаздырғанның

аты Иоллығ тегін

Асра йағыз йер қылынтукда, Екін ара кісі оғлы қылынмыс. Кісі оғлынта үзе ечүм апам

Бумын каған, Істемі каған олурмыш.

Олурыпан, түрк будуның елін, төрүсін

Тута бірміс, іті бірміс.

Төменде қара жер жаралғанда, Екеуінің арасында адам бала- сы жаралған.

Адам баласы үстіне ата-тегім Бумын қаған, Істемі каған отырған.

Отырып, түрк халқының ел- жұртын

Қалыптастырған иелік еткен.

Сү сүлепен.

Түрт булундақы будынығ Коп алмус, баз қылмыс, Башлығығ йүкүнтүрміс,

Тізлігіг сөкүрміс,

Ілгерү — Қадырқан йықша тегі,

Керү-Темір Қапуғқа тегі қон- тұрмыс

3.      Екін ара іді оқсыз көк

түрк (іт) Анча олурыр ерміс. Білге қаған ерміс.

Алп қаған ерміс.

Буйуруқы йеме білге ерміс

ерінч,

Алп ерміс ерінч.

Беглері йеме, будуны йеме түз ерміс.

Ану үүүн еліг анча тұтмұс

ерінч,

Еліг тұтуп, төрүг ітміс,

Өзінче кергек болмус.

4.      Ийғчу-сығутчу:

Өңре күн тоғсуқда,

Беклі чөл(л)іг ел,

Табчағ, түпұт, апар пұрұм, Куркуз, үч қурықан,

Отұз татар, қытан, татабы Бұнча будун келіпен, Сығтамыс-йығламыс.

Антаг күліг қаған ерміс.

Оғлу та қаған болмус ерінч. Анта кісре інісі ечісін тег қы- лынмадуқ ерінч,

Оғлу қанун тег қылынмадук ерінч.

Білігсіз қаған олурмус ерінч, йаблақ қаған олурмус ерінч, Бұйруқы йәме білігсіз ерінч, йаблақ ерміс ерінч.

Табғач будун теблігін күрліг

үчүн,

Армақчусун үчүн,

Інілі-ечілі кіншүртүкін үчүн,

Сарбаздарымен аттанып,

Төрт бұрыштағы халықты Көп алған, бәрін бейбіт еткен, Бастыны еңкейткен,

Тізеліні бүктірген,

Ілгері^{5 6 1} Қадырқан қойнауына дейін,

ҚерІ Темір қақпаға дейін жай-

лаған. \

Екі аралықта жүрген йесіз көк

Түрктерді осылай қоныстан- дырған екен.

Білге қағандар екен.

Алып қағандар екен.

Әміршілері де бірге болған екен, Алып болған екен.

Бектері де, халқы да сенімді екен.

Сол үшін де елін сонша (ұзак) билеген екен,

Ел ұстап, төрелік еткен, Өздері қаза болған.

Жылаған-сықтаған:

Әуелі күн шығыстан Бөклі шөлінін елі,

Табғаш, тибет, авар, үрім, Қырғыздар, үш құрықандар Отыз татар, қытай татабылар Осыншама халық келіп, Сықтады-жылады.

Осындай сыйлы қағандар еді.

Соңындағы інілері қаған болған,

Ұлдары да қаған болды. Соңындағы інісі ағасындай бол- мады,

Ұлдары әкесіндей болмады.

Біліксіз қағандар отырған екен, Жалтақ қағандар отырған екен. Әміршілері де біліксіз екен, Жалтақ болған екен.

Бектерінің халқының ымырасыздығынан,

Табғаш халқының тепкісіне көн- гендігінен,

Арбауына көнгендігінен, Інілі-ағалының дауласқандығы- нан

Түрк будун ілледүк елін учғу- ну ыдмыс,

7.   Қағанладық кағанун иітү- рү ыдмыс;

Табғач будунқа бегілік ұру оғ^ лун құл болту,

Сілік куз оғлун- күң болту, Түрк беглер түрк атын /ыты,

Пәк қыздары күң болды.

Түркі бектер түркі атын жоғал-
тып,

Табғач қағанқа көрміс,

Еліг йыл ісіг-күшіг бірміс.

8.    Ілгерү — күн тоғсықда Бөклі қағанға тегі сүлейү бір-

міс,

Қурығару Темір Қапығқа тегі сүлейү бірміс,

Табғач қағанға елін-төрүсін алу бірміс.

Табғаш қағанына бағынды,

Елу жыл ісін-күшін берді. (олар) ілгері — Күншығыста Бөклі қағанға дейін шапқын-

дады,

Кері — Темір қақпаға дейів шапқындады,

Табғаш қағанына елін-жұр- тын алдырды.

«Елліг будун ертім,

Елім амты қаны,

Кемке еліг қазғанурмен тір ер- міс

Қағанлуғ будун ертім,

Қағаньім қаны,

Не қағанқа ісіг-күчіг бірүр- мен?»— тір ерміс.

Анча тіп, табғач қағанқа йағу болмыс.

«Елді халық едім,

Елім қазір қайда,

Кімге ел-жұрт іздермін?

Қағанды халық едім,

Қағаным қайда,

Қандай қағанға күш-қуатым берермін?»— десті.

Осылай деп табғаш халкына жау болды:

Ітінү йарағуну умадуқ,

Иана ічікміс.

Бунча ісіг-күчіг біртүкгерү са- кынматы.

Түрк будун:

«Өлүрейін,         уруғсыратайын»—

тір ерміс,

Иокоду барыр ерміс,

Үзе түрк теңрісі,

Түрк ыдуқ йері, субу

11.     Анча тіміс:

Түрк будун йоқ болмазун тійін, Будун болчүн тійін,

Қанум Елтеріс қағануғ,

Өгім Елбілге қатұнығ.

Теңрі төпесінте тұтұп Иөгерү көтүрміс ерінч.

Қолдарынан түк келмей,

Қайта бағынды.

Бүйтіп күш-қуатын бергілері келмеді.

Түркі халқы:

«Қырылайық, жойылайык» дес- ті,

Ажалға жылжи бастады,

Көкте түрк тәңірісі,

Түрктің қасиеті жері, суы

Былай депті:

«Түркі халқы жойылмасын»— дейді,—

«Ел болсын»,-— дейді.

Әкем Елтеріс қағанды,

Шешем Елбілге қатынды Тәңірі төбесіне ұстагі Жоғары көтерген екен.

12.  Ташра йорыйур, тійін есідіп,

Балыкдақы тағыкмыс,

Тағдақы інміс,

Тіріліп йетміс ер болмас.

Тенрі күч біртүк үчүн

Қанұм каған сүсі бөрі тег ер-

міс,

Йағысы коң теге ерміс, Ілгерү-қурығару сүлеп тірміш, қобартмыш,

13.  (Қа) мұғы йеті йуз ер болмыс

Йеті йүз ер болып,

Елсіреміс, қағансырамыс буду- нығ,

Күңедміс, құледмыс будунығ, Түрк төрүсүн ычғынмыс буду-

нығ

Ечүм-апам төрүсінче йаратмыс, бошғұрмыс.

Төліс, тардуш…

14.  йабғұғ, шадығ берміс. Бірійе табғач будун йағы ерміс,

Иырайа Баз каған, токуз оғуз будун йағы ерміс.

Қырқыз, қурыкан, отуз татар, Қытай, татабу-қоп йағы ерміс. Қанұм қаған бунча…

15.  Қырқ артуқ(ы) йіті йо- лы сүлеміс,

Иегірімі сүңіс сүңісміс.

Генрі йарлықадұқ үчүн Еллігіч елсіретміс.

Қағанлығығ қағансыратмыс, Иағығ баз қылмыс,

Тізлігіг сөкурміс,

Башлығығ йүкүнтүрміс.

Қаңым қаған інче еліг-терүг қазғанып,

16.    Ұча бармыс.

Қаңым кағанға башлайұ Баз қағанұғ балбал тікміс.

Шетте жортып жүр дегенді естіп,

Қаладағылар өрлепті,¹ Таудағылар індепті^{1 2} Жиылып жетпіс ер бопты.

Тэңірі қуат берген соң

Әкбад қағанның әскері берідей’

бопты,

Жаулары қойдай бопты, Ілгері-кейін аттанып, жинапты,. көтеріпті.

Қолы жеті жүз ер бо- лыпты.

Жеті жүз ер болып,

Елсіреген, қағансыраған халық- ты,

Күңденген, кұлданған халықты Түркі иелігінен айрылған ха- лықты

Ата-баба мекеніне кайта орнат- ты.

Төліс, тардұш (тарға)

Жабғы, шад³ сайлапты, Оңында — табғач халкы жау еді. Солында — Баз каған, то- ғыз оғуз халқы жау еді. Қырғыз, құрықан, отыз татар, Қытай татабы — бәрі де жау еді.

Әкем каған осынша ⁴…

Қырык жеті рет аттанды…. Жиырма айқас жасады.

Тәңірі жарылқағандықтан, Елдігін елсіретті,

Қағандығын қағансыратты, Жауын бейбіт етті,

Тізеліні бүктірді,

Бастыны еңкейтті.

Әкем қаған сөйтіп ел-жұрт кұ- рап,

Ұша барды ⁵.

Әкем қағанның басына

Баз қағаннық балбалы койыл-

ды.

Ечім каған олурыпан,

Түрк будунуг йіче ітді Ігіті

Чығайығ бай кылты,

Азығ үкүс кылты.

17.   Ечім каған олуртукда, Озім тардуш будун үзе ійад ертім.

Ечім каған бірле-ілгеру -т- йашул үгүз,

Шаңтүң йазықа тегі сүледіміз.—

Құрығару Темір қапығқа тегі сүледіміз.

Көңмен аша кырқыз йеріңе те- гі сүледіміз.

18.   Қамуғы беш отүз сүле- діміз.

Үч йегірмі сүңүшдіміз.

Еллігіг елсіретдіміз, Қағанлығығ каншратдымыз, Тізлігіг секүртіміз,

Башлығығ йүкүнтүртіміз,

Түргіс каған түркіміз, (Будунум) ерті,

19.    Білмедүкін үчүн,

Бізіңе йанлуқын үчүн кағаны

өлті,

Бұйруқы, беглері йеме өлті,

Он оқ будун емгег көрті. Ечүміз, апамыз тұтмыс Йер-суб ідісіз болмазун тійін, Аз будунығ ітіп,

20.  Иар (атып) Барс бег ерті,

Қаған ат бұнта біз біртіміз, Сінлім күнчуйуғ біртіміз,

Өзі йаңылты, қағаны өлті, Будуны күң, құл болты,

«Қөгмен йер-суб ідісіз қалма- зұн»— тійін.

Аз, кырқыз будунығ йаратып, Қелтіміз, сүнүсдіміз.

21.  Елін йана бертіміз. Ілгерү-Қадырқан йышығ аша,

Ағдм каған болып,

Түркі халқын көркейте түсті, ‘Қөтерді.

Қедейді бай кылды,

Азды көп кылды.

Ағам қаған болғанда.

Өзім тардуш халқына шад бол- дым.

Ағам кағанмен бірге ілгері — Жасыл өзеніне,

Шантұң жазығына дейін аттандық.

Қері-темір кақпаға дейін ат- тандык.

Қөгменнен аса кырғыз жеріне дейін аттандық

Бас-аяғы жиырма бес (рет) аттандык.

Жиырма үш рет соғыстық. Елдігін әлсіреттік,

Қағандығын қансыраттық. Тізеліні бүктірдік,

Бастыны еңкейттік.

Түргеш ханы түркіміз,

Өз халкымнан еді.

Білместігі үшін,

Бізге жауыздығы үшін кағаны өлді,

Әміршілері, бектері және өлді Он оқ халкы азап көрді. Атамыз, бабамыз ұстаған Жер-су иесіз болмасын деп, Аздарды ¹ халық етіп кұрап,

(Оларға) Барс бек болды, Қаған атағын оған біз бердік. Қарындасымды — қаған қызын бердік.

Өзі жаңылды, кағаны өлді, Халқы күң, кұл болды.

Қөгмен жер-суы иесіз қалма- сын дедік.

Аз, қырғыз халқын жинап, Келдік, соғыстық.

Елін кайта бердік. Ілгері-Қадырқан қойнауынан аса,

Курығару — Кену тарманқа те- гі түрк будунығ,

Анча контуртымыз, анча ітді-

міз,

Ол өдке кул қуллығ болмыс ерті,

Күн күңліг болмыс ерті,

Інісі ечісін білмез ерті,

Оғлы қаңын білмез ерті.

22.   Анча казғанмыс ітміс еліміз, төрүміз ерті.

Түрк, оғуз беглері, будун, есі- дің!

Үзе теңрі басмасар,

Асра йер тілінмесер,

Түрк будун, еліңін, төріңін кем артаты?

23 …Түрк будун өкүн! Қөргүңін үчүн ігідміс білге қа- ғаныңа,

Ерміс, бармыс едгү еліне

Кентү йанылтығ, йаблак күгүр- тіг,

Иарыклығ кантан келіп,

Иана елтді!

Сүңігліг кантан келшен Сүре елтді?

Ыдук, Өтүкен йыш будун, бар- дығ.

24.  Ілгерү бардығма бардығ, Курығару барығма бардығ Бардук йерде едгүг ол ерінч. Қаның субча йүгурті,

Сонүкүң тағча йатды,

Бегіліг уры оғлың кул болты, Сілік кыз оғлың күң бопты, білмедүк үчүн, йаблақының үчүн Ечім каған уча барды.

25.   Башлайу қырқыз каға- нығ балбал тікдім.

Түрк будунығ аты-күші йоқ болмазун тійін,

Қаңым кағаиығ,

Өгім катунығ

Кері — Кену тарманға дейін түркі халкын,

Осынша кондырдык, осынша еттік.

Ол шақта құл-кұлды болған еді,

Күң-күңді болған еді,

Інісі, ағасын білмес еді.

Ұлы әкесін білмес ¹ еді.

Сонша иелік еткен ел-жұр- тымыз осындай еді.

Түркі, оғуз бектер, халкы тың- даңдар!

Төбеңнен тәңірі баспаса,

Астыңнан жер айрылмаса,

Түркі халқы, ел-жұртыңды кім қорлайды?

Түркі халқы, өкін! Бағынғаның үшін (өзіңді) кө- терген кағаныңа,

Қасиетімен, ісімен жақсы елі- не

Кінәлісің, жаман шатастың. Қарулылар қайдан келіп,

Тағы (сені) құлдыратты? Найзалылар кайдан келіп,

Тағы сені ыдыратты?

О, қасиетті Өтүкен қойнауы- ның халқы, бостың.

Біресе ілгері шаптың,

Біресе кері шаптың

Барған жерде не пайда тап-

тың?

Қаның судай кұйылды,

Сүйегің таудай үйілді,

Бек ұлдарың кұл болды,

Пәк қыздарың күң болды, Білместігіңнен, нашарлығыңнан, Ағам қаған дүниеден өтті.

25. Басына кырғыз қағаны- ның балбалын тіктім.

Түркі халкының атақ-даңқы Өшпесін деп,

Әкем кағанды,

Шешем қатынды

Ел бірігме теңрі,

Түрк будунығ аты-күші Йоқ болмазун тійін Қаған олуртды ерінч.

26.   Нен йүлсығ бай будун- ка олурмадым.

Ічре ашсыз,

Ташра тонсыз

Йабыз, йаблақ будунта үзе

олуртым,

Інім Күлтегін бірле сөзлешді- міз.

Қаңымыз, ечіміз қазғанмыш бу- дун

Аты-күчі йоқ болмадун тійін,

27. Түрк будун үчүн Түн удымадым,

Қүнтүз олурмадым.

Інім Қүлтегін бірле,

Екі шад бірле Өлү-йітү қазғантым.

Анчу қазғанып,

Бірікі будунығ от-суб кылма- ,дым.

Мен өзім каған олуртукыма,

28.    Иір сайу бармыш будун Өлү-йіту

йадағын-йалакын Йана келті

Будунығ ігідейін тійін:

Иырғару — оғуз будун тапа, Ілгеру — қытай татабы будун тапа

Бергерү — табғач тапа

Ұлұғ сү екі йегірімі… сүңүшдім.

29.    Анта Кісре теңрі йары- казу,

Қутым бар үчүн, ^{1 2}

Ел берген тәңірі,

Туркі халқының атақ-даңқы

Өшпесін деп,

(Мені) қаған (етіп) отырғыз- ған еді.

26. Ең болмаса бай халық- қа отырмадым.

Іші ассыз,

Сырты тонсыз 1

Бейшара, мүсәпір халыққа отырдым,

Інім Күлтегінмен акылдастық.

Әкеміз, ағамыз құрған халық- тың

Аты, данкы өшпесін деп,

Түркі халқьі үшін Түн ұйықтамадым,

Күндіз отырмадым.

Інім Күлтегінмен бірге,

Екі шадпен бірге Өліп-тіріліп жерді ұлғайттым. Біраз ұлғайтып,

Біріккен халықты от-су ² кыл-

мадым.

Мен өзім қаған боп отырғанда,

Жер-жерден босыған ха- лық

Өліп-жітіп,

Жаяу-жалпы Келіп жатты.

Халықты көтермек боп: Терістікте оғуз халқына карсы Шығыста — қытай, татабы хал- кына қарсы,

Түстікте — табғашка қарсы Көп қолмен он екі жорық жа- садым.

Сөйтіп тәнірі жарылқады.

Бағым болғандықтан,

Сәті түскендіктен,

Өлтечі будунуг тірігрү ігітім. Иалаң будунығ тоңлығ,

Чығай будунығ бай қылтым. Аз будунығ үкүш қылтым, Ығар еллігде йег кылтым

30.     Төрт булундақы буду-

нығ

Қоп баз қылтым, йағысыз қылтым,

Қоп, маңа көрті.

Ісіг-күчіг бірүр бұнча

төрүг қазғанып, інім Күлтегін

өзінче кергек болты.

Каңым қаған учдукда,

Інім Күлтегін йіті (йашда) қал- ты.

31.  Он яшда Умай тег өгім қатун кұтына

Інім Күлтігін ер ат болты. Алты йегірмі йашыңа Ечім қаған елін-төрүсін анча казғанты.

Алты чүб, соғдак тапа Сүледіміз, буздымыз.

Табғач Оң тұтұқ бес түмен сү келті,

Сүңұ^тсдіміз.

32.   Күлтегін йадагын оплайу тегді.

Оң тутук йорчын йарақлығ елі- гін тутды.

Йарақлығды кағанқа анчулады. Ол сүг анта йоққышдымыз.

Бір отуз йашыңа

Чача Сенүнке сұщүшдіміз.

Ең ілкі Тадықын чурың Боз атығ бініп тегді,

Ол ат анта өлті

33.     Екінті Ышбара йамтар

Боз атығ бініп тегді,

Ол ат анта өлті.

Үчінч йегін Сіліг бегің Кедімліг торығ ат бініп тегді, Ол ат анта өлті.

йарақынта йалмасынта йүз ар- туғ оқуын урты.

Иізек башыңа бір теғурмеді.

Бэрін бейбіт қылдым,

Тату қылдым,

Бэрі маған бағынды.

Ісін-күшін беріп, осыншама ел жиып, Інім Күлтегін өзі қайтыс болды.

Әкем қаған өлгенде

Інім Күлтегін жеті жаста қал-

ды.

Он жаста Умай текті ше- шемнің бағына Інім Күлтегін ер атанды.

Он алты жасқа (келгенде) Ағам қағанның ел-жұртын сон- ша молайтты.

Алты чуб, соғдаларға қарсы Аттандык, талқандадық. Табғаш, Оңтұтықтың бес мың

әскері келді,

Соғыстық

Күлтегін жауға жалғыз ұмтылды.

Оңтұтықты қарулы басшылары- мен қолға түсірді.

Карулыларды қағанға еншіледі. Ол әскерді сонда талқандадық. Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық.

Ең ілкі Тадықын чурдын Боз атын мініп шапты,

Ол ат сонда өлді.

Екіншіде Ышбар Ямтар-

дың

Боз атын мініп шапты,

Ол ат сонда өлді.

Үшіншіде йегін Сілікбектің Ерттеулі торы атын мініп шап- ты,

Ол ат сонда өлді.

Қаруына, сауытына жүзден ар- тық оқ тиді.

Барлаушының басына бір де дарыған жоқ.

Ол сүгүйоқ кылдымыз.

Анта кісре йер Байырку улуғ Іркін йағы болты.

Аны йануп Түргі йарғұн көлте бұздымыз.

Улуғ Іркін азкына ерін тезіп барды.

35.  Күлтегін (алты отуз) йашыңа

Қырқыз тапа сүледіміз.

Сүқүг батымы қарығ сөкіпен, Көгмен йышығ тоға йорып, Қырқыз будунығ уда басды- мыз.

Қағанын бірле Сұңа йышда сүңүңшдіміз.

Күлтігін Байыркун (ың)

Ақ адгырығ бініп,

Оплайу тегді.

36.  Бір еріг окуын ұрты, Екі еріг удышру санчды;

Ол тегдүкде Байыркунуң

Ақ адғырығ удлықын сыйу ұр- ты.

Қырғыз қағанын өлүртіміз,

Елін алтымыз.

Ол йылка түргіс тапа Алтун йышығ тоға,

37.  Ертіс үгүзік кече йоры- дымыз.

Түргіс будунығ уда басдымыз. Түргіс қаған сүсі Болчуда

Отча, борача келті Сүңүшдіміз;

Күлтегін Башғу боз ат бініп тегді,

Башғу боз…………………..

Түргіс қаған буйруқы,

Аз тутукуғ елігін тутды, Қағанын анта өлтүртіміз,

Елін алтымыз.

Қара түргіс будун көп ічікді. ¹

Осыдан кейін Байырқылық ұлық Еркін (бізге) жау болды. Оларды батыр талқандап Түр- гі йарғын көліне қудық.

Ұлық Еркін аз ғана ерлерімен қашты.

Күлтегін жиырма алты жас- қа (келгенде)

Қырғыздарға карсы аттандық. Найза бойы қардан өтіп, Көгмен қойнауынан асып, Қырғыз халқын ұйқыда бастық.

Қағанымен Сұңа қойнауында айқастық.

Күлтегін Байырқының Ақ айғырына мініп,

Шабуылға ұмтылды.

Бір ерін оққа ұшырды, Екі ерін найзаға шаншыды.

Осы шабуылда Байырқының Ақ айғырының белі үзілді. Қырғыз қағанын өлтірдік,

Елін алдық.

Сол жылы түргешке карсы Алтын қойнауынан асып,

тық.

Түргеш халқын ұйқыда бастык. Түргеш қағанынын әскері Бол- шыда

Отша, бөріше келді,

Соғыстық.

Күлтегін Башғы боз атқа мініп шапты.

Башғы боз ‘. .     .      .

сүңүшдіміз.

Екеуін өзі құртты,

Сосын тағы кіріп,

Түргеш қағанының әміршісін, Аз тұтықтың елін алды.

Қағанын сонда өлтірдік,

Елін алдық.

Түргеш халқыньің бәрі бағын- ды.

тымыз.

39.   йана йорып, соғдак бу- дун ітейін тійін,

йенчү үгүзіг кече,

Темір Қапығқа тегі сүледіміз. Анта кісре кара түргіс будун йағы болмыш.

Кеңерес тапа барду.

Бізік сү ату тұтұқ, азуку йок ерті.

Иаблак кісі ер…

40.   Алп ер бізіңе тепміш ер- ті.

Антағ өдке өкүніп.

Күлтігініг аз ерін үртүрү ыты- мыз.

Улуғ сүнүш сүңүшміш.

Алп Шалчы ак атын бініп тег-

МІПІ.

Қара түргіс будунығ Анта өлүрміш алмыш.

41.   Йана йорып… бірле, Қушу Тутук бірле сүңүшміш. Ерін коп өлүрміс,

Ебін, барымын (Қолы)сыз қоп келүрті. Күлтігін йіті отүз йашуңа

Қарлук будун ерүр барур Ерілі йағы болты.

Тамағ ыдук башда сүңүшдіміз.

42.    (Күл) тігін сол сүңүшде Отүз йашайур ерті.

Алп Шалчу (ак а) тун бініп, оплайу тегді.

Екі еріг үдүшру санчды, Қарлуқуғ өлүртіміз, алтымыз. Аз будун йағы болты,

Қара көлте сүнүшдіміз Қүлтігін бір қырқ йашайур ер- ті.

43.    Алп Шалчы акын бініп, Оплайу тегді:

Аз елтеберіг тұтды.

Аз будун анта йоқ болты.

Ечім каған елі Қамығыш болтуқынта,

Будун елігі кегі, болтуқынта

дык.

Тағы жылжып, соғданы ха- лық етпек боп,

Інжу өзенін кешіп,

Темір Қақпаға дейін аттандык. Одан сон бүкіл түргеш халкы жау болды.

Кеңерестерге карай барды. Біздің әскер аты арык, жемі жок еді.

Қорқынышты кісілер,

Алып кісілер бізге шабуыл жасады.

Сол мезетте өкініп,

Күлтегінді шағын колмен жі- бердік.

Жойқын соғыс жасапты.

Алып Шалшы ақ атқа мініп шауыпты.

Баршасы түргеш халкының Сол жерде өлім тауыпты.

41. Тағы да жылжып, Құшы Тұтыкпен айкасты. Ерінің бәрін жайкапты,

Үйін, мүлкін

Қалдырмай түгел әкепті. Күлтегіннің жиырма жеті жа-

сында

Қарлык халқы еркіндіктен жау болды.

Тамағ шыңында соғыстық.

Күлтегін сол соғыста Отыз жаста еді.

Алып Шалшы ақ атқа мініп, шабуылға ұмтылды.

Екі ерін найзамен шанышты. Қарлықтарды қырдық, алдық. Аз халқы (бізге) жау болды. Қара көлде соғыстық.

Күлтегін отыз бір жаста еді,

Аздардың ел басшысы түтыл- ды.

Аз халқы сонда жоқ болды. Ағам кағанның елі Бүлікшіл болғанда,

Халкы күңшіл, кекшіл болған- да

44.     Опла (йу тег) ді,

Ол ат анта түс(ді),

Ізгіл будун өлті.

Токуз оғуз будун кентү буду- ным ерті, Тенрі, йір булғақын үчүн йағы болты;

45.    Бір йылка біш йолы сү- ңішдіміз.

Ең ілік Тоғу балыкда сүңішді- міз.

Күлтігін Азман акығ бініп, Оплайу тегді,

Алты еріг санчды,

Сү тегісінте йітініч еріг кылыч- лады.

Екінті Қушлағакда Едіз бірле сүңішдіміз.

Күлтігін Аз йағызын бініп, Оплайу тегіп,

Бір еріг санчды,

46.     Тоқуз еріг егіре тоқы- ды

Едіз будун анта өлті;

Үчінч Бол…нда Оғуз бірле сүңішдіміз,

Күлтігін Азман ақығ бініп, Тегді, санчды;

Сүсін санчдымыз,

Елін алтымыз.

Төртінч Чуш башынта сүңіш- діміз.

47.    Түрк будун адақ қа- маштды, йаблак болт (ач)ы ерті.

Оза келміс сүсін Күл ті — (гін) ағытып, Тоңра бір оғуш алпағу он еріг, Тоңа тігін йоғынта егі- ріп өлүртіміз.

Бесінч Езгенті Қадазда Оғуз бірле сүңішдіміз.

48.    Күлтігін Аз айғызын бі- ніп тегді.

Екі еріг санчды,

Балық (қ) а бармады,

Ол сү анта өл(ті).

Мағы кұрған (к)ышлап, йазыңа

Оғузғару сү ташукдымыз.

Шабуылға умтылды,

Ол ат сонда кұлады,

Ізгіл халқы кырылды.

Тоғыз оғуз халкы өзіме тән ха- лык еді, Жер-көктің бұлкан- талқандығынан жау болды;

Бір жылда бес жолы шай- кастық.

Ең ілкі Тоғу кентінде шайқас- тык.

Күлтегін Азман ағын мініп, Шабуылға ұмтылды.

Алты ерін шанышты,

Шайқаста жетінші ерін кылыш- тады.

Екінші (рет) Кұшлағақта Едіздермен шайкастык.

Күлтегін Аз қарагерін мініп, Шабуылға ұмтылып,

Бір ерін шанышты,

Тоғыз ерін куып такымға басты.

Едіз халқы сонда кырылды, Үшінші (рет) Бол…да Оғыздармен соғыстық.

Күлтегін Азман ағын мініп, Шапты, талкандады.

Әскерін жендік,

Еліи алдык.

Төртінші (рет) Чуш үстінде

соғыстық.

Түркі халкының аяғы әлсі- реді, (өзі) жаман калжырадьі.

Оза келген жау әскерін Күлте- гін, куып, тонра руынан шық- кан он ерді, Тоңатегінді жерле- ген жерде қуып жетіп өлтірдік. Бесінші (рет) Езгенті Қадазда, Оғыздармен соғыстық.

Күлтегін Аз каракерді мі- ніп шапты.

Екі ерін шанышты,

(Бірак) калаға бармады,

Ол эскер сонда кырылды,

Мағы корғанында кыстап, жа- зына

Оғыздарға карай әскермен

жылжыдык.

Оғуз йағы ордуғ басды.

49.   Күлтігін Өгсіз ақын мі- ніп

Токуз ерін санчды,

Ордуғ бірмеді,

Өгім қатун, улайу өглерім,

Екелерім, келіңүнім, кунчуйла- рым,

50.     Өзім сақьштым,

Өд теңрі йасар,

Кісі оғлу коп өлгелі төрүміс,

51.     Анча еакынтым,

Көзде йаш келсер,

Іті да көнулте сығыт келсер, йантуру сақынтым,

Катуғды сақынтым:

Екі шал, улайу інійігүнім.

Оғланым, беглерім, будуным Көзі-кашы йаблақ болтачы тіп сакынтым. йуғчы — сығытчы;

Қытай, татабы будун башлайу

52.   Удар Сеңүн келті: Табғач кағанта

Ісйі Лікең келті,

Бір түмен ағу, алтун,

Күмүш кергексіз келүрті.

Түпүт қағанта Бөлен келті. Қурыйа — күн батсыкдақы Соғд, Берчекер, Бұқарығ улыс будунта

Нең Сеңүн, оғул тарқан келті.

53. Он ақ оғлым түргіс қа- ғанта

Макрач тамғачы,

Оғуз білге тамғачы келті. Қырқыз қағанта

Оғуздардың ордасына кірді. Күлтегін Өгсіз^{1 2} ағын мі-

ніп,

Тоғыз ерін шанышты.

(Бірақ олар) Орданы бермеді, Шешем-қатын, (онан соңғы аналар)³

Жеңгелерім, келіндерім, ханым-

дар,

Өзім қайғырдым.

Тағдырды тәңірі жасар,

Адам баласы бәрі өлгелі туған.

Қайғырғаным соншама, Көзге (ыстық) жас келер. Көңілге ауыр шер келер.

Шексіз қайғырдым,

Қатты қайғырдым:

Екі шад, бүкіл жеткіншекте- рім (нің),

Үландарым, бектерімнің, хал- кым (ның)

Көзі-қасы әз болар деп қай- ғырдым ^{4 5}

Жылаушы-сықтаушы:

Қытай, татабы халқын бастаған

Удар Сеңүн келді:

Табғаш қағанынан Ісиі Лікен келді.

Он мың сый, алтын,

Есепсіз күміс әкелді.

Тибет қағанынан Бөлен келді. Арттан — күнбатыстан Соғда, Бершекер, Бұхар ұлыс- тарының халқынан —

Нең Сеңүн, Тархан ұлы келді.

Он ок ұлым, түргіс каға- нынан

Макрач таңбашы ⁶ Оғыз білге таңбашы келді. Қырғыз қағанынан

Барқ ітгучі,

Бедіз йаратығма бітіг таш іт- гүчі

Табғач қаған чықаны

Чан Сеңүн келті.

Күлтігін қоң йылқа, йіті йегір- меке учды. Токузынч ай йіті отузқа йок ертүртіміз.

Барқын, бедізің, бітіг таш (ын)

бічін йылқа, йітінч

ай йіті отузқа қой алқады (м)

ыз.

Күлтігін ө (ліп) құрқ артұқ (ый) іті йашың булыт.

Таш… бұнча бедізчіг, тойғұн елтебер келү (р)ті.

тоныкөк

1.      Білге Тонукук бен өзүм табғаш еліңе қылынтым.

Түрк будун табғачқа көрүр ерті.

2.     Түрк будун, қанун бол- майун,

Табғачда адурулту, қанланту. Канун кодуп,

Табғачқа йана ічігді,

Теңрі анча теміс ерінч:

Кан бертім,

Түрк будун өлті.

Алқунту, йоқ болту.

Түрк сір будун йерінте бод қалмаду.

4.     Ыда ташда калмусу Кубрануп, йеті йүз болту.

Екі үлүгі атлуғ ерті,

Бір үлүгі йадағ ерті.

Йеті йүз кісіг удузуғма,

Өрнектеген жазба тасты тұрғы- зуға

Табғаш қағанының зергершісі Чаң-Сеңүн келді.

Күлтегін қой жылы, он жетінші күні өлді. Тоғызыншы айдың жиырма жетісінде жерледік. Мазарын, ою-өрнегін, жазба та- сын бешін ¹ жылы жетінші ай- дың жиырма жетісінде тегіс аяқтадық.

Күлтегін өлгенде қырык жеті жаста еді.

Тас^{1 2}… көптеген бәдізшілер, той- ғұндар, елтеберлер (де) келті- рілді.

(VIII ғасыр)

Білге Тоныкөк³, мен өзім, табғаш елінде тәрбиелендім. Түркі халқы (ол кезде) табғаш- тарға бағынышты еді.

Түркі халқы, ханы болмай, Табғаштардан ажырады, хан- дық құрды.

Хандығын тастап,

Табғашқа кайта бағынды. Тәңірі (сонда) былай деген екен:

Хан бердім,

Ханыңды тастап, бағын- дың:

Бағынғаның үшін (басқаға) Тәнірі (сені) өлімші етті,

Түркі халқы қырылды.

Әлсіреді, жойылды.

Түрк — сір халқы жерінде тір- шілік қалмады.

Ойда, қырда қалғаны Жиылып, жеті жүз болды.

Екі бөлігі атты еді,

Бір бөлігі жаяу еді.

Жеті жүз кісіні ерткен

Иағул!— тіді. йағмусу бен ертім —

Білге Тоныкук.

Қаған му кусайур тідім Сакунтум:

Туруқ буқалу,

Семіз буқалы Арқада білсер,—

6.     Семіз буқа,

Туруқ буқа тійін БІлмез ерміс — тійін.

Анча сакунтум.

Анта кісре теңрі біліг бертук

үчун

Өзүм өк каған қусдум.

Білге Тонукук, бойла баға- тарқан бірле,

7.     Елтеріс қаған болайуын.

Берійе табғачуғ,

Өнре Құтануғ,

йурайа Оғузуғ — үкүс өк өлүр- ті.

8.   Біліг есі Саб есі бен көртүм.

Чуғай кузун,

Қара кумуғ олурур ертіміз. Кейік йійү, табусған йійү, олу- рур ертіміз.

Будун боғзу тоқ ерті,

Иағумуз тегіре үчук тег ерті,

Біз чег ертіміз.

Анча олурур еріклі Оғуздантан көрүг келті,

9.     Көрүг сабу антағ:

Тоқуз оғуз будун үзе қаған

олурту, тір,

Табачғару Куну Сенүнүг удмус, Қутаңғару Тоңра семіг удмус.

Саб анча удмус:

Азқуна түрк будун йоруйур ер- міс.

Ол екі кісіг бар ерсер,

— Ілесіңдер!— деді.

Ілескен мен едім —

Білге Тоныкөк.

Хан сайласам ше?—дедім, Ойладым:

Арық бұқаның,

Семіз бұтсаның Артта (барын) білсе де,

Семіз бұқаны,

Арык бұқаны —дедім,

Айыра білмес дедім.

Осылай ойладым.

Сөйтіп, тәңірі ақыл берген соң Өзім оны қаған еттім.

Білге Тоныкөк — бойла баға тарқанмен

(Мен, Елтеріс, қаған бо- лайын) деді.

Түстікте — табғашты,

Шығыста — құтанды,

Терістікте — оғузды өте көп қырды.

Акыл иесі,

Сөз иесі мен болдым.

Шұғай кұзында,

Кара құмда отырушы едік,

Киік жеп, қоян жеп отырушы едік.

Халық тамағы тоқ еді, Жауымыз тегіс жыртқыш құс-

тай еді,

Біз жемтік едік.

Осылай отырған шақта Оғуздардан елші келді,

Елші сөзі мынадай:

Тоғыз оғуз халқына хан сай- ланды,— деді.

Табғаштарға Күн Сеңүнді жі- берді,

Құтандарға Тоңра Семді жі-

берді.

Сөзді былай жіберді:

Аз ғана түрк халқы көшпелі еді,

Қағаны алып еді,

Ақылгөйі білгір еді.

Ол екі кісі тірі тұрса,

Өнре кутануғ өлүртечі тірмен, Бені оғузуғ өлүртечі өк тірмен.

11.  Табғач, беріденийен те- гі!

Қутаң, өңденйен тегі!

Бен йурдантайан тегейін!

Түрк сір будун йерінте іді йо- румазун!

Усар, іді йокк^салум!—тірмен.

12.     Ол сабуғ есідіп,

Түн удусукум келмеді,

Күнтүз олурсукум келмеді. Анта өртү кағанума өтүнгім. Анча өтүнтүм:

Табғач, Оғуз, Қутаң —

Бу үчегү қабусур калтачу, біз

13.   Өз ічі-тасун тутмус тег, біз.

йуйка ерікліг топлағалу үчүз ерміс.

йінчге ерікліг үзгелі үч\’3,

Йуйқа калун болсар, Топлағулук алп ерміс,

14.   йінчге йоған болсар, Үзгүлүк алп ерміс.

Өңре — Қутанда,

Берійе — Табгачда,

Қуруйа — курданта, йурайа — оғузда,

Екі-үч бің сүмүз, келтечіміз бар мү, не?

Анча өтүнтүм.

15.     Қаганум, бен өзүм білге

Тонукук өтүнтүк өтүнүчүмін есідү:

Көңлунча удуз,— тіді.

Көк Өңүг йуғуру, ру,

Өтүчкен йышғару удузтум.

Іңгек көлүкін Тоғлада оғуз кел- ті.

16.     Сүсі үч буң ерміс,

Біз екі бун ертіміз,

Шығыста-кұтанды кырады,— Мені — оғузды кырады,—депті.

Табғаштар, түстіктен ша- бындар!

Құтаңдар, шығыстан шабың- дар!

Мен терістіктен шабайын!

Түрк — сір халқының жерін жат баспасын!

Сол дұшпанды жояйык!—депті.

Осы сөзді естіп,

Түнде ұйқым келмеді.

Күндіз отырғым келмеді. Акыры, кағаныма өтіндім. Былай өтіндім:

«Табғаш, огуз, құтан —

Бұл үшеуі біріксе, біз

Өз іші-тысымызды ұстап кала алмаспыз¹.

Жұканы бүктеу — оңай.

Жіңішкені үзу — оңай.

Жұка калыңдаса,

(Оны тек) алып бүктейді.

Жінішке жуандаса,

(Оны тек) алып үзеді.

Шыгыста — құтанға,

Түстікте — табғашқа,

Батыста — кұрданга,

Терістікте — оғызға

Екі-үш мын колмен бара ада-

мыз ба?

Осылай өтіндім.

Кағаным мен өзім — білге Тоныкөк өтінген өтінішімді тыңдады:

Көңіліңдегіше баста,— деді.

Көк Өнүг өзенінен өтіп,

Өтүкен қойнауына бастадым. Тоғлада ^{1 2} сиыр көлікті оғуздар кездесті.

Біз екі мың едік,

сактап, корғап қала алмаймыз

Теңрі йарулқаду… йаңдук. Үгүзке түсді, йандуқ. йолта йеме өлті күк.

Анта өртү Оғуз қопун келті келүртім өк.

17.    Түрк будунуғ Өтүкен йерке,

Бен езім білге Тонукук Өтүкүн йеріг қонмус, тейін есі- діп,

Берійекі будун, куруйаку, йур- йақу,

Өнрекі будун келті.

18.     Екі буң ертіміз,

Біз екі сү болту.

Түрк будун олурғалу,

Түрк каған олурғалу,

Шаңтұң балуққа,

Талуй үгүзке

Тегміс йоқ ерміс.

Қағанума өтүнүп, сулетдім.

19.     Шаңтуң балуққа,

Талуй үгүзке тегүртім,

Үч отуз балуқ суду.

Усун бунтату йуртда йату ка- лур ерті.

Табғач каған йағумуз ерті,

Он оқ қағану йағумуз ерті,

20.    Арт (уку куркуз) күч (ліг қаған йағумуз) болту.

Ол үч қаған өглесіп:

Алтун йус үзе қабусалумтіміс,

Анча өглесіміс:

Өңре түрк қағанғару сүрелім, тіміс,

Аңару сүлемесер,

Қач нең, ерсер, ол бізні,—

21.     Қағану алп ерміс, Айғучусу білге ерміс,

Кач нең ерсер, өлтүртечі күк; Учегүн кабусуп сүлелім,

Ану йоккусалум,— тіміс.

Түргес қаған анча тіміс:

Бенің будунум анта өрүр, тіміс

22.     Түрк будун йеме бұл- ғанч ол тіміс.

Тәңірі жарылқады, жеңдік. Өзенге түсті, жендік.

Жол үстінде өлді көп, Сөйтіп, оғуз тугел бағынды.

Түстік халықтар, батыстық, те- рістік,

Шығыстық халықтар келді.

Біз екі (бөлек) қол болдық. Түркі халкы отыратын,

Түркі кағаны отыратын, Шантұң каласына,

Теңіз өзеніне

(Әлі) жеткен жок едік.

Қағаныма өтініп, аттандым.

Шантұң каласына,

Теңіз өзеніне апардым,

Жиырма үш қала талқандал- ды

Үйсін бұнтату жұртын жайла- дық,

Табғаш қағаны жауымыз еді, Он оқ кағаны жауымыз еді.

Бәрінен де күштісі қыр- ғьіз қағаны жауымыз болды. Ол үш қаған кеңесіп:

Алтын қойнауына жетейік,— десіпті,

Былай кеңесіпті:

Шығыста — түркі қағанын ша- байық, десіпті:

Егер де шаппасақ,

Құртады қалайда бізді.                                         і.

Қағаны алып екен, Ақылғөйі білгір екен.

Қайтсек те қыратыны анык; Үшеуіміз бірігіп аттанайык, Оларды (сөйтіп) талқанда- йык,— десіпті.

Түргеш қағаны былай депті: — Менің халқым дайын,— депті.

— Түрк халкы толқуда — депті,

Тун йеме удусукум келмез ер- ті,

Олурсуқум келмес ерті,

Анта сакунтум…

…Сүлелім,— тідім.

23.    Көгмен йолу бір ерміс, Тумус,— тійін есідіп,

йолун йорусар, йарамачу ті- дім…

Йерчі тіледім.

24.    Чөлі аз ері бултум. Озум Аз йірім, ану біл… ерміс, бір туруку ерміс,

Анун бармус, анар йатуп, бір атлуғ бармус,— тійін.

Ол йолун йорусар,

Унч тідім, сақунтум,

Сү йорутдум.

Атлат,— тідім.

Ақ термел кече, оғраклатдум, Ат үзе бінтүре, қаруғ сөкдім. Иокару ат йете,

Иадағұн, уғач, тутуну, ағтур- тум.

26.     Өнрекі ер йуғуру тегү-

рүп.

■У бар бас асдумуз, йобалу інтіміз.

Он түнке йантуку туғ ебірү бардумуз.

Йерчі ер йанулуп, боғузланту. Бунадуп қаған Иелү көр, тіміс.

Ол суб коду бардумуз, Санағалу түсүртіміз,

Түні бойы ұйқым келмеді,

(Күндіз) отырғым келмеді, Сөйтіп ойландым… …Соғысамыз…— дедім.

Көгмен жолы жалғыз еді, Суык дегенді естіп,

Бұл жол жүруге жарамайды,— дедім…

Жершіл (жігіт) іздедім.

Акырында Шөлді аздан кісі таптым

«Өзім Аз жеріненмін, оны біл,— деді,— бір бекет бар,— деді. (Одан өтіп) Ануға ¹ барасыңдар. Сонда конып (шыксандар арғы жағы)бір аттық^{1 2}                         болады,—

деді.

Сол жолмен жүрсе Болар дедім, ойландым.

(Ойымды) Қағаныма айт-

тым

Әскерді жылжыттым. Аттаныңдар!… дедім. Ақтермелден³ өте аялдаттым. Атка кайта кондырып карды бұздым.

Жоғарыға атты жетелеп,

Жаяу, таяқ тіреп шықтық.

Төмендегі ерлер жоғары шығып,

Шың басынан әрі астык. Азаппенен (төмен) түстік.

Он түн дегенде тау етегіне әрең жеттік.

Жершіл жігіт жаңылып, бауыз- далды.

Қиналған қаған (Өзің) бастай бер деді.

«Анудын суымен жүре- міз».⁴

Сол сумен жүрдік,

Санағалы токтадық,

Күн йеме, түн йеме йелу бар- думуз.

Куркузуғ уқа басдумуз.

28.     …Сүнүгін ачдумуз,

Қану, сүсі тірілмес.

Сүнүсдіміз.

Санчдумуз.

Қанун өлтүртіміз.

Қағанқа куркуз будуну Ічікді, йүкүнті, йантумуз. Көгмен йусуғ ебірү келтіміз.

сү йорулум, тісім, йорума — сар бізні;

Қағану алп ерміс,

Айғұчусу білге ерміс,

Қач нең ерсер.

30.    Бізні өлтөртечі күк,— тіміс.

Түргес каған тасукмус, тіді, Он ок будуну калусуз тасук- мус — тіді.

Табғач сүсі бар ерміс.

Ол сабуғ есідіп, қағанум:

«Бен ебгеру түсейін,— тіді.

31.    Қатун йоқ болмыс ерті, Ану йоғлатайун,— тіді,

Сү барун,— тіді,

Алтун йусда олуруң,— тіді.

Су басы Інел қаған,

Тардус шад барзун,— тіді.

Білге Тоныкук баңа айду:

32.    Бү сұғ елт,— тіді. Куйунуғ көңлуңче ай.

Бен саңа не айайун,— тіді.

Келүр ерсер, күч үкүлүр. Келмез ерсер,

Тулуғ, сабуғ алу олур,— тіді. Алтун йышда олутумуз.

33.      Үч көрүг кісі келті, сабу

бір:

Күн демей, түн демей желіп бардық.

Қырғыздарды ұйқыда бастық.

(Жолымызды) сүңгімен аштык.

Ханы, әскері оянды.

Соғыстық,

Шаныштық.

Ханын өлтірдік.

(Біздің) кағанға қырғыз хал- қы

Бағынды, жүгінді, қайттық. Көгмен қойнауын айналып өттік,

Қырғыздан қайттьщ.

Түргеш қағанынан елші келді, Сөз мынадай:— оң жағынан қа- ғанға

карай әскер жіберейік,— деп- ті… егер аттанбасақ, ол бізді; Қағаны алып екен,

Акылгөйі — кемеңгер екен. Қалай етсек те

Бізді талқандары анык,— депті.

Түргеш қағаны аттанды,— деді. Он оқ халқы’ түгелімен аттан- ды,— деді.

Табғаш әскері де бар деді. Осы.сөзді естіп, қағаным: «Мен үйге кайтайын»,— деді.

Қатыны өлген еді,

Соны жерлейін,— деді. Әскермен (сен) бар,— деді. Алтын койнауында күт,— деді. Әскер басы — Інел қаған. Тардуш шады барсын… деді. Өзіме, білге Тоныкөкке, айтты:

Қолды өзің баста,— деді. Жазала, білгеніңді істе.

Мен саған не айтайын (бас- ка),— деді.

Қол қосылса, күш өсер,

Қелмесе егер,

Тіл, сөз ¹ алып отыр…— деді. Алтын қойнауында тостық.

Үш хабаршы келді. Сөздері

бір:

Он ок сүсі қалусус тасукду,—

тір.

Иарус ііазуда тірілелім,— тіміс. Ол сабуғ есідіп,

Қағанғару ол сабуғ ут(т)ум: Қантайун.

Сабуғ йана келті:

34.    Олурун, тійін тіміс. Иелме, қарағу едгүті ұрғул,

Басутма тіміс,

Бөг(ү), каған баңару анча айудмус.

Апа тарқанғару ічре саб уд- мус,» —

Білге Тонукук

Ануғ ол, өз ол — аңлар

35.      Сү йорулум… унамаң!

Ол сабуғ есідіп,

Сү йорутдум.

Алтун йышуғ йолмұзун асдум. Ертіс үгүзіг кечігсізін кечдіміз. Түн қатдумуз,

Болчука таң үнтүрү тегдіміз.

36.   Тулуғ келтүрті, сабу ан-тағ:

Йарус йазуда он түмен сү те- рілті,— тір.

Ол сабуғ есідіп,

Беглер копан йаналум!

37.      Аруғ обуту йіг,— тіді.

Бен анча тірмен:

Бен, білге Тонукук,

Алтун йусуғ аса келтіміз,

Ертіс үгізіг кече келтіміз.

38.   Қелмісі алп, тідім. Туймаду.

Теңрі, Ұмай, удук Иер — суб Басы берті ерінч,

Неке тезербіз, үкүс тійін,

Он ок әскері түгелімен аттан- ды,— деді.

Жарыс¹ жазығында жинала- йық десіпті.

Бұл сөзді естіп,

Бұл сөзді қағанға жібердім: …Қайтейін?.. (дедім).

Жауап та келді:

…Отыра  бер,— … депті,…

Асықпа, күзетшіні дұрыстап кой.

Қапыда қалма… депті.

Бөгі каған маған Осыны айтыпты.

Апа—тарканға жасырып сөз жолдапты:—

«Білге Тоныкөк

Өзі айлакер, өзі пайымды.

Әскермен аттанамыз (десе) кұптама!

Осы сезді есітіп,

Әскерменен жорыкқа шықтым. Алтын койнауын жолсыз астым. Ертіс өзенін өткелсіз кештік. Түн каттык.

Болшыға таң ата жеттік.

Тілші келді, сөзі мына- дай:

Жарыс жазығында он мың кол жиылды… деді.

Бұл сөзді есітіп,

Бектердің бәрі: кайтайык,

Өлімнен ұят күшті,— деді. Мен былай дедім:

— Мен, білге Тоныкөкпін. Алтын койнауын асып келдік, Ертіс өзенін кешіп келдік.

(Олар бізді) білмейді.

Тәңірі, Ұмай, касиетті жер-су Жеңіс берген екен,

Қөп (екен) деп неге қашамыз,

йін,

Не басүналум,

Тегелім,— тідім.

Тегдіміз, йайудумуз.

Екінті күні (тағы) келті,

40.     Өртче кузуп келті, Сүнүсдіміз.

Бізінте екі үчу суңарча артук

ерті,

Теңрі йарүлқадук үчүн,

Үкүс тійін, біз қорқмадумуз.

Тардус шад ара баду. Иайдумуз.

Қағанун тутдумуз.

Иабғұсун, шадун анта өлтүрті.

Ол оқ түн будунун сайу уту- муз.

Ол сабуғ есідіп,

Он ок беглері, будун коп, келті,

йүкүнті.

43.      Қелігме беглерін, буду-

нун

ітіп йұғур а — (ч) а будун тезміс ерті, он оқ сүсін сүлет-

ДІм.

44.      Біз йеме сүледіміз,

Ану іртіміз.

йенчү үгүзүг кече.

Тінесі оғлу йатуғма Бенлігег тағуғ…

Анта йантуртумуз,

Інел қағанқа… тезірек тоқрусун

46.   Анта йерүкі Суқ баслуғ Соғдақ будун коп келті.

Ол күнте тетті турк будун

47.    Темір қапуғқа Теңісі оғ- лу йатуғма тағқа тегміс, іді йоқ ерміс. Ол йерке бен, білге Тоныкук тегүртүк үчүн саруғ

Неге басындырамыз? Шабамыз!.. дедім.

Шаптық, Қудық.

Екінші күні (тағы) келді,

Өртше жанып келді, Соғыстык.

Бізден екі-үш есе артық еді,

Тәңірі жарылқағандықтан,

Көп деп біз қорықпадық.

Тардуш шады айкасқа қатысты. Жеңдік.

Қағанын тұтқындадық. Жабғысын, шадын сонда өл- тірдік.

Елудей ерін тұтқындадық,- Сол түні ел-елге елші жібердік. Осы хабарды естіп,

Он октың бектері, халқы — бәрі келді.

Бағынды.

Келген бектерін, халқын жайғастырып жатканда, бір аз- даған жұрт қашып кетті. Он оқтың әскерін аттандырдым.

Оларды қудык.

Інжу өзенін кеше,

Тінесі ұлының мекені Мәңгікөк тауынан (асырып),

Сол жерден қайтардық.

Інел қағанға сол кезде

Сұқ бастаған Соғда халқы тегіс келді.

Ол кезде түрк халқы

Темір қақпаға Тінесі үлының мекен тауына жеткен еді, (тау) иесіз екен. Ол жерге мен білге Тоныкөк жеткен соң.

Қудаңқа йеті сүңүсді.

Оғузқа бес сүқүсді.

50.  Анта айғұчу йеме бен өк ертім.

йағучусу (йеме бен) ертім, Ілтеріс кағанка…

Түрк Бөгү кағанқа Түрк білге қ…

51.     Қапаған қаған…

Түн ұдумату.

52.     Күндіз олұрмату,

Қузул канум төкті,

Қара терім йүгүрті,

Ісіг-күчіг бертім оқ,

Бен өзім үзүн йелмеч йеме ут (т) ум оқ.

Арқұй қарағұғ ұлғартдум.

Қағанум сүлетдіміз,

Теңрі йарулказу!

54.   Бүкіл түрк будунка Иаруқлуғ йағуғ келтүрмедім. Төгүнлік атуғ йүртмедім. Елтеріс қаған казғанмасар,

55.  Уду бен өзүм казған- масар.

Ел йеме, будун йеме йоқ ерте- чі ерті.

Қазғантуқун үчүн

Удуғ өзүм қазғантуқум үчүн

56.  Ел йеме ел болту, Будун йеме будун болту.

Өзүм қару болтум,

Улуғ болтум.

Нең йердекті қағанлуғ будунка

Табғаштармен жиырма жеті (рет) соғысты. Құтандармен жеті (рет) соғыс- ты.

Оғуздармен бес (рет) соғысты.

Сонда ақылгөйі де мен едім.

Дем берушісі де мен едім.

Елтеріс каған үшін,

Түрк Бөгі каған үшін,

Түрк білге қаған үшін,

Қапаған қаған үшін Түнде ұйықтамадым.

Күндіз отырмадым.

Қызыл қанымды төктім.

Қара терімді ағыздым. Қүш-қуатымды аямадым.

Мен өзім ұзак жорыктарға да бастадым.

Арқый¹ күзетшілерін молайт- тым.

Қінәлі жауларын алдына келтірдім.

Қағаныммен (бірге) аттандық Тәңірі жарылқады!

Бүкіл түрк халқына Қарулы жау келтірмедім.

Атты әскер жолатпадым.

Елтеріс қаған жауламаса,

Оған еріп мен де жаулама-

сам.

Елім, халқым жойылар еді. (Оның) әрекетінің нәтижесінде, Менің де әрекетімнің нәтиже- сінде

Еліміз қайта ел болды, Халқымыз қайта халық болды, Өзім қартайдым,

Ұлық болдым.

Қандай қанағат болмасын, оның халқының арасында

сар,

Йоқ ерті ерсер,

Бен өзүм, білге Тоныкук, қаз- ғанмасар,

Бен йом ертім ерсер,

60.  Қапаған қаған Турк — сір будун йерінте Бод йеме, будун йеме,

Кісі йеме іді йоқ ертечі ерті.

61.  Елтеріс қаған, білге Тоныкук қазғантуқ үчүн,

Қапаған қаған түрк — сір бу- дун йорудұқу…

Түрк Білге қаған, түрк — сір будунуғ, оғуз будунуғ ігідү олурур.

Түрк Білге қағанның еліне (арнап)                жаздырдым —■ Мен

Білге Тоныкөк.

Елтеріс қаған жауламаса,

(Егер де) ол жоқ болса,

Мен өзім Білге Тоныкөк жау-

ламасам,

Немесе мен (де) жоқ болсам,

Қапаған қағанның,

Түрк — сір халқының жерінде Ел де, халық та,

Жан да, ие де болмас еді.

Елтеріс қағанның, білге Тоныкөктің әрекетінің нәтиже- сінде,

Қапаған қағанның түрк — сір халқы жасауда.

Түрк Білге қаған түрк — сір халқын, оғуз халқын көтеріп отыр.