14 апреля, 2018 9:31
Сан есімдердің морфологиялык сипаты жағынан негізгі ерекшелігі ол езі анықтайтын создерінен бұрын колданылып, бірак ешкандай морфологиялык озгеріске туспеіітіндігі ғылыми зерттсулерде, окулықтарда анык сипатталган. Ягнн, сан есімдер оздерінің эрі табиғи, эрі негізгі функциясы болып есептелетін сандык, сан- молшср мағыналарында колданылғанда, еш өзгеріске түспейді. Мысалы, Поездан бұдан баска торт адам түсті (Н. Ғабдулин), Ол жақтан келетін екі автобус сәскеде келеді (сонда). Осы сөйлемдердегі төрт, екі сан есімдері оздері тіркесетін зат есімдердің алдынан түбір күйінде, ешбір косымшасыз колданылып түр.
Сан есімдер субстантивтенгенде түрленіп, «әр алуан өзгеріске түседі, демек, коптеліп те, тэуелденіп те, септеліп те жэне жіктеліп те колданылады (63, 202). «Мысалы, Мына бір бұлт жіңішкере келіп, екіге үзіліп кетті (С. Бегалин). Қармақтары балык капқанша бір- біріне үндеспеуге серт айтыскандай, екеуінде де үн жоқ (С. Омаров).
Сан есімдер кұрамына қарай дара жэне күрделі болып екіге бөлінеді. Тілімізде дара сандар коп емес, барлығы жиырма шақты- бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тогыз, он, жиырма, отыз, қырық, елу, алпыс, жетпіс, I сексен, тоқсан, жүз, мың.
Күрделі сан есімдерге Ә. Хасенов «екі немесе бірнеше дара саннан құралғаң сан есімдер (55, 56) « , -деген аныктама берген. Мысалы, Қазакстан жерінде сүткоректілердің жүз елу алты, кұстардың торт жүз жетпіс төрт, балықтың жүз кырык түрі бар (оқулыктан). Осы сөйлемдегі сан есімдер екі, үш, торт сан атауынан кұралған.
Грамматикаларда дара сан есімдер іштей негізгі және туынды болып екіге боледі. Негізгі дара сан есімдерге морфемалык бөлшектерге бөлінбейтін создер жаткызылады. Мысалы, бір, екі, бес, жеті, сегіз т.б. Ал Туынды сан есімдер эр түрлі жұрнакгар жалғану аркылы жасалады. Мысалы, бірер, бірішиі, үіиеу, төртеу т.б.
Осы негізгі жэне туынды дара саң есімдердің тіркесуінен я қосарлануынан жасалған сан есімдер күрделі сан есімдер деп аталады (4, 471). Мысалы-, оіі бес, бес- бестен, жүз тоқсан бес, жетпіс- сексеннен т.б.
Сан есімнің соз жасамын арнайы қарастырған проф. Н. Оралбаева
күрделі сан атауларын «екі я онан да көп сандардың бір- бірімен тіркесіп, құрамындағы сандарда’н баска сандык ұғымды білдіретін түрі (41, 37)«,- деп атаған. Ғалым айтып отырғандай, күрделі сан есімнің кұрамында канша сан атауы болса да, барлығы бірігіп, бір күрделі сандык ұғымды білдіреді. Мысалы: жиырма бес мың тогыз жүз тоқсан тогыз- осы жеті сан атауы бірігіп, бір ғана күрделі саң атауын білдіріп тұр. Ал күрделі сан атауының ең кемі екі сөзден тұруы «бұл- міңдетті шарт, онан кем болуы мүмкін емес. Бірак күрделі санның құрамы екіден әлдекайда көп бола береді. Мысалға миллионга дейінгі күрделі сандардың ең көбі тоғыз сөзден тұрады: тогыз жүз тоқсан тогыз мың тогыз жүз тоқсан тогыз (41,37) «.
Миллионнан асқанда күрделі санның кұрамы тоғыз сөзден де көп болуы мүмкін. Бірақ, ғалым көрсетуінше, «күрделі сандардың кұрамы неғұрлым көбейген сайын күндслікті өмірде оның қолданылуы сирей береді. Күрделі сандардың мыңга дейінгі түрлері өмірде көп кездеседі; көбірек колданылады, ал миллионға дейінгі күрделі сандар олардан әлдекайда сирек қолданылады (41, 37).«
Күрделі сандардың тағы да мынадай ерекшеліктері бар:
- Оларда синонимдік касмет болмайды, эркайсысының магыналары дербес болады.. Мысалы, жүз токсан бес, жүз токсан алты. Осы екі күрделі сан атауы екі түрлі ұғым білдіреді.
- Күрделі сандар бір сөз болғандыктан, косымшалар олардың соңғы компонентіне жалғанады. Мысалы: Қала халкы жүз он жеті мыңнан асады (Н. Баяндин). Осы сөйлемдегі төрт компоненттен тұратын күрделі санның соңгысына шығыс септігі жалғауы жалғанған.
- Күрделі сандар біртұтас сөз болғандықтан, олардың арасына еш уақытта ешбір морфема кіре алмайды, оларды бөліп айтуға болмайды. Күрделі сандар өз тұтастығын, орын тәртібін берік сактайды. Мысалы, тоғыз мың елу екі деген күрделі сан атауы тек кана осы торт сан атауынан жасалады, олардың орнын ауыстырса, арасына баска морфема енсе, бұл ұғымды бере алмайды.
- Күрделі сандардың кұрамы канша сөзден кұралғанына қарамастан, олар сөйлемде бір создің қызметін атқарады, бір сөйлем мүшесі болады. Мысалы: Бір гәулікте мың төрт жүз кырық минут бар («Білім жэне еңбек«). Осы сөйлемдегі мың төрт жүз қырык күрделі сан атауы анықтауыш болып тұр (41, 39).
Күрделі сандардың гылымда проф. А. Ысқақов дэлелдеген екі түрлі жасалу жолы бар:
- дара сандардай • жаселатын күрделі сандардыц кұрамы бір санның үстіне баска бір санды косу жолымен, яғни белгілі бір санға (қосылғышка) келесі бір кажетті санды (косылғышты) қосып айту жолымен жасалады. Бұл жол- қосылмалы жол деп аталады. Мысалы, сексен сегіз, тоқсан а.ипы, т.б. Осы күрделі сан атаулары сексен, токсан сандарына сегіз, алты сандарын косып айту аркылы жасалған.
- Дара сандардан жасалатын күрделі сандардың кұрамы бір санды (кобейгішті) баска бір санға (кобейткішке) көбейту жолымен, яғни белгілі бір санды келесі бір қажетті санға көбейту, еселеу жолымен жасалады. Күрделі сандарды жасаудың бұл жолы кебейтілмелі жол деп аталады. Мысалы, бес жүз, он мың күрделі сан атаулары бес, он сандарын жүз, мың сандарына кобсііту аркылы жасалған.
- Күрделі сандардың құрамында осы екі жолмен жасалған сандар араласып келетін де кездері болады. Мысалы, бес мың сегіз жүз қырық бес деген күрделі санның кұрамындағы бес мың (5×1000), сегіз жүз ( 8х 100)- көбей гілмелі сан да, кырык бес (40+ 5)- қосылмалы сан. Күрделі сан есімдердің мұндаіі түрі аралас күрделі сан есімдер тіркесі деп аталады (63, 205).
Күрделі есептік сандарға тэн тағы бір ерекшелік олардың ісұрамындагы жеке сандардың орналасуына байланысты, яғни мұндай сандар кұрамында алдымен жоғары дэрежелі сандар, одан кейін томен дэрежелі сандар койылын айтылады. Мысалы, жетпіс екі, бес мың жиырма бес т.б.
Бұл ерекшелікті А. Байтұрсынов оқулығынан да кездестіреміз. Ғалымның )өз сөзімен айтканда , «он бір дегенде әуелі үлкенін айтып, сонан соң кішісін айтамыз: ол «онның« «бірден« үлкендігінен . «Жүз елу« дегенде, әуелі «жүзді«
айтып, сонан соң «елуді« айтамыз: ол «жүздің« «елуден« үлкендігінен (71, 223)
Автор публикации
