16 мая, 2018 18:18
Қазіргі казақ тіліндегі септеуліктер сөз бен сөзді сөйлем мен сөйлемді бірін екіншісій багындыра, ягни сабақтастыра байланыстырып, өзінің алдында тұрған толык магыналЫ
свзДердің белгілі бір тұлгада тұруын талап етіп, эр түрлі грамматикалык, мезгілдік, мекендік максаттык катынастарды білдіреді.
Жалгаулыктар тең дэрежедегі сөздер мен сөйлемдерді салыстыра байланыстырса септеуліктер оларды бағындыра, сабактастыра байланыстырады.
Септеуліктердін атауыш сөздерден дамып шыкканы белгілі, сондыктан кейбір шылаулар — гы\-гі жұрнактарын кабылдап, морфологиялык өзгерістерге түсіп, синтаксистік кызмет аткарып, сөйлем мүшесі болады. «Қүсты Арал» саяхаты менщ сол кунге дейінгі өмірімде пехлі бір белесім еді (Сәрсенбаев) деген сөйлемде дейін септеулігі -гы\-гі жүрнагын кабылдап, сол күнге тіркесімен бірге кай? деген сұракка жауап беріп, аныктауыш болып тұр. Сөз жок, септеулік шылау жеке түрып сөйлем мүшесі бола алмайды. Бұл жерде аныкгауыш кызметінде жұмсалуы дейін шылауының өзі катысты сөздермен (сол күнге) тұтасып, сындык мэнді білдіретін -гі косымшасымен келуіне байланысты.
Септеуліктер септік жалғаудын мағынасы мен аткаратын кызметіне үксайды. Олар сөйлемде мынадай кызмет аткарады. Біріншіден, түбір түлгалы сөз бен барыс, шығыс, көмектес септіктеріндегі есім сөздермен тіркесіп келіп, оларды екінші сөзге сабақтастыра байланыстырып, мезгілдік, мекендік, себептік, максаттык катынастағы сөз тіркестерін жасайды. Мысалы: Ел үшін еңбек етсең, халқың сүймек, Біз ушін отца, суга түсіп жүр деп (Торайгыров). Еңбек қылган ел үшін, Еңбегі сіңген ер үшін (Бүхар Жырау). Ана тілі халық болып жасалганнан бері жан дүниесінің айнасы (Аймауытов). Бүл күнге дейін салт жүретін Игілік енді пәуескеге мінуді лайық көріп… (Мүсірепов).
Осы сөйлемдердегі үшін септеулігі түбір сөзге тіркесіп, максаттык катынасты білдірсе, бері жатыс септігінде түрған сөзге тіркесіп мекендік мағынаны, ал дейін шылауы барыс септігінде түрган сөзге тіркесіп мезгілдік қатынасты білдіру үшін колданылган. Үшін шылауы казіргі казак тілінде түбір түлгадағы зат есім, сын есім, есімдік, сондай — ак есімше, көсемше тұлғаларымен тіркеседі, ал көне тілімізде есімдіктердің ілік септік түлгасында да тіркескен: менін үшін, сенін үшін, оның (аның)үшін т.б.
Екіншіден, шейін, дейін, кейін, бері, сайын, соң, үшін жалғаулыктары сабактас күрмалас сөйлемнің багыныңкы сыңарының баяндауышы кұрамында келіп, басынкы сөйлем мен бағынынкы сыңарды мезгілдік, себептік, м ақсаттық қатынаста байланыстырып түрады. Солардың әр алуан сыбыр — жыбырын біліп отыру үшін, Қүнанбай өзіне қараган елдің біразын сол елдің арасына таман кірістіріп жібері керек (Әуезов). Газиз біраз жүрген соң, мына көшелер таныс бола бастады (Бүлқышев). Жүргіншілер әбден көзден таса болганга шейін, бүлар арттарынан қарап түрады (Әуезов). Өзге кепенің адамдары тараганнан кейін бүл кепенің адамдары Рахметті ортага ала асқа отырды. (Бүлқышев). Септеуліктер, негізінен, есім сөздерге, заттанган есімше мен кимыл атауына тіркеседі. Бүл сөздерге септеуліктер мына түлғалардан сон тіркеседі:
- Сөздін түбірі, я негіз түлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер: үшін, сайын, сияқты, секілді, сыкылды, тэрізді, туралы, турасында, аркылы, бойы, бойымен, бойынша, жайында, жайлы, шамалы, шакты, каралы. Тарихи тұрғыдан бүлардын кейбіреулері ерте кезде ілік септік түлгасымен де тіркескен. Турасы, бойы, жайы дегендердің күрамындағы Шжак тэуелдік жалгау — осынын дэлелі бола алады.
- Шығыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер: кейін, соң, гөрі, бері, бүрын, эрі, бетер.
- Барыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер: дейін, шейін, таман, карай, салым, жуык, тарта, таяу.
- Көмектес септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер: бірге, катар, кабат.
Гүбір, я негіз түлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер
Қазіргі казак тіліндегі түбір, я негіз түлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер, негізінен, есім сөзден соң қолданылады.
үшін септеулігі түбір түлғалы зат есіммен тіркесіп келіп оларга себептік, мақсаттык магыналар үстейді. Балалары айран-шадап үшін әлді агайынга жалшыга кетіпті. (Әуезов). ^ягында ертең үлыққа жауап беру үшін қариялардың бойын көрсетпей, жасырақ ^асшыларын жібермек болып, Серікбай, Түрлықожа, Айтбай үшеуін сайлады (Әуезов) деген
мысалдардагы үшін шылауы түбір тұлгадагы есім сөз айран-шалап сөзінен сон, колданыды,, мақсаттык мағына үстеу үшін қолданылған.
Сайын септеулігі зат есіммен және -ған\-ген түлгалы өткен шак есімшемен тіркесіп келіц оларга даралау магынасын үстейді. Көтеріп копти\ көңілін күнде шауып, Жүлде алар жұЛІС сайын туды күнім (Жансүгіров). Жаз аяқтап, цыс жақындагын сайын қараша ауылдіір қоршаған Қарғандының орталығы өзгере түсті (Мүсірепов).
Алдьщғы сөйлемде сайын шылауы жұма сөзін даралау мағынасында колданылып, екінщ, сөйлемде сайын шылауы сабактас күрмалас сөйлемді байланыстырып, мезгілдік магынаніі білдіріп түр.
Сиякты, секілді, тэрізді септеуліктері зат есім, есімдікпен, есімшемен тіркесіп, ұқсату, теңеу магынасын білдіреді. Рақымбай сияқты жагымтал, Жорға болыстың тагы бір екеуіне квзі түсіп еді, олар да алға түсетін, бой көрсететін сияқты емес (Әуезов).
Біз бүл сияқты бүйрық жарияланатынын білгеніміз жоқ (Сонда). Бүл сөйлемде сиякты шылауы есім сөз Ракымбай мен есімдік бүл сөзіне тіркесіп, оган теңеу, үксату магынасынан үстеп тұр.
Сиякгы шылауы кейде сөз тудырушы жұрнактарын кабылдап, сияктанбай, сияктанады түлгасында да колданылады. Қазіргі шешілмей түрган түйін сияқты үлкен кесірлі іске келгенде күндізгі арманшыл, уайымшыл шалдар сияқтанбай, қазіргі қасында отырган бірен — саран сарнауық қажылар сияқтанбай , ¥зақ тым — тырыс үндемей отырды (Әуезов) Желкедегі қарагай кей жерінде қара қошқылданып бірігіп, иықтан баспалап қарап түрган самаладай әскер сияқтанады (Сонда).
Туралы, турасында, жайлы, жайында, жөнінде септеуліктері зат есіммен, есімдікпен заттанган сөздермен тіркесіп, белгілі бір іс — әрекет, окига жөнінде айтылганын білдіреді
Брилев бэрімізді жинап, сап алдында сынаудың қорытындысы жайлы қысқаша талдау жасады (Момышүлы).
Сүраудан сүрау тауып, Шәрипа өкшелеп отырып артель туралы бірсыпыра нәрсені біліп алды (Майлин).
Арқылы септеулігі зат есім, кимыл атауымен тіркесіп, істің, кимылдын амалын, не аркылы іске асканын білдіреді.
Үлкен істі елдің салмақты үлкендері арқылы болмаса, өз беттерімен іспен кете алмайтын (Әуезов).
Бойы, бойымен, бойынша септеуліктері зат есіммен, есімдіктермен жэне -ган-ген тұлгаиы өткен шак есімшемен тіркесіп келіп, іс — эрекеттің амал, тэсілін білдіреді.
Ежелгі салт, машық бойынша бүл өңірдегі ағайын Зере отырған үйді жатсынган жоқ (Әуезов). Шамалы, қаралы, шақты
септеуліктері сан есіммен тіркесіп, болжалдық магына береді. Інісі Тектігүл болсй, қайшылықпен он шақты жыл қыршын жас күнін кешіріп еді (Сонда). Бүл кезде Үзақ жанында он шақтыдай гана кісі қалып еді (Сонда).
Барыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер
Барыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер есім сөздерге, есімшелерге, үстеулерге тіркесіп, мезгіл — мекендік, шектік мағына үстейді.
Дейін, шейін септеуліктері зат есімдерге, сан есімдерге, есімшелерге тіркеседі. Рақымбайіа шейін, күн шартылдап жай түскеннің артындагыдай қүп-қу болып, есеңгіреп, қалган сияқты (Әуезов). Ірбіт, Омбы, Том, Қызылжар, Селебеге дейін барып қалган (Мүсірепов). Қарай, таман септеуліктері зат есімдерге, есімдіктерге, үстеу сөздерге тіркесіп, мекендіК мезгілдік катынасты білдіреді. Назыкеш үзай берген соңгы бір көшке қарай шауып кеіппіі (Мүсірепов). ¥зақ Ақбейіттегі жиыннан қайтып Таңбалы тастагы өз ауылына там№ келгенде… (Әуезов).
Сапым, тарта, жауык, таяу септеуліктері зат есімдер мен сан есімдерге тіркесіп, мезгілів қатынас білдіреді. Мың жарым екі мыңга тарта жылқысы бар (Әуезов). Ушаковтыі отызга тарта қазақ зерттеушілері бар (Мүсірепов).
Шығыс септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер ц[ьігыс септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер зат есім, есімдікпен, өткен шак есімшемен т|ркесіп, оларға мезгілдік, мекендік мағына үстейді.
рөрі септеулігі зат есім, есімдікпен заттанған сөздермен -ған\-ген тұлғалы өткен шак еСімшемен тіркесіп, талғау, тандау мағынасында колданылады. Жас жігіт бүдан гөрі де цаталырақ кетуге Игіліктен бата алмады (Мүсірепов).
£ері септеулігі зат есім, есімдік, есімшемен тіркесіп, мезгілдің басталу шағын, шегін білдіреді. «Көктеректің» бауырында көп жылдардан бері өмір сүрген жансыз ауыл бірден взгеріи цайнап сала берді (Майлин). Оның да кешеден бергі ел сөйлеген сөзге қүлагын салып, өз ішінде ңорытып келгендей байлауы осылай сияңты еді (Әуезов).
Бері шылауы сабақтас қүрмалас сөйлемнің баяндауышының кұрамында келіп мезгілдік катынасты білдіреді. Мына хабар шьщқаннан бері, өзінен шоши бастады (Майлин). Кейін, сон септеуліктері зат есім, есімдіктерге, кимыл атауы мен есімшеге тіркесіп, окиганың сонынан болатын мекендік, мезгілдік мағынаны білдіру үшін колданылады. Әбден орныгып отырганнан кейін гана Зылиха сөз бастаган (Оразалин).
Тагы біраздан соң, есіне Жабайдың түйіп қалганы түсті(Мүсірепов).
Кейін, соң шылаулары кұрмалас сөйлемнің бағынынкы сыңарында келіп, мезгілдік мағынаны білдіреді. Болыстардың көпшілігі жиылган соң, сыздаган жүзді, қүбыжық мүртты Ақжелке сөз бастады (Әуезов). Рязанов кеткеннен кейін Ушаков пен Бернер мыс қорытылып жатқан жаққа кетті (Мүсірепов). Бойда қайрат, ойда көз, Болмаған соң, айтпа сөз (Абай).
Бүрын септеулігі шығыс септігінде тұрған сөздермен тіркесіп, оқиганың алдын ала болуын білдіру үшін колданылады. Бүрын осы көлдің басында үй саны онга толмайтын еді
(Майлин).
Кейін.соң, бүрын септеуліктері де атрибуттык магынада колданылатын -ғы\-гі формалы жұрнақтарды қабылдап, морфологиялық өзгерістерге ұшырайды. Ендігі бүдан соңгы бір кезең үлықтың айтқанына көнбедік (Әуезов).
Бетер септеулігі іс — әрекеттің болып кеткен амалдан анагұрлым күшті болганын білдіру үшін жұмсалады. Жел одан бетер соққан сайын, айнала шаңгытып ешнәрсе көрінбей кетті
(Мүқанов).
Көмектес септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер
Көмектес септігіне тіркесетін қатар, бірге септеуліктері іс — әрекеттің, негізінен, бірнеше субъектінің бірігіп жасағанын білдіру үшін қолданылады. 1936 жылы Қиыр Шыгысқа менімен бірге бір қазақ жігіті барды (Момышүлы). Көкшіл көздері балқыган мыспен бірге балқып бара жатқандай (Әуезов).
Автор публикации
