18 марта, 2018 17:57
Кейбір сөздіктер сөздердің орналасуына байланысты да түзіліп отырады.
Сөздіктегі сөздердің орналасуына карай сөздіктер жиілік сөздік, кері создіктер болып бөлінеді. М.Әуезовтің «Абай жолы» романының жиілік сөздігі 1979 жылы шықты. Бұл сөздік М.Әуезов сынды белгілі жазушының осы романдағы сөздердің колданылу жиілігін көрсетуге арналған. Сөздік алфавитті- жиілік, жиілік жэне кері алфавитті-жиілік деп аталатын 3 бөлімнен тұрады. Бұндай сөздіктер арқылы белгілі бір тілдік тұлганы тіл ерекшелігін байқауга мүмкіндік жасайды. М.Әуезовтің шығармасының тілін зерттеуге сөздерді колданылу тэсілі мен стильдік ерекшеліктеріне сандық сипаттама беруде сөздіктін берері мол. Сонымен қатар бүл әуезовтану элеміне тұтастық сипат беруге көмескілеу жатқан түстарды толықтырумен де маңызды болмак. Тілдік бірліктердің мэтінде қайталануын зерттеу арқылы жиілік сөздіктер жасалады. Абай тілінің сөздігі көлемі 80 баспа табақ болып, 1968 жылы шыккан болатын (Жалпы редакциясын А.Ыскаков баскарған). Бұны түсіндірмелі алфавитті- жиілік сөздік деп атаймыз. Себебі, мұнда әр сөздің мағынасына түсінік берумен катар, ол соз сол мэтінде неше рет қайталанып, қолданғаны да коса корсетіліп отырады. Сөздікте сөздерге түсінік бермей, тек олардың әркайсысының мэтіндегі кездесу санын ғана көрсетсек, оны алфавиттік-жиілік сөздік дейміз. Сөздің соңгы эріптерінен бастап алфавит ретімен берілсе, олда ол кері алфавитті-жиілік сөздігі болып шыгады. Реестрдегі сөздерді олардың кездесу жиілігінің кему тәртібімен орналастырсак, жиілік сөздік болады.
Жиілік сөздіктердің статистикалық сипаттамаларды тілдің теориялык жэне колданбалы мэнін аныктауга мүмкіндік береді. М.Әуезовтің «Абай жолы» романының жиілік сөздігінде келтірілген төмендегі мысалдар оның кұрылымы мен кұрылысы жөнінде түсінік бере алады. Мысалы,
| сөз | ЖИІЛІГІ |
| Аға-бауыр-3 | 3 |
| Аға-іні-3 | 9 |
| Ага-сұлтан-3 | 4 |
| Ағажан-3 | 2 |
соож
- Теориялық лексикография.
- Тәжірибелік лексикография.
- Жеке сөздіктерге жасалған жанрлық-типологиялык жіктемелер (В.Винорадов, С.И.Ожегов, Ю.Н. Караулов, В.В. Морковкин еңбектері бойынша).
- Создіктердің өзіне тән белгілері.
- Түсіндірме сөздіктің жалпы тіл білімінде зерттелуі.
- Түсіндірме сөздіктегі сөздік мақалаға берілген анықтамаларға талдау.
- «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігінің» 4-басылымындағы (2001 жылғы) өзгерістер мен жаңалыктар.
- Орфографиялык, орфоэпиялық сөздіктердің кұрамы мен кұрылымы.
- Орфографиялык сөздіктегі негізгі емле ережелері туралы.
- Қазак тілінің анықтағышындағы (2000ж) емле ережелері, тыныс белгілерін кою кағидалары, ауызша сөйлеу үстінде сөздерді дұрыс айту заңдылықтары.
- Соңгы шаққан Қазақ тілінің антонимдер сөздігінің (А., 2000 жылгы) теориялық материалдары туралы (қарама-қарсы мағыналы лексемаларды жүйелеудің үстанымдары мен олардың тілдегі және сөйленістегі функциялары туралы).
- Лексикографиядағы норма және нормативтік мәселесі.
сөж
- Қазак тілінің лексикографиясының зерттелуі.
- Түсіндірме сөздіктегі сөздік мақала мен сөздік үя.
- Әр жылдары шыққан орфографиялық сөздіктердегі өзгерістер туралы.
- Орфоэпиялық сөздіктерге талдау.
- Создік түзудің шарттары.
- Сөз тіркестерінің сөздігі мен фразеологиялық сөздіктің қүрылымы мен кұрылысы.
- Түсіндірме сөздіктің жасалу принциптері.
- Аударма сөздікпен жұмыс.
- Фразеологиялық сөздіктің жасалу принципі.
- Қазақ лексикографиясының алдағы міндеттері.
- Арнаулы сөздік.
- Әр жылдары шыққан диалектологиялық сөздіктердегі өзгерістер туралы.
- тапсырма
Томендегі сөздердің казақ тілі сөздіктерінде (түсіндірмелі, терминологиялық, диалектологиялық, этимологиялық, т.б.) берілу жолдарын салыстыра отырып, соған орай сөздіктердің өзіндік ерекшелігін, айырмасын көрсетіңіздер.
Аспан, дүние, тәрбие, үстаз, үлагат, баспа, үжым, талапкер, ақыл, баспалдақ, демеуші.
- тапсырма
Түсіндірме сөздіктерден ауызекі сөйлеу тілі элементтеріне қойылған белгілерге назар аударып, басқа сөздіктермен салыстырыңыз.
- тапсырма
Түсіндірме сөздіктерден омоформаларға бес мысалдан теріп жазып, оларға түсінік беріңіз.
- тапсырма
2001 жылғы жарық көрген қазақ тілінің орфографиялық сөздіктегі бүрын қолданылып келген кірмес сөздердің қазақ баламаларын теріп жазып, алдыңгы сөздіктермен салыстырыңыз.
- тапсырма
Түсіндірме сөздіктерден алынған жеке сөздік мақалаларды талдай отырып, онда сөздің грамматикалық және стильдік сипаты калай ашылып, белгіленгенін көрсетіңіздер.
- тапсырма
Мына синонимдердің баламасын (синонимдер сөздігі бойынша) табыңдарда көркем шығармадан сөйлем жазып келіңцер.
Бет, билік, иіешен, әдіс, кездесу, зерек, мугалім, өкіну, қутқару.
- тапсырма
Төмендегі сөздерді диалектологиялык сөздіктің көмегімен мағыналарын түсіндір.
Димар, шекер, курсі, нәр, керем, меңдес, сапал, узбеп, туніке, долы, бақыр, сапара, леген, жудә, гөрт, шақа, аскеді.
Тіл білімінің қай саласын алсақ та, өзінің жеке бір зерттеу объектісі, максаты, міндеті, әдіс-тәсілдері, зерттеу кырлары болады. Этимология тіл білімінің ең бір кызык та қиын саласы.
Этимология грек тілінің еіушоз «ақикат» және 1о§оз «білім» деген сөздерінің бірігуінен жасалған. Тіл білімнің ішінде тарихи лексикологияның арналы да арнаулы саласы. Ол жеке сөздердің, сөз тіркестерінің, грамматикалық тұлғалар мен морфемалардың, фразеологизмдер мен макал- мәтелдердің де түп-төркіні мен шығу тегін, олардың пайда болу, даму жолдары мен казіргі тілдерден көрініс сабақтастыгын аныктап, тарихын ғылыми тұрғыдан зерттейді.
Этимологиямен арнайы айналысып, сөз төркіні туралы ойларын үнемі ортаға салып жүретін галымдарымыздан академик Ә.Т.Қайдар, Р.Сыздык, Ә.Нұрмағамбетов, Қ.Өмірэлиев, Е.Жанпейісов, С.Исаев, А.Махмудов, Н.Уэлиев, Ж.Манкеева, Ғ.Әнес т.б. секілді ғалымдардың атын атауға болады.
Этимологиялык зерттеулер мақсаты мен объектісінне караіі эр алуан тәсілдер мен принциптерге сүйенеді. Этимологияның негізгі принциптеріне: а) фонетикалык, ә) морфологиялық, б) семантикалык, в) тарихи деп аталатын принципке сүйенеміз.
Фонетикалық принцип тілдегі түрлі дыбыстык өзгерулердің жолдарын, дамуын, алмасуын дәлелдеуге, сан алуан фонетикалык заңдылыктарды катаң ескертуді талап етеді.
Морфологиялык принцип сөз, түбір структурасының, жалғау-жұрнактар системасының өзгеру жүйесін түсінуге көмектеседі.
Семантикалык принцип сөздің мағыналык жағынан дамуын зерттеуге кұралады. Бұл принцип этимологияның негізгі принциптерінің бірі болып саналады. Өйткені магынасыз сөз болмайтыны белгілі.
Тарихи принцип эр түрлі экстралингвистикалық факторларды, яғни тарихи фонды, факторды назарда ұстайды. Бұл әсіресе, кірме сөздер, тілдің этнографиялык лексикасын зерттеуде бірден-бір кажет.
Бұл аталған этимологиялық принцип-критерийлер озара тыгыз байланыста жэне бір-бірін толтырып тұрғанда ғана шын дүниеге келеді. Оларды үш түрлі топка бөліп карауға болады:
- ғылыми этимология.
- халыктык этимология.
- кызыкты этимология.
Автор публикации
