29 апреля, 2018 16:31
Мацсаты.сәз магынасының ауысу жолдарын меңгерту.
- Метафоралык жолмен ауысу.
- Метонимиялык жолмен ауысу.
- Сенекдоха жолымен ауысу.
Соз магынасынын ауысуы эр түрлі тэсілдер аркылы жүзеге асады.
Метафора сырткы не ішкі белгілеріндегі (түлгасындагы, кимылындағы не аткаратыын кызметіндегі т.б) үксастыкка карап, бір зат атауының баска бір затка атау болуына байланысты соз магынасының ауысуы метафора (гр. теіарһога- ауысу) деп аталады. Магына ауысуыныц бүл тэсілінің негізінде үксату заңы жатыр. Метафора колдану сипатына карай негізінде үш түрге болінеді: а) тілдік (сөздік) метафора, э) поэтикалык (сөйлеу кезіңде туатын кон гекстік) метафора, б) жеке колданыстагы метафора.
Тілдік (создік) метафора созге жаңа магына косып, оның семантикалык шеңберін кенейтіп. эрдайым үздіксіз дамып огырады. Тілдік метафора жалпыхалыктык сипатына карап дэстүрлі метафора деп те айтылады. Дэстүрлі метафора аркылы ұқсату занына сүйеніп, казак гілінде коп магыналы сөздер шыккан Мэселен, аяк деген сөздің ең алгашкы затгык магынасы деп адам мен жан-жануарлардың жүру-түру кызметін аткаратын мүшесі дегі гүсінеміз. Сөздің мағына жактан кеңейіп, дамуы осы тэрізді жаңа сапа элементтерінің біртіндеп молаюы аркалы іске асады.
Тілдік метафора мынадай ұксастыкгар негізінде тууы мүмкін:
а) заттар мен күбылыстардыц түр-тұлга үқсастыгы иегізінде бір зат атауы екінші бір затка атау болуы. Мысалы: ит түмсыгы-кайык тұмсыгы.
э) кнмыл үксастыгы. Мысалы: тіл- адамның тілі, сагаттың тілі.
б) заттардың кызметіндегі үксастык. Мысалы: серік- адамиың серігі (жолдасы), жер серігі:
в) үгымдардың бір-біріне катыстылыгынан туатын ұксастык. Мысалы, сұлу- сұлу адам, сүлу табигат, кұлау- аттан кұлау, емтиханнан күлау т.б.
11<> )і нка. п.ік’ (контексгік) метафора ойды эсерлі эрі айкын етіп жеткізу үшін кажет. Ойдың коркемдігі жалпы халыкка ганыс суретке күрылуъімен тыгыз байланысты. Мысалы: сары алтын, ак алтын, кара алтын.
Жеке колданыстагы (индивидуален) метафора белгілі бір акыннын я жатуніының туындысында омір сүреді. Бұлар сөздікте сөздік макаланын мазмұнына ене алмаііды. Ьелгілі контсксте гана ушырасатын сөздіц келтірінді мағынасы кашанда эр авторлык оііндік ерскшслігін көрсетеді. Мысалы, Оцашада элдилеп ойдыц гулін. Тынышті.ікка арманеыз тойдым бүгін.
Озара іргелестігі, шектестігі нэтижесінде бір зат атауыныц баска бір затка атау болуына банланысты туатын ауыс магына метаномня (гр. теіопутіа — өзгертіп атау) деп аталады. Метонимия мынадай іргелістік, шектестіктер пегізінде тууы мүмкін:
а) кнмыл, эрекет пен оның нэтижесінің шектестігі: Мысалы, бояу. егеу, сайлау, жайлау, жабу, ою сиякты сөздер эрі кимыл атаулары, эрі зат атаулары болып, екі жакты кызмет аткарады. Бүлар алдымен іс- эрекет атауы болып колданылган да, кейін соның нэтижесі ретінде заттык сипат алган. Мысалы: Өз үйінде ою оюламаган адам кісі үйінде кесте тігеді (макал) дегендегі ою сөзінің заттык ұгымы сол соз білдіретін іс- эрекегтің нэтнжесінде туганы сөзсіз.
э) зат пен оііың ішкі мазмүнының шектестігі. Мысалы: Қазан піскенше бэрі маппіна коруге кетті (Ғ. Мустафнн) дегендегі казан тамак (ет) орныпа жүмсалын жүр. Мектеп созі бастауыш, орталау, орта дэрежелі білім беретін оку орнын да, сонымен бірге со л оку орны орналаскан үйде де білдіреді. Мысалы, Штаб кыстак шетіндегі бүзылган мекгепке орналаскан еді. (Б. Момышүлы);
б) материал мен одан жасалган заттың шектестігі. Мысалы: алмас сөзі катгы асыл металл үгымын да, содан жасалған «өткір кару» — кылыш дегенді білдіреді. Қүндыз деп өзен- колде тіршілік ететін кішкентай анды да, сонымен бірге осы анның бағалы терісін де айтамыз. Қүлан кырда, күндыз суда (макал);
в) жалкы есімдердің оларга катысты кимыл-әрекет атауларымен байлапыстылыгы Қазак тілінде кейбір кісі аттары мен жер-су атаулары жалиы есімге айналып, белгілі сөздердің контекстік синонимі ретінде жүмсалады. Белгілі бір конгексте Алдар Косе- айлакер, ку дегеннің, Қожанасыр-аңкау, аңгырт дегеннің синонимі ретінде жүмсалады.
г) сапалык сын есімдер мен олардың заттанган мағыналарының байланыстылыгы. Мүны түсті білдіретін кызыл, ак, көк, кара сиякты сапалык сын есімдердің заттанган магыналарымен шектестігін айкын көреміз. Мысалы: «кара» сын есімінің заттанган магыналары мынадай: 1) карайып көрінген нэрсе, зат. Ұргызбаган соң алыста көрінген бір караны кайыра куды (Ғ. Мустафин); 2) тірек, сүйеу мэнінде. Алды- артында кара жок. Бүл кедей бізден коп пе еді (Қамбар батыр); 3) арамдык. зұлымдык мэнінде. Көцілінде кара жок, ак ниетпен, Тым жаксы дос болуга ыңгайласты (Абай);
д) автормен оның шыгармасының, болмаса шыгарма аты мен оның ішкі мазмүнының байланыстылыгы. Мысалы: Абайды ұнатамын.
ж) іргелес заттык үгымдардың шектестігі. Мысалы: Бір Абай емес, бнылгы жі.ілы отырган бар агайын, көп ауыл тегіс каралы (М. Әуезов)
з) жалкы есімдердің бір- бірімен шектестігі. Мысалы: Шоканда окимын.
Синекдоха. Сөз мағынасын ауыстырып колданудың бір тэсілі- синекдоха (гр
супеЫосһе — бірге жобалап түсіну). Зат пен күбылыстың іргелес, шектес келіп, бір атауга ортактасып ауысып колданылуы жағынан синекдоха метонимияға бір табан жакыи түрады Мүндагы басты белгі бүтіннің орнына бөлшек, коншенің орнына жекеше, жалпынын орнына жалкы немесе керісінше алмасып айтылады. Ауыспалы магынада колданылган сөздерде асгарлы мэн, тартымды образ жатады.
Синекдоха тэсілі сөздердің мағыналык жагынан түрленіп өзгеруінс үлкен ыкпал етеді. Мысалы: Бірінші байлык-деисауПык, екінші байлык — ақ жаулық, үшінші байлык-он
саулык.
Сөздің семаитикалык кұрылысы негүрлым күрделі эрі бай болса. согүрлым олардыц атау кызметі де ар га түседі.
Автор публикации
