30 апреля, 2018 16:32
Мақсаты:көпмагыналық пен омонимияныц өзіндік ерекиіеліктерін, жасалу жолдарь мен топтастырылудагы гылыми пікірлерді мецгерту.
- Көпмагыналыктуралы түсінік.
- Копмагыналык пен омонимия кұбылыстары.
- Омонимдердің жасалу жолдары
- Омонимнін түрлері.
Создің екі немесе одан да көп магынага ие болуын сөздің көпмагыналыгы немесе
полпсемия дейміз.
Сөздін көпмагыналыгы негізгі магынаның семантикалык жагынан кеңеюінен пайда болады. Сөздің негізгі магынасы белгілі бір болмыс шындығына негізделіп пайда болса, туынды магына тілдік деректердің негізінде ойлау кабілетіне сүйеніп колданудан жасалады. Мысалы, отан сөзі әуелде үй, отбасы деген мағынаны білдірсе, казір ел, мемлекет деген кең магыналы созге айналып, бүрынгы мағынасы үмытыла бастады.
Тіліміздегі көп магыналы сөздер сөйлемде колданылуына карай жеке-жеке магынаға ие болады. Мысалы, аспанға кара, көйлегіңе кара, терезеге кара дегенде көзді бір нэрсеге багыттау, көру үгымын берсе, малга кара, балага кара дегенде қамкорлык жасауды, ал артыңа кара, айналаңа кара дегенде, ойлан, сак бол дегенді білдіреді.
Коп магыналык ұзак уакыт колданылып, сол тілде сөйлеуші халыктың санасында калі.іптасу аркылы пайда болады. Сондыктан да баска тілден жаңадан енген сөздерде, неологизмдерде көп магыналык болмайды. Көп магыналы сөздерді омонимдерден ажырата білу керек. Коп магыналы создердің өзара ішкі байланысы анык байкалып түрады, сондыкган колданылуда тура магынадан алшак кете алмайды. Мысалы, Басы аманның малы түгел (макал). Сөйлемдегі «адамның дене мүшесі» екенін ангартатын «бас» сөзіне байланысгы мағынадан өрбіген адам деген магына сенекдоха арқылы жасалып, бүтін мен болшектін арасындағы магыналык байланыска негізделген.
Ал. омоннм сөздерде мүндай ішкі мағыналык байланыс болмайды. Мысалы, ара- жэндік, ара-кесу күралы, ара-скі затгың арасындагы кашыктык.Бүл сөздердіц сырткы түлгасы бірдей болганмен магына жакындыгы жок сөздер. Олай болса, көп магыналы сөздер сырттай омонимдерге үксас бол-ганмен ішкі магыналык байланысына карай өзгеше болады. Көпмагыналы сөздерді омонимдерден ажыратуда негізгі белгі мағыналык байланыс болып табылады.
Омонимдер казак тілінде бірнеше жолмен жасалады.
- Коп магыналы сөздердін магына байланыстылыгы үзіліп, семантикалык тэсіл аркылы пайда болган омонимдер. Мысалы, тамыр — өсімдіктің түбір тарамы. Жас карагай түбір жайып, Жапты кайтадаланы (Сырбай Мәуленов), кан жүретін жол, анатомиялык атау, дос-жар, коцілдес, Жаксы корер тамырдын атын алма, тайын ал.
- Кейбір байыргы сөздердің тілдін даму барысында фопетикалык озгеріске үшырауыпын нэтнжесінің баска бір сөзбен бірдей дыбысталып, омонимдер пайда болады. Мысалы, біз — алгашкыда бігіз түрінде дыбысталып, келе-келе сөз ортасындагы г дыбысы түсіп калып тіліміздегі бар біз есімдігімен түлгалас болып, омоним жасалган.
- Өзге тілден енген сөздер казакп.ні гол создерімен тұлгалас болуы наіпжссінлс омоннмдер пайда болады. Мысалы, көиіір орыс тілінен, мақта парсы тілінен, мата арап тілінен еніп тіліміздегі осы тұлгалас сөздермсн омонним болды.
- Аффикстер жалгану аркылы жасалган омонимдер -ма/ме,- ба/бе,
-па/пе жұриактары аркылы: болме, тарна, айпалма; -ыс, -іс. -с жұрнактары аркылы ұрыс, тігіс; -ық,-ік, -к жұрнактары аркылы корык, жслік.
Қазак тіл білімінде омонимдерді гылымдар түрліше топтастырады. Мәселеп, Каксн Аханов, Ғабндолла Қггшев, Әсет Болганбаев омонимдерді үшке боледі: лексикалык, лексмка- грамматикалык, аралас омонимдер деп тогітастырады да лексикалык омонимдерге ұксас кұбылысгар дсп омофон, омограф жэне камамбурды атаса, Айтбай Айгабылұлы толык омонимдер, жартылай аралас деп, ал Әмеди Хасенов толык, жаргылай, фонетнкалык омонпмдср, орфографиялык омонпмдер, көп компонентгі омонимдер жоне омонимге катысты лингвистикалык кұбылыстар деп паронимдер мен камамбурды карастырады.
Лсксикалык немесе толык омопимдер бір сөз табына катысты болады да дыбысталуы жагынан бірдей, мағыналары жагынан эр баска, барлык тұлгада омоним болып келетін, біркелкі формаларда түрлене алатын сөздер. Мысалы, тамак — анатомиялык атау. Актамак, кызыл жүз, Қарагым, бегінді аш!
Т амак — ас, тағам, корек. Тамагы токгык, жұмысы жоктык, Аздырар адам баласын.
Лексика-граматикалык немесе жартылай омонимдер кейбір ([юрмазарда гана бір-бірімен тұлгалас болады, себебі мұндай омонимдердің сьщарлары эр турлі соз табына кагысгы болады Мысалы, Қаратаудьщ басынан көш келеді, көшкен сайын бір тайлак бас келеді. Мұндагы көш сөзі заг есімнің атау тұлгасында бұйрык рай тұлгасындагы көш етістігімен омоним болады. Баска жагдайда олардың тұлгалары өзгеше түрленеді.
Аразас омонимдердер немесе көп компонентті омонимдердің сыңарлары бір еөз табына да эр түрлі сөз таптарына да жатады да олардың катары көп сөздерді камтиды. Мысалы, жаз келді, хат жаз, дастарханды жаз, ауруынан жаз.
Омонимдерге ұксас кұбылыстар омофондар, омографтар жэне каламбур.
Ә.Хасанов оларды омонимдерге жаткызады да фонегикалык жэне орфографиялык омонимдер деп карастырады. Омофондар — біркелкі айтылып-, түрліше жазылатып, магынасы мен сырткы тұлгасы эр түрлі сөздер. Мэселен, асшы — ас даярлайтын адам (зат есім); ащы — сын есім, антонимі — тұіны; айтылуы бірдей, бірақ жазылуы да, магыналары да баскаша. Сондай-ак, кара ала — сын есім; карала — етістік, антонимі -акга; кара ат — сын есім; карат -корсет (етістік);
Омографтар — бірдей жазылып, екпіннің эр түрлі түсуіне байланысты түрліше айтылатын сөздер. Мысалдар: алма — зат есім; апма — болымсыз етістік; тартпа, кеспе, болме, салма — эрі зат есім. эрі етістік;
Каламбур — фрапцуздың саіетһоиг (сөз эзілі) дегенінен алынган термин. Лингвпсшкада каламбур дегеніміз — не біркелкі дыбысталатын, не біркелкі жазылатын эр тұрлі мағыналы ойнакы сөздер, сөз эзілі, сөз калжыңы, сөз тіркесгері. Каламбур тіл-тілдің бэрінде бар, әсіресе поэзняда кобірек ұшырасады. МысальгТағы сынды жан едік, тагы келдік тар жерге, Таңдансаңтағы болар ма?! (М.Ө.)
Каламбурда ойды астарлы түрде білдіру, тәптіштей түсу, калай ұксан. солай ұк дегендей астарлы ой тастау магынасы басым болады. Каламбур — ойды дэл тауып, эсем де келістіріп жеткізуге себепші кұралдьщ бірі.
Қазак тілінде каламбур кез келген сөз табынан, біркелкі айтылатын, жазылатын сөздерді баска- баска магынада кодцану аркылы жасала береді. Каламбурмен жігі айрылмастай ұштасып жататын кұбылыс — паронимдер мен пародиялар. Пародия — коркем шыгармада, эсіресе поэзияда бір эдсби кеэіпкерге, жанрга, акын-жазушыга ^зілдей еліктеу. Ондайда ауыспалы ой желісінен, кім жэне пс түралы айтылып отырылгандар түсініктемесіз-ак бірден ұгамыз.
Пародияның жаксы бір үлгісі — Ілияс Жансүгіровтың, Сэкен Сейфуллиннің елу жаска толгаи мүшел тойына арнауы:
Шырка, шырка, көкке өрле,
Қыраи «Қызыл сүикарым!»
Қуанамын бэйгене,
Тарпаң «Асау грпарым!»
«Тар жолдарда» тайсалмай,
Жау колында алысгың… Мұндағы Қызыл сүцкарым, Асау іү.іпар, Тар жол тайгақ кешу Сэкен Сенфуллин шыгармаларының атаулары.
Пароііпмдер — дыбыстапуы жагынан жакын, негізінен бір түбірден өрбіген, бірак магынасы эр түрлі сөздер. Дегенмен кейде ондай сөздердің жазылуы да, мағынасы да біршама жакындай калуы мүмкін. Паронимдер өте көп: абонемент — белгілі бір жайда белгілі бір затпен белгілі бір уакытта пайдалану (мэселен, абонемент алып бер — бнлет алатын кагаз алып бер); абонент — сол кагаз, яши абонемент песі. Орыс лпнгвистері дыбысталуы жагынан жакын, магынасы жагынан эртүрлі екі сөзді катарластыра колдалу тәсілін парономазия деп атайды; не глух, а глуп; муж по дрова, а жена со двора; Қазактіліндеөкімет — үкімет, гылым — білім, ілім, хал — ахуал, халык — халайык, үкі м — өкім, суару — сугару, кигіз — кигіз сиякты бастапқы бір түбірден тараган сөз вариантгарын паронимдерге жаткызамыз.
Автор публикации
