27 апреля, 2018 9:54
Қимыл, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтпен байланысты болып өткендігін, бірақ болатынын білдіріп, белгілі жолдармен жасалатын етістіктін грамматикалық категориясы шак категориясы деп аталады.
Сөйлеп тұрған сэтпен байланысты қимылдың мезгілі, шақтық мағынасы мынадай болады:
- үнемі қайталанып, дағдыға айналған іс-қимыл, сөйлеп тұрған кезде болып жатқан қимыл, іс-эрекет.
- сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткен кимыл, іс-эрекет.
- сөйлеп тұрған кезде әлі болмаған, бірақ кейін болуға тиісті кимыл іс-әрекеттер.
Сонымен, сөйлеп тұрған сэтпен байланысты кимылдың болу мезгілі үш рүрлі. Соған сәйкес етістіктің шақ түрі де — үшеу. Сөйлеп түрған сәтке Ёайланысты, яғни сол сәтте болып жатқан қимылды осы шак, элі болмаған, рірак кейін болатын кимылды келер шақ, сөйлеп тұрған сәгген бұрын болып рткен кимылды өткен шақ білдіреді.
Шақтық мағынаны білдіретін етістік көбінесе жіктеліп келеді де, сол вркылы жақтык мағына беріледі. Жіктік жалғау шак көрсеткіштерінен (есімше, (көсемше, жэне арнайы шак жұрнақтарына) кейін жалганады.
[ Қазіргі казақ тілінде шак категориясы морфологиялык белгісіне,
шақтық магынасына қарай өткен шақ, осы шақ, келер шақ болып үшке Бөлінеді.
і< Өткен шақ қимылдың, іс-эрекеттің сөйлеу кезінен бұрын болып,
істеліп кеткенін білдіретін етістіктің грамматикалық формасы. і Қазіргі казақ тіліндегі өткен шақ грамматикалык формасы мен
мағыналық ерекшеліктеріне қарай жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ, ауыспалы өткен шақ болып үшке бөлінеді.
Жедел өткен шақ етістіктің түбіріне -ды, -ді, -ты, ті жұрнактарының жалғануы аркылы жасалып, жіктеліп коданылады.
! Жедел өткен шак жұрнағы етістіктің тұлғаларына тікелей жалғанады. Әнші үш қайырмасьш айтьіп тоқтайын деп еді, Базаралы тоқтаттырмады. і Жедел өткен шақтың болымсыз түрі етістіктің -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады.
МСедел өткен шақтың жіктелуі:
| Жак | жекеше | көпше |
| I | -м | -к, -к |
| II | -ң /анайы түрі ңыз/-іңіз/сыпайы түрі | -ңдар, -ңдер/анайы түрі/ -ңыздар, — ңіздер/сыпайы түрі |
| III | Жұрнағы жоқ, нөлдік тұлға |
Бұрынгы өткен шақ кимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрган сәтпен салыстырганда, әлдеқашан бұрын болғандығын білдіреді.
Бұрынғы өткен шак екі түрлі жолмен жасалады.
|а) Бұрынғы еткен шақ -ган, -ген, -қан, -кен тұлғалы есімшенің жіктеліп Ікелуінен жасалады.
!ө) Бұрынғы өткен шақ етістікке көсемшенің -ып, -іп, -п жұрнактарының |жалгануы арқылы жасалады.
ІБұрынғы өткен шақтың жіктелу үлгісі:
| жекеше | көпше |
| -мын/-мін, -бын/-бін,-пын/-пін | -быз/біз, -МЫЗ/-МІЗ, -ПЫЗ/-ПІЗ |
| ■жак |
| II | -сы/ -сің, -сыз/ -сіз | — сыңдар/ -сіңдер -сыздар/ -сіздер |
| III | Жұрнагы жок, нөлдік тұлға |
эі
|
Бұрынғы өткен шақтың күрделі түрі -ған, -ген, -қан, -кен тұлғалы есімшеге немесе -ып, -іп, -п тұлғалы көсемшеге (еді) көмекші етістігінін тіркесуі аркылы жасалады. Есімше түрінде е көмекші етістігі екен түрінде де тіркеседі. Бұрынгы өткен шақтың мұндай күрделі түрінде е, (еді, екен) көмекші етістігі ғана жіктеледі.
Бұрынғы өткен шақ күрделі түрінің жіктелу үлгісі
| жақ | жекеше | көпше |
| і | Оқыған едім (екенмін) Окып едім | Окыған едік (екенбіз) Оқып едік |
| н | Окыған едің (екенсің) Окыған едіңіз Оқып едің Окып едіңіз | Окыған едіңдер/ екенсіңдер Оқыған едіңіздер Окып едіңдер Оқып едіңіздер |
| ш | Окыған еді /екен/ Оқып еді | Окыган еді /екен/ Оқып еді |
Бұрынғы өткен шактың болымсыз түрі былай жасалады.
Есімше формалы бұрынғы өткен шак:
- -ма/ -ме, -ба/ -бе, -па/ -пе косымшалары аркылы.
- Жок, емес сөздері аркылы жасалады.
-ып, -іп, -п формалы көсемшенің болымсыз түрі тек кана -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе косымшасы аркылы жасалады.
б) Ауыспалы өткен шақ. Ауыспалы өткен шақ есімшенің -атын/ -етін, йтын/
-йтін жұрнактары аркылы жасалып, бірде өткен шактык, бірде келер шактык мағынада колданылады.
Ауыспалы өткен шақ жіктеліп те, еді көмекші етістігімен тіркесіп келіп те (онда еді етістігі жіктеледі) жұмсалады.
Ауыспалы өткен шақтын болымсыз түрі етістікке -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтарының жапғануы аркылы жасалады.
Ал ауыспалы келе шак тікелей жіктелмейді, тек еді көмекші етістігімен тіркесіп колданылады.
Ауыспалы өткен шақтың жіктелу үлгісі
|
Автор публикации
