Ірі қараны азықтандыру

11 февраля, 2015 11:55

Ірі қара күйіс кайыратын, қарны 4 боліктен тұратын көп  қарынды малға жатады. Тазқарын, тақияқарын, жалбыршақ қарында желінген жемшоп ұсатылып, микробиологиялық  баптаудан өтеді. Әбден қойыртпаққа айналғаннан кейін нағыз қарын-ұлтабарға  барып қорытыла бастайды. Сондықтан  ірі  қараны дұрыс азықтандыру үшін алдыңғы  қарын бөлектеріндегі микробиологиялық бапталу барысына назар аудару керек.

 

1. Сүтті сиырды азықтандыру

 

Сүтті сиыр шаруашылықта  қалыптасқан  11-12 айлық өндірістік айналымға сәйкес азықтандырылады. Өндірістік айналым сиырдың  бұзаулаған, яғни сауымы басталған аралығын қамтады. Айналым боиында сиыр азықтандырылуы физиологиялық  ахуалына қараи өзгертіліп отырады (сауым басы, ортасы, аяғы, буаздық басы, соңына сәикес). Айналым барысында сиырдың  физиологиялық ахуалы бір-бірімен қабаттасып отырады. Мысалы, сиыр сауымы аяқталмаи буаздығы басталатыны белгілі. Осыны ескере отырып, сүтті  сиырды жеткілікті  де үнемді (Ікг сүтке 1,2-1,3 азық өлшемі, 100-400 г жем жұмсалатындай етіп) азықтандыру қажет.

Азықтандыру нормасы сиырдың  жасына, тірілей салмағына, қоңдылығына, сүттілігіне, сүтінің майлылығына қарай анықталады /3-5-ші кесте/.

Бұл нормалар қоңы орташа, сүтінің майлылығы 3,8-4% сақа сиырға арналған.

Өсіп жетілуі тоқтамаған құнажын мен әр түрлі себептермен арықтаған  сиырға   берілетін   азықтардың   нормасы   салмақ   қосымының   1кг-на  шаққанда 5 азық өлшемі мөлшерінде жоғарылатылады. Айталық, тіулігіне  200 г қосымша салмақ алу жоспарланса, негізгі азықтандыру нормасына  5:0,2 = 1   азық   өлшемі   қосылады.   Әрбір   азық   өлшемінде   95-105г, қорытылатын  протеин,  6,5-7,5 г ас тұзы,  6,5-7,5  г кальций,  4,5-5 3  г фосфор, 2,4- 1,5 г магний, 8,1-6,7 г калий, 2,8-2,1 г күкірт, 80 мг темір, 8 — 11 мг мыс  55-70 мг мырыш, 55-70 мг марганец, 0,6-0,9 мг кобальт, 0,7-1,01 мг йод, 40-50 мг каротин, 40 мг Е витамині, Д витаминінің 1 мың х.ө. болуга тиіс /6-шы кесте/.

Орта есеппен алғанда сауын сиырдың тіршілігіне  әрбір 100 кг тірілей салмағына шаққанда 1 азық өлшемі (салмағы 450 кг-нан асса 0,9 а.ө , 450 кг-нан төмен болса 1,1 а.ө.), майлылығы  4%-тік  1 кг  сүтке 0,5 а.ө.(3,5 тікке  0,44  а.е.)  қажет.   Әр   I   кг  сүт  пен  оның  0,5   %  майлылығына  азықтандыру нормасы 0,03-0,05 азық өлшеміне өзгертіледі.

 

3. Салмағы 400 кг сауын сиыр азықтандыру нормасы

Көрсеткіш	Бір    тәулікте  сауылатын  сүт. Кг   8       10      12     14     16     18       20         22
Азық  өлшемі	8	9	10	11	12	13,1	14,2	15,4
Алмасу энергиясы, МДж	95	106	117	127	138	139	160	172
Құрғақ зат, кг	10,7	11,6	12,6	13,1	14,1	15	15,8	16,7
Шикі протеин, г	1170	1355	1540	1652	1845	2015	2185	2440
Қорытылатын  протеин, г	760	880	1000	1100	1200	1310	1420	1590
Шикі клетчатка, г	3000	3250	3380	3590	3670	3750	3790	3840
Крахмал. г	900	1125	1350	1485	1640	1770	1920	2275
Қант, г	600	750	900	990	1080	1180	1280	1515
Шикі май, г	225	270	320	350	385	420	455	525
Ас тұзы, г	225	60	68	76	84	92	100	108
Кальций, г	52	60	60	76	84	92	100	108
Фосфор, г	36	42	48	54	60	66	72	78
Магний, г	17	18	19	20	22	23	24	25
Калий, г	60	67	74	81	88	95	102	109
Күкірт, г	20	22	24	26	28	30	32	34
Темір, мг	640	720	800	880	960	1045	1135	1235
Мыс, мг	65	77	90	100	110	120	130	147
Мырыш, мг	440	520	600	660	720	785	850	965
Марганец, мг	440	520	600	660	720	785	850	965
Кобальт, мг	4,8	6,9	7	7,7	8,4	9,2	9,9	11,6
Йод, мг	5,6	6,8	8,0	8,8	9,6	10,6	11,4	13,2
Каротин, мг	320	385	450	425	540	580	640	696
Д-витамині, мың Х.Ө.	8	9	10	11	12	13,1	14,2	15,4
Е-витамині, мг	320	360	400	440	480	525	570	620

 

 

4. Салмағы 500 кг сауын сиыр азықтандыру нормасы

Көрсеткіш	Бір    тәулікте  сауылатын  сүт,кг   8       10      12     14     16     18      20        22           24
Азық  өлшемі	8,6	9,6	10,6	11,6	12,6	13,6	14,6	15.8	17,1
Алмасу энергиясы, МДж	104	115	126	137	148	158	168	180	193
Құрғақ зат, кг	12,3	13,2	14,1	14,9	15,8	16,5	17,2	18,1	19
Шикі протеин, г	1260	1445	1630	1785	1940	2090	2245	2500	2760
Қорытылатын  протеин, г	820	940	1060	1160	1260	1360	1460	1625	1795
Шикі клетчатка, г	3450	3700	3810	4020	4110	4130	4130	4160	4180
Крахмал. г	970	1200	1435	1570	1705	1840	1975	2335	2695
Қант, г	645	800	955	1045	1135	1225	1315	1555	1975
Шикі май, г	240	290	340	370	405	435	465	540	615
Ас тұзы, г	57	65	73	81	89	97	105	113	121
Кальций, г	57	65	73	81	89	97	105	113	121
Фосфор, г	39	45	51	57	63	69	75	81	87
Магний, г	20	21	22	23	25	26	27	28	29
Калий, г	68	75	82	89	96	103	110	117	124
Күкірт, г	23	25	27	29	31	33	35	37	39
Темір, мг	690	770	850	930	1010	1090	1170	1270	1370
Мыс, мг	70	82	95	105	115	122	130	150	170
Мырыш, мг	475	555	635	695	755	815	875	990	1110
Марганец, мг	475	555	635	695	755	815	875	990	1110
Кобальт, мг	5,2	6,3	7,4	8,1	8,8	9,5	10,2	11,9	13,7
Йод, мг	6	7,2	8,5	9,3	10,1	10,9	11,7	13,5	15,4
Каротин, мг	345	410	475	520	565	655	710	710	770
Д-витамині, мың Х.Ө.	8,6	9,6	10,6	11,6	12,6	13,6	14,6	15,8	17,1
Е-витамині, мг	345	385	425	465	505	545	585	635	685

 

 

5. Салмағы 600 кг сауын сиыр азықтандыру нормасы

 

Азықтандыру  нормалары  сауым  қызған  кезеңге   арналған. Сауымның  алғашқы  2-3  айындағы иіту кезеңінде сиыр сүттілігін  арттыру үшін норма  1-2 азық  өлшеміне жоғарылатылады,  ал   сауымның   аяққы,   яғни   суалту   кезеңінде   жалпы   қоректілігі  сақтала  отырып, азықтандыру  тәртібі   мен   рацион өзгертіледі,   сөйтіп сиырдың суалтылуына (тәуліктік сүттілігі кг-нан аспауына) жағдай туғызылады.

Сиыр он ай бойы сауылып, бұзаулауына 45-60 күн  қалғаңда  суалтылады. Өсіп -жетілуі аяқталмаған құнажын мен арықтаған және өте сүтті сиырлар үшін суалту кезеңі  ұзартылады. Буаз сиырдың жүйке-гуморалдық жүйесінің жұмысы өзгеріп, денедегі сүг түзілу әлсірейді де, құрсақтағы  бұзаудың өсуі  күшейе түседі. Содан сиырдың қоректік заттарға деген мұқтаждығы  артады /7-ші кесте/.

Суалған кезеңде буаз сиыр азықтандыру нормасы жылдық  сауымы мен тірілей салмағына  сәйкес анықталады /8-ші кесте/.

Суалтылған сиырдың желіндеуіне жол бермеу үшін алғашқы  онкүндікте  оның  азықтандыру   нормасы   20%-ке  төмендетіліп  келесі   онкүндікте 100%-ке жеткізіледі,   ал 3-4-ші онкүндіктерде  120%-ке дейін жоғарылатылады; 5-ші онкүндікте қайтадан   100%- ке дейін түсіріліп,  6-ші онкүндікте тағы да 20%-ке төмендетіледі. Дұрыс азықтандырған жағдайда суалғаннан бастап, бұзаулағанға дейін сиырдың салмағы 10-15%-ке артуы керек. Ол үшін сиырді тәуліктік   салмақ  қосымы   800-900г  болып,     туылған   бұзау  салмағы енесінің салмағының 7-9%-тіне жетуі керек.

 

Ірі қара рационын физиологиялық ахуалы мен өнімділігіне  сәйкестіріп құрады.

Мысалы,    сауын    сиыр    рационында    сүттілік    деңгейін  арттыратын   шырынды   азықтар   басым келеді,    рационның бір  бөлігі тез қорытылатын  көмірсуларға бай тамыр жемістілерден  тұрады. Мұндай рационға сиырды біртіндеп   дағдыландырып  бұзаулағаннан  кейін  4  күн өткен  соң көшіреді де,   10-15 күнде нормалық деңгейге жеткізеді.  Сиыр рационында тез ыдырайтын  крахмал,   қант жеткілікті мөлшерде және қажетті ара-қатынасті болуға тиіс.    Бұл таз, тақия,  жалбыршақ   қарындарда  өтетін  микробиологиялық    процестердің    ойдағыдай     өтуіне     қажет. Сонымен    қатар,  жемшөп    клетчаткасын    ыдыратып,    азотты  қосындылардан пайда болған аммиакты байлауға да керек.

Бұған рациондағы қант-протеиндік қатынас /ҚПҚ/ ықпал  етеді. Ол  сауынды сиыр рационында 0,8-1,2, суалған буаз сиыр рационында 0,8-1,0 аралығында болуға тиіс.    Ал крахмал-

 

6.Сауын  сиырдың  заттарға  мұқтаждығы  (I азық өлшеміне  шаққанда)

 

Көрсеткіш	Бір  тәулікте  сауылатын  сүт, кг:6-10                          11-20                  21-30
Шикі  протеин, г	145	155		160
Қорытылатын  протеин, г	95	100		105
Қант,г	75	90		105
Крахмал, г	110	135		160
Шикі май, г	28	32		36
Ас тұзы, г	6,5	7,0		7,4
Кальций, г	6,5	7,0		7,4
Фосфор, г	4,5	5,0		5,3
Магний, г	2,4	2,0		1,5
Калий, г	8,1	7,0		6,7
Күкірт, г	2,8	2,0		2,1
Темір, мг	80	80		80
Мыс, мг	8	9		10
Мырыш, мг	55	60		65
Марганец, мг	55	60		65
Кобальт, мг	0,6	0,7		0,8
Йод, мг	0,7	0,8		0,9
Каротин, мг	40	45		45
Д витамині, мың Х.Ө.	1	1		1
Е витамині, мг	40	40		40
7. Суалған  буаз  сиырдың  қоректік заттарға мұқтаждығы   (1 азық  өлшеміне шаққанда)
Көрсеткіш	Жоспарлы  жылдық  сүттілігі, кг:3000-4000                        5000-6000
Қорытылатын  протеин, г	110		110
Шикі клетчатка, г	360-300		270-230
Қант, г	88		98
Крахмал. г	96		98
Шикі май, г	30-23		33-36
Ас тұзы, г	6-6,2		6-6,2
Кальций, г	9		9,5
Фосфор, г	5,5		5,7
Магний, г	2,4		2,0
Калий, г	8		7,5
Күкірт, г	2,7		2,5
Темір, мг	70		70
Мыс, мг	10		10
Мырыш, мг	50		50
Марганец, мг	50		50
Кобальт, мг	0,7		0,7
Иод, мг	0,7		0,7
Каротин, мг	45-50		50-55
Д витамині, мың Х.Ө.	1		1
Е витамині, мг	40

 

8.Суалған  буаз  сиыр  азықтандыру  нормасы

Көрсеткіш	Жылдық   сүттілігі, кг3000           4000                  5000                     6000
	Тірілей  салмағы,  кг400     500     400     500    500     600      500      600
Азық өлшемі	8,6	7,7	7,9	8,8	9,9	10,7	11,5	12,3
Алмасу энергиясы, МДж	80	89	92	105	116	125	132	142
Құрғақ  зат, кг	9,4	11	9,6	11	11,6	12,6	12,1	12,9
Шикі протеин, г	1115	1310	1310	1490	1675	1910	1945	2085
Қорытылатын  протеин, г	705	860	850	970	1090	1175	1295	1355
Шикі клетчатка, г	2350	2750	2305	2640	2670	2900	2660	2840
Крахмал, г	640	750	740	850	1175	1270	1370	1465
Қант, г	580	860	775	980	1060	680	1140	1220
Шикі май, г	200	230	245	280	335	365	415	445
Ас тұзы, г	40	50	45	55	60	70	65	75
Кальций, г	60	80	70	90	95	110	105	120
Фосфор, г	35	45	40	50	55	65	60	70
Магний, г	15,8	18,5	17,3	19,8	20,9	22,7	21,6	23,2
Калий, г	53	62	58	66	70	76	81	87
Күкірт, г	18	21	19	22	23	26	27	29
Темір, мг	460	540	540	615	695	750	805	860
Мыс, мг	65	75	75	90	100	105	115	125
Мырыш, мг	330	385	385	440	495	535	575	615
Марганец, мг	330	385	385	440	495	535	575	615
Кобалът, мг	5,1	5,4	5,4	6,2	6,9	7,5	8,1	8,6
Йод. мг	5,1	5,4	5,4	6,2	6,9	7,5	8,1	8,6
Каротин, мг	295	345	385	440	495	535	635	675
Д-витамині, мың Х.Ө.	6,6	7,7	7,6	8,8	10,9	11,8	12,7	13,5
Е-витамині, мг	265	310	310	350	395	430	460	590

 

қанттық қатынас сауынды сиыр рационында    1,5, суалған буаз сиыр рационында 1,1-1,3 болғаны дұрыс.

Мал денесінде қоректік заттар дұрыс қорытылып,- тез сіңіуі үшін сол заттардың  ара-қатынасымен қатар зат алмасуына қолайлы өсер ететін басқа да қосындылар ескерілуі керек. Ең алдымен денеде аралық алмасудың дұрыс өтуіне қолайлы (осмостық  қысым, иондық   тепе-теңдік, биохимиялык, реакцияларға қажетті орта, т.б.) жағдай туғызу керек.

Дене сұйықтарында қышқыл-сілтілік қатынас /ҚСҚ/ дұрыс қалыптасуы үшін рацион күлінің реакциясы сәл сілтілі (рН = 7,2-7,4) болғаны жөн. Ол үшін рациондағы қышқыл /Р, 5, С1/ және сілтілі /Са,К, Nа, Мд/ макроэлементтер грамм-эквиваленттерінің қосындысының ара-қатынасы 0,8-0,9 аралығында болуға тиіс. ҚСҚ келесі формула бойынша есептейді.

 

97 х Р + 62 х 5 + 28 х С1

—————————————————

50 х Са + 25,6 х К + 44 х Nа + 82 х Мд

 

Жеке макроэлементтерді алсақ, сиыр рационында  кальций-фосфор қатынасы 1,5-2:1 аралығында, калий-натрий қатынасы 0,4-0,5; микроэлементтердің йодқа қатынасы кобальттікі — 1,6, мыстікі — 30, мырыштікі — 120, марганецтікі -250, темірдікі — 580-1000 аралығында болуға тиіс.

Құрастырылған рационның желінуі тірі салмаққа  келетін  құрғақ  затпен  есептелінеді. Сауын сиыр әр 100 кг салмағына шаққанда 3-3,5 кг құрғақ зат жей алады. А.П.Дмитроченко (1972) дерегі бұған сиырдың физиологиялық ахуалы мен рацион құрамы  ықпал  ететінін  көрсетеді /9-шы  кесте/.

 

9. Сүтті сиырдың құрғақ зат жеу мөлшері (тәулігіне бір басқа)

Рацион  құрамы	Жасы, ай	Тірілейсалмағы  кг	Рациондағы  құрғақ  заттың  желінуі, кг
			Сауын  қыз-       сауын  аяғы  менған  кезде           суалту кезеңінде
		Қыста
Пішен, сүрлем, тамиржемістілер, жем	60-70	500	16-18	10-12
Пішен мен сүрлем	55-62	500	15-17	10-11
Сүрлем мен жем	48-55	490	13-14,5	9-10
		Жазда
Көк шөп пен жем	70-75	500	15-17	10-11
Көк балауса	55-60	480	14-15	—

 

Сиыр сүті мен одан алынатын өнімдер сапалы болу үшін рацион құрамы, яғни ондағы азық турлері мына мөлшерде болуға тиіс /10-кесте/.

 

10. Сүтті сиыр рационындағы жемшөптің шектік мөлшері, кг

Азық  түрі	Сүт өндіру үшін	Сары май алу үшін	Сыр өндіру үшін
Жоғары сапалы сүрлем	35	35	15-30
Азықтық қызылша	40	40	20-35
Сәбіз	25	25	16
Картоп	20	20	10
Тамыр жемістілер жапырағы	12	14	8
Бидай кебегі	6	4	3,5
Сұлы	4	2,5	3
Жүгері	4	2	3
Қарабидай, арпа	4	3	3
Бұршақ  дәні	1,5	1,5	1,5
Зығыр, күнбағыс күнжарасы	4	2,5	2
Кендір  күнжарасы	1,5	1	1,3
Сыра ашытқысы	16	16	8
Құрғақ сыра ашытқысы	2,5	2,5	1,5
Барда	30	30	30
Картоп мезгасы	20	12	8
Қызылша жомы	40	30	16
Сүрлемдеген жом	30	20	10
Құрғақ қызылша жомы	5	3,5	2
Азықтық сірне	1,5	1,5	1,5

 

Сиыр өнімділігі артқан сайын, оның рационындағы құрғақ зат шоғырлану дәрежесі де жоғарылатылуға тиіс. Мысалы, жылына 3000 кг сүт сауылатын сиыр рационының 1 кг құрғақ затында 0,7 азық өлшемі, яғни 8,2 МДж алмасу энергиясы жеткілікті болса, 5500-6000 кг сүт сауылатын сиыр рационының құрғақ затында ол көрсеткіш 0,9 а.ө., яғни 10,5 МДж алмасу энергиясына дейін жоғарылатылады.

Рационының құрғақ затында энергия мен қоректік затгар неғұрлым мол болса, мұндай рационның қорытылу дәрежесі соғұрлым жоғарылайды. Шаруашылық жағдайында бұны рациондағы шикі клетчатка деңгейін төмендету арқылы іске асырады: өнімділігі орташа (3000-4000 кг) сиырдың рацион құрғақ затындағы клетчатка 26-22% болса, жоғары өнімді (5000-6000 кг) сиыр рационында оның деңгейі 20-16%-ке дейін төмендетіледі.

 

Куйіс  қайыратын малдың азыққа деген мұқтаждығын алмасу энергиясы арқылы бағалау әдісін ұсынған М.Блэкстер (1965) топшылауы бойынша, рацион тиімділігі малдың тірілей салмағына, өнімділігі мен рацион құрғақ затының әр килограмында шоғырланған алмасу энергиясына байланысты.

Құрғақ заттағы алмасу энергиясының шоғырлану дәрежесі, мал тіршілігін қамтамасыз етуге, оның денесінде өнім түзілу тиімділігіне ықпал етеді. Л.Гофман мен Р.Шиманн (1978) деректері бойынша 1 кг құрғақ затында 2,0 ккал, яғни 8,4 МДж алмасу энергиясы бар рационның оның жалпы энергиясына қатысы 45,5% болып келеді де, мұның 68% тіршілікті қамтамасыз етуге, 40% қосымша салмақ қосымына пайдаланылып, 66% сүт түзуге жұмсалса, 1 кг құрғақ затында 3,0 ккал. яғни 12,5 МДж алмасу энергиясы бар рационда бұл көрсеткіштер, сол ретпен, 68,2%; 75%; 58%; 68% болып артады да, алмасу энергиясына мұқтаждығы 1 МДж қамтамасыз етуге — 1,46, 1 МДж салмақ қосуға — 2,51, 1 МДж түзілуге 1,52-ден, сол ретпен, 1,33, 1,71, 1,47-ге дейін азаяды.

Демек, рацион құрғақ затындағы  алмасу энергиясы жоғарылаған сайын оның игерілу тиімділігі де арта түседі.

Сиырдың  сүттілігі  өскен  сайын, рацион құрғақ затындағы энергия мен қоректік заттар шоғырлануы жоғарылайды. 10 кг сүт берген сиырдың құрғақ затқа деген мұқтаждығы — 10,2-11,9 кг  болса, 15 кг сүт шыққан сиырдікі — 12,7-14,1 кг, 20 кг сүт берген сиырдікі — 15,0-16,9 кг-ға жетеді. Құрғақ заттың 1 килограмындағы энергия мен қоректік зат мөлшері 11 -ші кестеде келтірілген.

 

11.Рацион   құрғақ   затының   1  килограмындағы энергия мен қоректік затгар деңгейінің сиыр өнімділігіне қарай өзгеруі (тірілей салмағы 400-500 кг, сүтінің майлылығы    4,0% сиыр үшін)

Сауылғансүт, кг	Азықөлшемі	Алмасуэнергиясы, МДж	ШикіПроте-ин,г	Қорытыла-тын протеин, г	Шикімай, г	Крах-мал, г	Шикіклетчат- ка, г.
7-8	0,96	9,72	137	55	88	32,9	271
9-10	0,97	9,83	139	56	89	88	263
11-12	0,98	9,94	141	57	90	90	256
13-14	0,99	10,04	143	58	91	92	248
15-16	1,00	10,15	145	59	92	94	239
17-18	1,02	10,25	147	60	93	96	230
19-20	1,03	151	151	61	94	98	220
21-22	1,04	10,46	153	62	95	100	215
23-24	1,05	10,56	155	63	96	102	210

 

Рацион құрғақ   затындағы   энергия   мен   қоректік   заттар деңгеиін   көтеру  ушін  малға  берілетін  жем   мөлшерін   көбейту керек. Сиырдың  сүтгілігіне  қарай 1 кі сүт түзілу  үшін 100-400 г жем  жұмсалады.

 

Бұдан артық берілген жем мөлшері  физиологиялық  тұрғыдан да, экономикалық тұрғыдан да зиян. Шамадан  тыс  көп берілген құнарлы азық мал денесінде зат алмасуын  жеделдегін, оның онімділігін  арттырғанмен, шаруашылықта пайдалапу мерзімін, бұзаулау санын азайтады. Сөйтіп  сиыр сауымнан  ерте  шығады да, оны жас құнажынмен ауыстыруға тура келеді. Демек, шаруашылық балансында мал басы кобейеді де, оған жұмсалатын азық шығыны  кобейе түседі. Бұның  екініші  зияндылығы рационда қымбат құнарлы жем үлесі молаяды да, ондірілген сүттің озіндік құнын  қымбаттатады.

Физиологиялық  тұрғыдан, жылына 3000 кг сүт сауылатын  сиыр  сауымының алғашқы 100 күнінде 1 кг сүтке 240-260 г, 4000 кг сүт сауылатын болса 290-310 г, 5000 кг сүт сауылатын  болса 380-400 г жем жұмсалады. Иіту кезеңіне  сәйкес келетін сауымның  алғашқы 100 күнінде  сиырдан сауып алынатын барлық  сүттің 40-50 %-ті  сауылады. Бірақ  бұл кезеңде  жеген азығы қоректік заттармен  сиырды қамтамасыз ете алмайды да, сауымнын 9-10 онкүндігіне қарай жоғары өнімді малдың салмағы  50- 100 кг төмендейді. Кейбір күндері сиыр «денесінен сауылу» салдарынан^:  күніне бір килограмнан арықтап отырады. Оған  жол бермеу үшін суалған кезеңде сиыр денесінде жеткілікті мөлшерде қоректік заттар қоры жиналуга тиіс, ал бұл үшін жаңа бұзаулаған сиырға нақтылы сауымы бойынша нормадан 2-3 кг жоғары үстеме жем тағайындалады. Сүт сауымы артқан сайын сиыр, рационы айына 2-3 рет қайта құрастырылады.

Әсіресе құнажынды дұрыс иітіп  саууға жете коңіл бөлу керек. Сонда ғана нормалап азықтандыру арқылы алғашқы сауым сүттілігін 800-1000кг-ға, ал одан кейінгі сауымдардікін тағы да 400-600 кг-ға арттыруға болады.

Иіту кезеңінде алынбай қалған (дұрыс азықтандырмау салдарынан) әрбір кг  сүт сиыр сүттілігін 200-300 кг-ға кемітеді.  Бірақ бұл кезеңде сиырды нормадан тыс мол азықтандырудың  да зиян екенін  ескеріп, үстеме жемді оның  күнделікті сауымы артып  отырғ ан кезде ғана береді.

Сүт өндіру технологиясын  дұрыс сақтау үшін сауын сиырдың 8-10 минуг ішінде 2-2,5 кг ұнтақталған, 3 кг түйіршіктелген жем жей алатынын  ескеру қажет. Сүтгі сиыр тәулігіне 2 рет сауылса 4-6 кг, 3 рет сауылса 6-9 кг жем  жей  алады.  Жылына  3000-4000 кг сүт беретін  сиыр  рационындағы  құнарлы азық үлесі рацион қоректілігінің 25-30 %-тіне тең болуы  керек, яғни жылына сиыр басына 12 ц (оның 4-4,5 ц-і протеинді жем) құнарлы азық беріледі.

Шаруашылықтағы жемшөп қорын, қалыптасқан  азықтандыру типін ескере отырып,сауын сиырға тәулігіне 20-10 кг сүрлем (оның 10-15 кг-ы азықтық қызылша), 4-6 кг пішен, З-5 кг жаздық дақыл сабаны, ал жылына 3000-4000 кг сүт беретін суалған буаз сиырға 4-5 кг бұршақ-астық тұқымдастар пішені, 10-15 кг пішендеме, 12-17 жоғары сапалы сүрлем, 2,5 -3 кг құнарлы  жем қосындысы беріледі. Қызылшаны, өсіресе қант қызылшасын шектеп (бірнеше рет бөліп) береді. Бір мезгілде берілеін  қызылша мөлшері сиырдың 100 кг тірі салмағына 2 кг-нан аспауға тиіс.

Сауын, сиыр рационында қорытылатын протеин  жетіспесе, протеин олқылығының 25-30% азот қосындысымен (карбамид, аммиакты су, т.б.) толықтыруға болады. Оларға малды  біртіндеп дағдыландыру керек: тәулік бойы аз-аздан жемшөпке  қосып, мұқият араластырып отырады. Таз, тақия, жалбыршақ қарындардағы микробиологиялық процесс (түзіліс) барысында  карбамидтен 2,6 г қорытылатын протеин тузіледі, Малға азот  қосындылары берілген жағдайда олардан пайда болған аммиакті тиімді игеруі үшін алдыңғы қарындардағы микроорганизмдері (микрофлора мен микрофауна) тез қорытылатын энергия  көзімен, яғни қанттармен қамтамасыз ету қажет. Ол үшін  рациондағы қант-протеиндік қатынас 0,8-1,2 аралығында болуға тиіс.

Қазақ технологиялық мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу  институтының мәліметі бойынша Қазақстанда сутті сиырларға  берілетін жемшөп шығыны төмендегідей /12-ші кесте/.

 

12. Сүтті сиырдың жылдық рационындағы жемшөп шығыны

(жалпы қоректілігіне % есебімен)

 

Жылдық сауымы,кг	Пішен	Сабан	Шөп ұны	Пішен- деме	Сүрлем	Тамыржемістілер	Жем	Көказық
2500	7	2	—	15	12	2	14	48
3000	6	2	—	13	12	3	17	46
3500	6	1	—	13	13	3	20	45
4000	5	1	—	11	13	4	23	43
4500	5	—	1	10	10	4	29	41
5000	5	—	1	10	10	4	34	38
құнажынүшін	5	3	3 -ССА	15	27	—	20	30

 

Сиырдың  азықтандырылу  деңгейін  өнімділігіне  қарай  мына  деректер боиынша есептеп шығарады /13-кесте/.

 

ІЗ.Сауын  сиыр азықтандыру  деңгейін  есептеу

 

Жылдык, сауым,кг	Рационның   құрғак  затында
	азықөлшемі	протеин,%	кант,%	клетчатка,%	каротин,мг
2500-3000	0,70	15	6	24-22	25
3500-4000	0,76	16	8	22-20	30
4500-5000	0,83	17	10	20-18	35

 

Ескерту: Клетчатканың 14%-тен астамы ірі азықпен жеткізілуі тиіс. Ол 10%-ке дейін төмендесе, сүттің майлылығы 3,6%-тен 3,0-ке, 5%-ке дейін төмендесе — 2,3%-ке төмендейді.

Мал өнімділігі артқан сайын желінген азықтың тіршілікті қамтамасыз етуге жұмсалатын бөлігі азайтылады да, өнім алуға жұмсалатын бөлігі көбейтіледі. Мысалы, тірілей салмағы 450 кг сиырдан күніне 4,5 кг сүт өнсе, желінген азықтың 3/2 бөлігі оның тіршілігін қамтамасыз етуге, 3/1 бөлігі сүт түзілуге, 9 кг сүт өнсе 2/1 бөлігі тіршілікті  қамтамасыз етуге, 2/1 бөлігі сүт түзілуіне, 18 кг сүт өнсе,3/1 бөлігі тіршілікті қамтамасыз етуге, 3/2 бөлігі сүт өндіруге жұмсалады.

 

2. Бұзауды  азықтандыру

   Бұзауласымен сиырға бұзауын жалатады да, бұзауды мүмкіндігінше ерте уызбен ауыздандырады. Ол үшін енесінің желінін тазартып, уыздың алғашқы микробаралас бөлігін сауып тастайды да, бұзауын емізеді. Мұндай мүмкіндік болмаса бұзауға жаңа бұзаулаған басқа бір сиырдың уызын ішкізеді.

Уызбен  қоректендіру  кезеңінен   кейінгі  сүтпен   қоректендіру кезеңінде бұзауды шаруашылықтағы өсіру жоспарына сәйкес азықтандырады /14-16-шы кестелер/.

Тұқымдық еркек бұзауға берілетін сүт пен жемшөп мөлшері кестеде келтірілген ұрғашы   бүзаудікінен   10-15% арттырылады.

Сүт кезеңінен кейін бұзауларды жынысына қарай бөліп, топтастырады да, кейінгі өсіру мақсатына сәйкес бағыттап азықтандырады. Айталық, жоғарғы өнімді сүтті сиыр алу мақсатымен өсірілетін тана көп мөлшерде көлемді жемшөп жеуге) үйретіледі. Өсе келе оның ішек-қарны кернеліп, ұлғаяды да арзан аумақты жемшөпті  көп қорытуға бейімделеді.

 

3. Тана – құнажынды  азықтандыру.

Межелеген   тірілей   салмағына   жеткізу       үшін       тана-торпақтың өр өсу кезеңінде белгілі салмақ  қосуын  қамтамасыз

 

14. Бұзау азықтандырудың  N1-ші  жобасы

 

Жасы:		Кезең аяғындағы тірілей салмағы,кг	Тәулігіне, кг							Мин.қоспа
айы	он күн-дігі		сүт		пі- шен	сүр- лем	тамыр түй- нектер	жем		астұзы	пре –ципитат
			сүт	көк сүт				сұлы жарм	құрама
I	1-ші2-ші 3-ші	44	55 5	— —	-үй- ре-ту	-үй- ре- ту	-үйрету үйрету	-0,1 0,3	— —	-5 5	-5 5
1- ші   айда			150	—	—	—	—	4	—	100	100
II	4-ші5-ші 6-ші	61	3- 6	36 6	0,20,3 0,5	-үйрету	0,20,3 0,5	— —	0,50,9 1,0	1010 10	1010 10
2-ші  айда			30	150	10,0	—/—	10,0	—	24,0	300	300
III	7-ші8-ші 9-шы	78	— —	32 —	0,710 1,3	0,510 1,5	0,51,0 1,5	— —	1,31,4 1,6	1010 10	1015 15
3-ші  айда			—	50	30,0	30	30,0	—	43,0	300	400
IV	10шы11шы 12шы	96	— —	— —	1,51,5 1,5	22 3	1,51,5 1,5	— —	1,61,5 1,5	1515 15	1515 15
4-ші  айда			—	—	45,0	70	45,0	—	46,0	450	450
V	13-ші14-ші 15-ші	113	— —	— —	2,02,5 3	34 5	1,01,5 1,5	— —	1,31,1 0,8	1515 15	1515 15
5-ші  айда			—	—	75	120	45	—	32,0	450	450
VI	16шы17шы 18шы	130	— —	— —	33,5 3,5	56 7	11 1	— —	0,80,7 0,6	2020 20	1515 15
6-шы  айда			—	—	100	180	300	—	21,0	600	450
Барлығы  6  айда			180	200	260	400	160	4	166	2200	2150

 

 

15. Бұзау азықтандырудың № 2-ші жобасы

 

Жасы:		Кезең аяғындағы тірілей салмағы,кг	Тәулігіне, кг							Мин.қоспа
айы	он күн-дігі		сүт		пі- шен	сүр- лем	тамыр түй- нектер	жем		астұзы	пре –ципитат
			сүт	көк сүт				сұлы жарм	құрама
I	1-ші2-ші 3-ші	52	66 6	— 2	-үй- ре-ту	-үй- ре- ту	-үйрету үйрету	-0,1 0,4	— —	-5 5	-5 5
1- ші   айда			180	—	—	—	—	5	—	100	100
II	4-ші5-ші 6-ші	72	2- 6	66 6	0,20,3 0,5	-үйрету	0,60,3 0,5	— —	0,60,9 1,1	1010 10	1010 10
2-ші  айда			20	160	10,0	—/—	10,0	—	260	300	300
III	7-ші8-ші 9-шы	92	— —	32 —	0,710 1,3	0,510 1,5	0,51,0 1,5	— —	1,31,4 1,6	1010 10	1015 15
3-ші  айда			—	50	30,0	30	30,0	—	43,0	300	400
IV	10шы11шы 12шы	113	— —	52 —	1,51,5 1,5	2,02,0 3,0	1,51,5 1,5	— —	1,21,4 1,4	1515 15	2020 20
4-ші  айда			—	70	45,0	70	45,0	—	42,0	450	600
V	13-ші14-ші 15-ші	134	— —	— —	2,02,5 3,0	3,04,0 5,0	1,51,5 1,5	— —	1,21,4 1,6	1515 15	2020 20
5-ші  айда			—	—	75,0	120	75,0	—	42,0	600	600
VI	16шы17шы 18шы	155	— —	— —	3,03,5 3,5	5,06,0 7,0	1,01,0 1,0	— —	1,01,0 1,0	2020 20	2525 25
6-шы  айда			—	—	100	180	30,0	—	30,0	600	450
Барлығы  6  айда			200	400	260	400	160	4	175	2800	2800

 

 

16. 16. Бұзау азықтандырудың № 3-ші жобасы

 

Жасы:		Кезең аяғындағы тірілей салмағы,кг	Тәулігіне, кг							Мин.қоспа
айы	он күн-дігі		сүт		пі- шен	сүр- лем	тамыр түй- нектер	жем		астұзы	пре –ципитат
			сүт	көк сүт				сұлы жарм	құрама
I	1-ші2-ші 3-ші	60	77 7	— 2	-үй- ре-ту	-үй- ре- ту	-үйрету үйрету	-0,1 0,2	— —	-5 5	-5 5
1- ші   айда			210	—	—	—	—	3	—	100	100
II	4-ші5-ші 6-ші	83	4- —	48 8	0,20,3 0,5	-үйрету	0,20,3 0,5	— —	0,30,6 0,8	1010 10	2020 20
2-ші  айда			40	200	10,0	—/—	10,0	—	17,0	300	600
III	7-ші8-ші 9-шы	106	8- —	0,78 8	0,51,0 1,5	0,51,0 1,5	-1,0 1,5	— —	0,80,8 0,8	1515 15	2020 20
3-ші  айда			—	240	30,0	30	30,0	—	24,0	450	600
IV	10шы11шы 12шы	130	— —	76 3	1,51,5 1,5	2,02,0 3,0	1,51,5 2,0	— —	1,01,2 1,5	1515 15	2020 20
4-ші  айда			—	160	45,0	70	50,0	—	37,0	450	600
V	13-ші14-ші 15-ші	175	— —	— —	2,02,5 3,0	3,04,0 5,0	2,02,0 2,0	— —	1,71,7 1,7	2020 20	2526 25
5-ші  айда			—	—	75,0	120	60	—	51,0	600	750
VI	16шы17шы 18шы	155	— —	— —	3,03,3 3,5	5,06,0 7,0	202,0 2,0	— —	1,61,6 1,6	2525 25	3030 30
6-шы  айда			—	—	100	180	6,0	—	48,0	750	900
Барлығы  6  айда			250	600	260	400	210	3	177	2650	3550

 

етеді (17-ші кесте). Сиыр тірілей салмағын   500-600   кг-ға   жеткізу  керек болса, бұл норманы 15-20%-ке жоғарылатады.

Ірі қара төлінің азықтандыру деңгейін салмақ қосымына  сәйкес өзгеретін мұқтаждығы бойынша есептеуге болады /18-ші кесте/.

Тана рационы өсу жеделдігі мен салмақ қосымына  сәйкестіріліп, ай сайын қайта құрастырылады. Рацион қыста  ірі және шырынды азықтарға (әрбір 100 кг салмағына 2-3кг  пішен, 5-6 кг сүрлем) негізделеді. Мүмкіншілік болса оларды  пішендемемен ауыстырады: 6-12 айлық танаға 9-14 кг, одан  ересегіне 15-20 кг есебінен.

Тана рационындағы жем көлемді азық мөлшеріне  сәйкестендіріп беріледі: жеткілікті мөлшерде сапалы пішен, пішендеме, сүрлем берілсе,бір жасқа толғанша үнемдеп (тәулігіне  бір басқа 0,2-0,5 кг-нан) беріп, тәуліктік салмақ қосымын 600-650  грамға жеткізеді; азық сапасыз болса, аталған мөлшерде салмақ  қосу үшін жем мөлшерін 1-1,5 кг-ға жеткізеді; тұқымдық  еркек танаға 2-2,5 кг жем беріледі.

Пішеннің 3/1 бөлігін (қоректілігі бойынша) жаздық  дақыл  сабанымен ауыстыруға болады. Буаздығының соңғы 1,5-2 айында  құнажынға берілетін сүрлемнің жартылай мөлшерін азайтып  оның орнына пішендеме мен пішен берген жөн.

Жазда тана  рационындағы  ірі  және  шырынды  азық пен  құнарлы азықтың жартысын көк шөппен ауыстырады.  Жайылым  отын, екпе шөп көк балаусасын  кеңінен  пайдалана отырып, 7-9 айлық танаға 18-22 кг, 10-12 айлық  танаға 22-26 кг, 13-15 айлық  танаға 35-40 кг көк азық жегізеді.

Дұрыс   азықтандырылса   тана    12  айлығында  туғандағы  салмағын 7,5-8 есе, 18 айлығында 11-12 есе  ұлғайтады.

 

 4. Ірі  қараны  бордақылау.

 

Тұқымға қалдырылмаған таналар жедел өсіріліп  бордақылауға қойылады да етке тапсырылады. Оларды 3-4 ай,ал  ересек ірі қараны 2-3 ай бордақылау барысында ет түсімі өсіріліп ет сапасы жақсартылады. Бордақылаудағы ірі қара жоспарланған  тірі салмағы мен тәуліктік салмақ  қосуына сәйкес азықтандырылады /19-шы кесте/. Салмақ қосуында ауытқулар  болса, азықтандыру нормасынан әрбір 100 г салмақ қосымына  0,5 азық өлшемі    қосылып не алып тасталады.

Етке өсірілетін бұзаудың  әрбір 100 кг салмағына 1-ші айда килограмында 2,4 а.ө. бар 1,9 кг қүрғақ зат қажет болса, 2 айында 2,1 а.ө. шоғырланған 1,8 кг, 3-і  айда 1,4 а.ө. шоғырланған  2,3 кг,  4-і  айда 1,2 а.ө. шоғырланған 2,5 кг, 5-6 айларында 1,1 а.ө.

 

17.Тірілей  салмағы 400-450 кг сиыр  өсірілетін тана-құнажынды

азықтандыру  нормасы

 

17-ші  кестенің  жалғасы

 

19. Бордақылаудағы ірі  қараны  азықтандыру  нормасы        

                                 ( тәулігіне 1000 г салмақ қосқанда)

 

Шоғырланған 2,6 кг құрғақ  зат қажет. Жасы 6 айдан асқан тананың  әрбір 100 кг салмағына  2,3-2,7 кг  құрғақ  зат беру керек. Азық  рационының   әрбір   азық    өлшемінде   1-3  айлық    бұзау   үшін 125 г., 3-6 айлық бұзау үшін — 120 г., 6-9 айлық үшін — 110 г., 9-10 айлық  тана үшін — 100 г., 12-18 айлық тана үшін — 90 г қорытылатын протеин  болуға тиіс.

Бордақыланатын малдың  азығы мейлінше арзан болғаны жөн.  Осы мақсатпен техникалық өндіріс қалдықтары (жем, барда, мезга) кеңінен пайдаланылады. Бордақылау мерзімі уш кезеңге  болінеді: бастапқы кезеңде (алғашқы 20-25 күн) бордақылауға  қойылған мал негізгі азыққа үйретіліді;  келесі кезеңде (ортадағы 40-60 күн) оған негізі  азық мүмкіндігінше  қош беріледі, соңғы  үшінші  кезеңде (аяққы 25-30 күн) негізгі азық молшері; біршама азайтылады да, оның  орнына малдың төбетін арттырып, етінің сапасын  жақсартатын пішен  мен жем мөлшері кобейтіледі. Техникалық азық қаідықтары оте сулы (90%) келеді. Олардың  химиялық  құрамында құнарлы қоректік заттар тым аз, сондықтан бордақыланған  малдың егі су татып, дәмсіз болуына осылай жол бермейді. Мал бордақылауға  арналған рациондар үлгісі 2()-шы  кестеде   корсетілген.

Етке тапсырылатын малды жазда жайып семіртеді.

 

5. Тұқымдық  бұканы  азықтандыру

Асыл тұқымды бұқа тірілей салмағы  мен алыңған  ұрық  мөлшеріне қарай азықтандырылады /21-ші кесте/. Бұл норма ұрық орта деңгейде  яғни аптасына қатарынан  екі рет шәует алыңғанда  қолданылады. Ұрық  аптасына  2-3  рет алынса, ұрық алу деңгейі  жоғары  деп   саналады  да  азықтандыру нормасы 15-20% арттырылады. Ұрық  алынбайтын  кезде  бұл көрсеткіштер,   керісінше, 10-15%  төмендетіледі  де,  бұқаның  орташа  қондылығы сақталады.

Ұрық алынбайтын кезде бұқаның әрбір 100 кг салмағына 1,1-0,8 а.ө., ұрық алу деңгейі орташа болса 1,2-0,9 а.ө., ал жоғары болса 1,3-1,0 а.ө. қажет. Тірі салмағы көбейген сайын бұл көрсеткіш азая түседі, өйткені тіршілігін қамтамасыз етуге жұмсалатын азық үлесі азаяды. Әрбір азық  олшемінде ұрық алынбайтын кезде — 100 г, ұрық  алынатын  кезде — 125-145 г қорытылатын   протеин  болуға тиіс. Мұны  қамтамасыз  ету үшін бұқа рационына бұршақ дақылдарының  пішені, ұны, дәні, азықтық  ашытқы,¹ жануар тектес азықтар  кіреді.

Энергия   көзі   ретінде  рационға  жеңіл  қорытылатын  қантқа   бай       тамыржемістілер   кіргізіліп, құрғақ    заттағы  қант  мөлшері   7-ден   9,4-12,4   %-ке  дейін   көбейтіледі.   Каротинге   байазықтар (шөп ұны, сәбіз) беріледі. Ас қорыту барысын жақсарту үшін рацион құрғақ затында клетчатка деңгейі 20-25% жеткізіледі. Ол үшін азық аумағын азайту мақсатында жазда бұқаға пішен немесе бір бөлігі солған не кептіріл-ген көк шөп беріледі. Протеинмен бірге ұрық сапасына минералды элементтер, әсіресе фосфор ықпал етеді. Бұқаның әрбір 100 кг тірі салмағына 0,8-1,2 кг пішен (жазда — 0,5 кг), 0,8-1 кг сапалы сүрлем не пішендеме, 1-1,5 кг тамыржемістілер, 0,3-0,5 кг жем қоспасын (қоспа құнарлылығы оның құрамына кіретін жеке жем түрінің құнарлылығынан артық екенін ескеріп) жегізеді. Тәулігіне бұқа басына 5-10 кг пішен, 1-2 кг шөп ұны, 4-6 кг сәбіз, 5-8 кг азықтық қызылша, 3-5 кг қант қызылшасы, 2-3 кг арпа (жүгері), 0,5-1,5 кг бұршақ дәні, 0,5-1 кг тары, кебек, күнжара беріледі.

Бұқаға оның жыныстық шабытын төмендетіп, ұрығының сапасын нашарлататын қоректілік қасиеттері төмен құнарсыз азықтар (техникалық қалдықтар, сапасыз пішен, сүрлем, сабан, азот қосындыларын) беруге болмайды. Бүқаның тәбетін күшейтіп, жыныстық  шабытын қоздыруға оны ауық-ауық серуенге шығарып (моцион), бойын сергітудің үлкен мәні бар. ¥рық сапасына жеткіліксіз азықтандырудан шамадан тыс артық азықтанды-рудың әсері зиянырақ екенің ескеру де қажет.