28 апреля, 2019 21:52
Қазақстандағы лизинг
Отандық лизингтің қалыптасуының 15 жылдық тарихы бар. Ол 1989 жылдың екінші жартысынан басталды жэне осы күнге дейін дамуын «бес» кезенге бөліп, қарастыруға болады.
Бірінші кезең (1989-1992 ж.ж). Бүл кезеңде республикамызда лизинг бизнесі тек қана жандана бастады, яғни, жаңа лизингтік компаниялар қүрылып, өз қызметін бастады.
Екінші кезең (1992-1994 ж.ж). Бұл кезеңде қолайсыцз эканомикалық жағдайлардың нэтижесінде лизинг бизнісі бэсеңдеп кетті. Осы жерде қолайсыз эканомикалық жағдайлар деп отырғанымыз жаппай ырықтандыру, 1992 жылғы эсіре инфляцияның (гиперинфляция) эсерінен бағаның түсіп кету, банктің просенттік ставкасының өсуінің нэтижесінде көптеген лизингтік компаниялар өзінің қызметін тоқтатып, кейбіреулері делдалдық жэне сауда қызметімен айналысты.
Үшінші кезең( 1994-2000 ж.ж). Аграрлық жэне жандану кезеңі.Бұл кезеңде мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп, Қазақстанның лизинг бизнісінің ынталандырылу кезеңі. Дэл осы кезеңде Мемлекеттік Лизинг Қоры қүрылып, лизингтік операцияларды жүзеге асыру жағдайлары қарастырылып, реттеуші нормативтік-қүқықтық актілер эзірленді. Осы кезең нэтижесінде қүралдардың жаппай қайтарылуына байланысты Мемлекеттік Лизингтік Қор қайта қалыптастырылып, оның қызметі мемлекеттік Қаржы-Лизинг компаниясы «ҚазАгроФинанс» ЖАҚ-на көшті.
Төртінші кезең(2000 тамыз-2003 ж.ж). Бүл «банктік» кезең.ҚР-да комерциялық бактер лизингтік операцияларды жүргізу үшін заңдылықты база қүрылған, яғни, «ҚР-дағы банктер жэне банктік қызмет туралы» ҚР-ның Президентінің 1995 жылғы 31 -ші тамыздағы заңдық күші бар жарлығына сэйкес банктердің ҚР-ның ҮБ-сінің арнайы лисензиясы негізінде лизингтік операцияларды жүргізуге қүқықтары бар. Соған байланысты біз «бактік мекемелер лизингтік қызметке қатысу үшін білікті деңгейі неғүрлым жоғары үйым болып табылады» деген пікірге толығымен қосыламыз. Себебі кез келген заңды түлғалар үшін лизингтік қызметті жүргізу кезіндегі қаржылық тэуекелдіктің деңгейі өте жоғары екендігі белгілі. Осы түрғыдан алып қарағанда «ҚР-дағы банктер жэне банктік қызмет туралы» Заңының 42-ші бабында көрсетілген пруденциалдық нормативтіерге жэне тағы да басқа нормаларға сэйкес комерциялык банктер ҚР-ның ¥Б-ісінің қатаң бакылауында болғандықтан, олар лизингтік операцияларды жүргізу үшін қолайлы ұйым болып табылады.
Бесінші кезең(2004 Қаңтар-2006 ж.ж). Бұл кезең лизингтік заңдылықтарды жетілдіру мен қайта қарастыру, сонмен қатар Қазақстанда «лизингтік бум» күтілуде. Бұған эсер ететін жағдай нарықта лизингтік компаниялар мен лизингтік қызметтің көбейуі,яғни бэскелестік жоғарлауда. Халқаралық Қаржылық Корпарацияның болжауы бойынша 2006 жылы лизингтік келісімнің көлемі $500-$550 млн. немесе негізгі капиталдағы инвестисияның көлемінің 4-5% құрайды жэне лизинг берушінің саны 20-23 компанияға жетеді деп болжауда.
Нақты қазіргі кезде Қазақстанда 18 лизингтік компания бар. Сонымен комерциялық банктердің жалпы тәжірибесінде коммерциялық банктер лизингтік компанияларға қарыз беруші ретінде емес, тікелей лизинг беруші ретінде көрінү арқылы, банктік капиталдың лизингтік бизнеске қатысуының тікелей әдісін қолануға болады Яғни, бұл әдіс лизингтік келесімдерді қаржыландыру үшін бос ақша қаражаттарын іздестіру мәселелерін жеңілдетеді.
Коммерциялық банктердің қаржылық операцияларындағы лизингтік кызмет улесінің жоғарылауы банктік құрылымнан еншілес лизингтік компанияларды бөліп шығару қажеттілігіне алып келеді. Бұл лизингтік қызмет эволюцияның одан әрі қарай тереңдеуін көрсетеді. Еншілес лизингтік компаниялар үшін лизингтік қызмет бір ғана қызмет түрі болып табылады. Сондықтан лизингтік келісімдерді ұйымдастыру жеңілдейді, себебі бірдей типтегі контрактілер саны көбейеді.
Лизингтік процестердің ұйымдастырулыдың бұндай құрылымында коммерциялық банк өзінің еншілес лизингтік компаниясына лизингтік келісімдерді жүзеге асыру үшін тек несиелік ресурстар ғана береді. Ал, лизингтік келісімді бекіту үшін қатетті басқа мәселелердің барлығымен, яғни, тауар өндіруші зауыттармен сатып алу-сату контрактілерін бекіту, сервистік қызмет және т.б. сұрақтармен еншілес лизингтік компания айналысады. Банктердің еншілес лизингтік компаниялары барлық елдердің лизингтік қызметтер нарығына негізгі роль атқаратын неғұрлым ірі сегмент болыптабылады.
Сонымен, лизингтік компаниялардың қызметіндегі жаңа сфералар оның ұйымдастырушылық құрылымы нарық талаптарын
ескере отырып, лизингтік бизнестегі прогресті қамтамасыз етуге ұмтылуы кажет деген жалпы қағида көрінеді.
Банктер үшін лизингтік операцияның артықшылығы оның жеткілікті деңгейдегі жоғары рентабельділігінен көрінеді. Яғни, лизингтік төлемдер арқылы банк коммиссиондық ақы түріндегі табыстыңжаңа көзін иеленеді.
Сонымен бірге, лизингтік операция тәуекелділігі өте жоғары банктік операциялар қатарына жатады. Лизингтік негізгі түрлерінің бірі, опреративті лизинг кезінде банк тяуекелділігі жоғарылайды. Себебі, бір лизингтік келісімшарт мерзімі аяқталғаннан кейін, сол құрылғыға деген сұраныс болмаған жағдайда, лізинг объектісін қалдық қунының өте көп бөлігінің орнын толтыру қажеттілігі туады.. Согдықтан банктік тәуекелділік тұрғысынан алып қарағанда лизинг Беруні банктің экономиқалық қызығушылығына қаржылық лизинг жоғары деңгейде жауап береді.
Жалпы лизинг келешегінің әрі қарай дамуында нақты күмәндар тууда. Яғни бұл жерде лизингтік компаниялар мен банктің еншілес лизингтік компаниялары арасындағы бәсеке күшейуде.
Қазақстандағы лизингтік даму жабасының соңғы 3 жылдық қорытындысы бойынша лизинг көлемі тәжириебеде көрсеткендей жыл сайын өсуде. Лизингтік келісім шарттың көлемі 2002 жыл басында 291 болса, 2004 жылдың аяғында 1300 болып отыр. Яғни бул 2 есе өсіп отырғанын көрсетеғді.
Қазақстандағы Қаржыгерлер Ассоцияциясының (ҚҚА) бағалауы бойынша негізгі капиталды инвестициялаудағы лизингтік көлемі 2002 жыло 0,3% ,болса, 2004 жылы 1,5% құрады. Бул көрсеткіш экономикасы өтпелі кезеңдегі елдердің ішінде, мысалы; Ресейде 5%, Венгрие мен Польшада 22 % құрауда. Осы елдермен салыстырғанда біздің көрсеткіш әлде қайда қарапайым және төмен. Осы жерде лизингтің даму жағдайында нақты сұрақтар туады: егер лизинг осы қарқынмен дамыса, Ресейдің деңгейсіне жету үшін бізге 10-12 жыл уақыт қажет.
Жоғарыда ескертілгендей лизингтік нарықтың негізгі қатушыларын үлкен 2 топқа бөлүге болады, олпр еншілес банктік құрылымдар және мемлекеттік лизингтік компаниялар.
Мемлекеттік бюджеттік шығындарының ақырындап өсуін, соңғы 3 жыл ауыл жылы болып отырғанын, ал шаруашылық техникаларды негізінен лизингке берілуін ескерсек,мемлекеттік жэне банк тік емес лизингтік компаниялар қаржыландыру көлемін ұлғайтуда . Мысалы, АҚ «Астана-Финанс» деректорының департаменті Жанар Ниязбекованың деректері бойынша компанияның лизингтік портфельі 2004 жылы 2,8-ден 5,3 млрд. тг-ге, ал нарықтағы үлесі 13,6%-дан 18,6 %-ға өсіп отыр.еншілес
лизингтік компанияларды неселёу бойынша банктің лимиттерінің жойылуын ескерсек, бүл жерден біз банктің еншілес лизингтік компанияларының өсу қарқыны төмен деңгейде екннін көруге болады. Себебі «БТА»АҚ-ның Президенті Ляззат Асабаеваның айтуы бойынша банктің еншілес лизингтік компаниялары өздерінің «аналық банктерінің»несиелік лимиттерін қолдана отырып, өздерінің бірінші кезеңінен өтті, сонмен қатар 2004 жылдың басында олар өздерінің лизингтік операцияларын жүргізуде жэне лизингтік қызмет көрсетуде «көршілес» банктерден несе жүйесін іздеу үстінде болды.
Сонмен банктердің еншілес лизингтік компаниялары аналық банктердің қаржыландыру көздерін іздемесе, оларды қайта үйымдастыру жэне басқаруды банкке беру немесе инвесторларға сату қажеттілігі тууы мүмкін. Олар қаржыландыру көздерін үлғайтпаған жағдайда нарықтағы бэсекенің эсерінен өз позитцияларын жоғалту қауіпі тууы таң қаларлық емес.
Бэсекенің жоғары болуы нэтижесінде лизинг нарығында көптеген іс-эрекеттер жасалуда. Толығырақ айтсақ, 26-шы қыркүйек күні Қазақстанның баспасөз клубында «БТА»АҚ -на Халықаралық Қаржылық Корпарациясы (ХҚК) 6 жыл мерзімге 5млн.$ несие бергенін жария етті жэне болашақ дамуына түсініктеме берді. Яғни бүл жағдайлар банктің еншілес лизингтік компанияларың қаржыландыру көздерін үлайтып, нарықтағы өз позицияларын жоғалтпау үшін күресуде. Ал «Астана-Финанс» АҚ-мы қоржыландыру көзін үлғайту мақсатында өздерінің «лизінгтік облигацияларын» шығаруда.
Автор публикации
