ҚАЗАҚ ЖАЗУЫ МЕН ЕМЛЕСІНІҢ ДАМУЫ

24 марта, 2018 19:33

 

Жазу өте ерте заманда жасалып, ұзақ тарихи даму кезеңдерден өтті. Даму барысында жетілуімен бірге оның принциптері де өзгеріп отырды. Оның себебі кай кез болмасын, жазуда сөздің дыбыстык жағын, яғни айтылу формасын дәл беру басшылыққа алынады, соған талпынады. Тілдегі дыбыстар өте күрделі кұбылыс. Оның айтылуындай етіп ешбір графика дэл бере алмайды. Сондықтан айту мен жазу арасында алшактыктар туындап, уақыт өте ол алшақтықтар тілдің табиғатына, дамуына өзінің кері әсерін тигізеді. Сан ғасырлар бойы тілдің өзінің даму заңдылығына нұқсан келеді. Оны жою үшін арнайы тілшілердің зерттеулерінің нэтижесінде тілдің сан ғасырлар бойы бұзылмай келе жатқан табиғатын сақтауға, одан эрі қарай дамуына оң әсер етуіне жағдай жасайтын дұрыс жазылуын камтамасыз ететін емле ережелері мен нұсқаулар талқыланып, келісіледі. Соның нәтижесінде емле ережелері енгізіледі. Сондьщтан да әлемдегі бірнеше ғасырлық тарихы бар жазу жүйелерінің ең жётілген түрінің өзіне де үнемі өзгертулер енгізіліп отырылған. Осының өзінде де кез келген жазу түрінде дыбыс жүйесі мен алфавиттің арасында алшақтықтар кездеседі.

Қазақ тілінің жазылуы мен айтылуы арасындағы алшақтыктар графиканың пайда болуымен тығыз байланысты. Сан ғасырлар бойы ауызша дамып, толығып, байып келген қазақ тілі XX ғасырда коғамдык кажеттіліктен туындаған жазбаша формасының дүниеге келуімен ауызша

 

жэне жазбаша формасының арасында алшақтықтар туындай бастады. Әлемдегі қай графиканы алсақ та, оның басты мақсаты тілдің табиғатын жазбаша формада дәл беру болып табылады. Осы мақсатты көздеген кез келген графика пайдалану барысында туындаған кемшіліктерді жою үшін өз тілдерінің ерекшелігене сәйкес емле ережелерін бекітеді.

Қазіргі қазақ емле ережесінің тарихына көз жіберсек, оның іргесі 1940 жылы кириллицияға («орыс жазуынаң) көшкен кезде қаланды [28,178]. Қазақ тілі емлесінің осы жазу бойынша түзілген қағидаларының 15-16 жылдық тәжірибеден кейін кем-кетігі ескеріліп, біршама реттелген нұсқасы 1957 жылы ұсынылып, заңдастырылды, яғни үкімет тарапынан арнайы каулы қабылданып, бекітілді. Европа елдері мен кытай, үнді, жапон сияқты халықтардың, жүздеген, тіпті кейбіреуінде мыңдаган жылдарға созылған жазу үрдісі бар халыктардың дұрыс жазу қағидаларын үкімет тарапынан бекітіп, көпшілікті соған бағынуға міндеттеу шарт та болмас. Бұларда дәстүр факторы өз-өзінен кызмет етіп жатады. Ал 1940 жылға дейін бас-аяғы он бес-жиырма жылдың ішінде үш түрлі: А.Байтұрсынұлы түзген қазактың тұңғыш ұлттык жазуы — араб таңбаларын, одан кейін оншакты жыл (1929-1940) колданған латын жазуын, 1940 жылдан бастап кабылданған кириллицаны пайдалануга мәжбүр болған қазак сиякты халыктың әр жазудың емлесінде дэстүрі калыптасып, орнығып үлгермеді, сондыктан эркім бұрыңғы жазудың тэртібін сактап, алакұлалык туғызуы мүмкін болғандықтан, 1940 жылы жаңа графикага көшкен кездегі емле ережелері де, 1957 жылғы оның біршама түзетілген жаңа редакциясы да ресми үкімет тарапынан арнаулы қаулымен бекітілген болатын.

Емле немесе сауатты жазу нормалары да көпшілік талкысына көп түсетін болғандықтан, үнемі түзету, кырнау, толықтыру сияқты негұрлым жетілдіру процесін басынан кешіреді. Қазақ тілі емлесі де бұл процестен шеттеп қалмады. Тағы да эрі қарай жазу тәжірибеміз көрсеткендей, эрі енді жазу мәдениетіне көңіл бөліне бастағандыктан, сауаттылыктың тетігін ғылыми негізге сүйеніп табу әрекеті қолға алына басталды. Сондыктан 1983 жылы казак емле ережеліне біраз түзетулер мен өзгерістер енгізілген жаңа редакциясы ұсынылды. Бұл соңғы нұска да заң жүзінде кабылданды: 1983 жылы 23 тамызды Қазак ССР Жоғаргы Советі Президиумының Указымен бекітілді. Бұл қаулыда: «Министрліктерге, мемлкеттік комитеттерге, ведомостыларға, газет- журнал редакцияларына, баспаларға, ғылыми-зерттеу мемкемелеріне, оқу орындарына қазақ тілі орфографиясының осы негізгі ережелері жарияланған күннен бастап оларды жазу практикасына алу міндеттеледің — деп жазылды [17].

Бүгінгі кезге дейін қолданылып отырған сауатты жазу әрекетіміз осы каулыга бағынып келе жатыр. Қоғам өмірінде небір күрделі де зор әлеуметтік-саяси өзгерістер болып жатканымен, сауатты жазуға Қойылатын талаптар түбегейлі өзгерістерге ұшырамауға тиіс болып келеді. Заң жүзінде болсын-болмасын кабылданған ережелерді орындапотыруға калың жұртшылық өзін-өзі міндеттемесе, ол ережелерді эркім өзінше қолданса, ол мәдениетті жұртың, көзі ашық, жаппай сауатты елдің белгісі емес екені баршаға түсінікті де. Сондықтан да болар, күнделікті баспасөздің басым көпшілігі, оқу-ағарту орындары: мектептер мен институттар, университеттер мен ресми мекемелер күнделікті жазу тәжірибесінде казақ тілінің 1983 жылғы соңғы бекітілген емле ережелерін, негізінен ұстанып отыр.

Баска тілден енген сөздерді қабылдаушы тіл өзінің фонетикалық заңдылыктарына бағындырып, «сындырып колдануы көптеген тілдерге ортак кұбылыс. Қазақ тіліне орыс тілінен сөз ауысу процессі ертеректен басталганы мәлім. Бодандыктың, сауда-саттыктың, казак жеріне орыс шаруаларының, әскери адамдарының коныстануы нэтижесінде казактың сөйлеу тіліне біркатар тұрмыс салттык сөздер мен экімшілікке катысты атаулар кіре бастады, олар ауыз екі тіл арқылы енді. Сондықтан іизіі, самауыр, бәтес, сәтен, шыт, пәуеске, кір, бертін келе XIX ғасырда орыс империясының ел билеу, сот, экімшілік, оқу-ағарту мэдениет жүйесіне катысты ояз, жандарал, болыс, сот, закон, газет, үіикөл, зауыт сиякты сөздері де қазақы түрге еніп, калыптасты. Бұлар қазіргі казақ тілінің орфографиялыкта, орфоэпиялықта нормасында сол калыптасып калынған түлғаларын сақтап жазылады, айтылады. Емленің бұл ережесіне ешкім таласпайды.

Талас тудырып отырған — XX ғасырдың екінші жартысында күрт дамыған техника, космология, космонавтика, аэронавтика, биология т.б ғылым салалары әкелген ағылшын, неміс, француз тілдерінен енген терминдік атаулар. Осыларды казак тілі калай игеріп, калайша жазып, калайша дыбысталуы тиіс деген сауалдың көтерілуі заңды. Себебі бүл сөздерді бұл күнде орыс тіліндегі калпын сактап жазып, тіпті орысша дыбыстап та келді. Оның себебін қазак тілінің ішкі құрылымдылык даму заңдылығынан іздемей сырткы экстролингвистикалык факторлардан іздеу керек. Ол факторлардың бірі — орыс жазуына көшуіміз болса, екіншісі — орыс тілін «екінші ана тілімізң деп коса меңгеру қажеттілігін мойындатқан саясат.

Халыкаралық терминдер казақ жазба тіліне XX ғасырдың басынан бастап молынан ене бастады. 1929 жылы араб әліпбиіне негізделген казақтың тұңғыш жазуы тәркіленіп латынға көшкен кезде қабылданған емле ережелеріміз бойынша баска тілден енгізілген сөздерді казакша естілуінше, айтылуынша жазу тэртібі ұсынылды. 1929-1940 жылдарында латынша жазу кездерінде орыс тілінен енген сөздердін эркайсысы бірнеше вариантта жазылды. Профессор Қ. Жұбановтың көрсеткеніндей коммунист деген сөз он алты түрлі болып жазылған [28,4].

Орфографиялық нормаларды, дәлірек айтсақ, дұрыс жазу ережелерін тұрактандырып, нормаға айналдыруда ғылыми пікірталастар да жок емес. Біркатар фонетис мамандар қазіргі емле ережелеріміз қазақ тілінін үндестік заңдарын бұзып барады, яғни екінші, үшінші буындарда езулік ы, і әріптерін жазу (құлып, күміс) тілімізге тэн ерін үндестігін жойып келеді, сондықтан түбір сөздің өз ішінде де, қосымшаларда да ерін үндестігін сақтап қулұн, күмус, күмүстү деп жазу керек, сондай-ак қазак тілінің буын үндестігі деп аталатын фонетикалык нормасын жазуда да сактау керек, ол үшін төл сөздерді де, кірме сөздерді де тұтас не жуан, не жіңішке дауыстылармен таңбалау керек (кітәп, қызмат, тәккәппар, көзәйім, атпан келдік, қаламман жаздық, ауылдықы, қаланықы) деген пікірлер айта бастады.

Қыскасы, сөздің дыбысталуы мен жазылуын бірдейлестіру аркылы қазак тілінің фонетикалық табиғатын сақтау керек деген идея үсынады. Әрине, кандай тілдің де ұлттық сипатының бірі, эсіресе, өзге туыс тілдерден ажыратып тұратын белгісі — дыбыстык ерекшеліктерін сақтау — игілікті идея. Бірак кез келген дұрыс идеяны жүзеге асыруда көлденең тұратын объективті факторлар тұратыны жэне аян. Айталык, казақ тілі ешбір кірме элементтерсіз жалаң өз сөздерінен гана тұратын болса, бірсәрі (онда да ойланыатын тұстар көп), ал кірме сөз, кірме жұрнак дегендер казак тіліне тән фонетикалық варианттарынсыз болып келеді. Мысалы: -қор, -паз, -қой жұрнақтарының жіңішке варианттары да, басқа дауыссыздарының катаң, ұяң болып кұбылатын варианттары да жоқ. Оларды жіңішке сөздерге қалай жалғаймыз: сәнқой, әсемпаз, өнерпаз, әуесқой деген сөздерді калай айту керек: санқой, асанпаз, онарпаз, ауасқой деп айту мүмкін емес.

Тіл мәдениеті, сөйлеу шеберлігі, жазу сауаттылыгы — ұлттық мәдениеттің көрсеткіші. Ол темен болса, қазақ тілінің де мемлекеттік дэрежесінің төмен болатыны белгілі. Бірак егемендігімізді алдык деп, тілге де еркіндік жасап, кез келген адамның орыс тілінен енген кірме сөздерді өз еркімен аудара беруіне жол беруге болмайды. Қазір баспасөз беттерін аша қалсақ, бұрмаланған сөздер көз сүріндіретін жағдайға жеттік. Мұндай экспериментті тоқтатып, өзгертілген сөздерді келісіп отырып көңілге конымдысын ғана алу керек. Р. Сыздыктың пікірі бойынша орыс сөздерін аударуда «көпшілік кауымға түсінікті, колданыска қолайлы, мағынасы дәл келетін, яғни семантикалык сыйымдылығы көтеретін қазақша баламаларды алуға болады деген пікіріне біз де косыламыз [29].

Сөйтіп, бүгінгі жазу мәдениетіміздің бірнеше онжылдық тэжірибесінде ойласатын, пікір алысатын, әрі қарай ғылыми негізде зерттеп, дэлелдейтін, жаңа ұсыныстар жасайтын ұсыныстар жасайтын тұстары баршылығына карамастан, қазақ тілінің орфографиялык нормалары біршама айқындалып, көбі тұрақталып, кызмет етіп отыр. Олар емле ережелері ретінде көрсетіліп, сол ережелер бойынша орфографиялык сөздіктер ұсынылып келеді.

Тілдің ғасырлар бойы калыптасып, дамып келе жаткан ішкі кұрылымдық жүйесін жазу дәл бере алатындай сәйкес болуы керек. Сонда ғана тілдің ауызша жэне жазбаша түрлері бір-бірінен алшак кетпейді. Сойлеу мен жазу тілдің екі түрлі өмір сүруінің формасы болғандықтан, бір-бірімен астасып, үндесе отырып, тығыз байланыста болуы керек. Сонда ғана қазак тілінің келесі даму кезеңіне ешқандай тоскауылсыз еркін қадам басады.

Тарихка бағзы заманның деректеріне көз жіберсек, өзге халыктар сияқты казақтың жазу тарихы да әріден басталады. Тым ерте заманғы жазудың тегі суреттен басталғаны белгілі. Тіл ғылымында мұны пиктографиялық (латын т. рісіиз — суретті және §гарһо — жазамын) жазу деп те атайды. Бұл жазу бойынша эр сурет бүтіндей бір хабарды білдірген, Сондыктан пиктограмма тілдік формаларды емес, оның мазмұныны бейнелейді. Қазіргі Қазақстан және Орта Азия территориясында ертедегі тайпалар өмірін бейнелейтін, тасқа қашап жазған мүндай жазулар жиі кездеседі. Бұл сиякты тастарға кашалған жабайы аңдар, хайуанаттар, адам бейнелері, аңшылық, садақ тарту, желекті найза ұстау, жырткыш аңдардан корғану жэне т.б. суреттер мал бағып, аң аулаған ертедегі адамдардың киелі түсініктері мен ғұрыптарын бейнелейтін тайпалардың тұңғыш жазуы болды. Қолданыла келе сурет жазуы да омірге икемделіп, дами түсті. Осының негізінде ұғымды білдіретін символикалык немесе идеографиялық жазу пайда болды. Пиктографиялык жазуга карағанда, идеографиялык жазудағы идеограммалар өзінің магыналары аркылы тілді дэлірек бейнеледі, сөйлеудің, сөздің синтаксистік орын тэртібін, кейбір жағдайда сөйлеудің фонетикалық жағын да ажыратып бере алды. Ертедегі сурег жазуымен кабаттаса келетін ай мен күн алуандас таңба нұскалары, өрнекті пішінде оюлай салынған бейнелі суреттер идеографиялык жазудын таңбасы. Бұл жазу Қазакстан жерінде ұзақ сакталып, оның символдык көрініс нұскалары келе-келе казактың рулык таңбаларына айналып, меншікті көрсетерлік белгіге айналып кетті.

‘Гүптеп келген түркі тайпаларының арасында соншама кең тараған идеографиялык жазулар түркі тайпаларының руникалык деп аталатын тұңғыш эріптік жазуының шығуына да белгілі мөлшерде ыкпал етіп, әсерін тигізді.

1889 жылы орыс ғалымы Н.М.Ядринцев Монголиядағы Орхон өзенінің кұйылысынан ерекше үлкен төрт кырлы, биіктігі үш метрдей екі кұлыптас тапты. Бұл ескерткіштердің үш кырындағы жазулар түп-нұска жағынан ХҮІІ ғасырдан бастап Енесей өзені бойынан табылған кұпия жазу таңбаларына ұксас болып шыкты. Бұл жазулар сыртқы нұскалык көрінісі жағынан Скандинавия руналарына ұқсас болғандықтан, шартты түрде руникалық, ягни кұпия таңбалар деп аталды. 1894 жылы Күлтегін ескерткішінің тұңғыш аудармасы берілді.

Руникалык жазу тараған географиялык алкапка барлау жасасақ, ол Монғолия мен Сібірден бері карай басталып, жетісуды көктей өтіп, Венгрияға дейінгі ұлан-байтак аймактың эр жерінен табылып келді.

Түркі тайпаларының тұңғыш әріптік жазуы болған руникалык алвафиттің шығу тегі элі күнге дейін шешілмеген жұмбак. 1894 жылы осы жазудың кілтін тапкан профессор В.Томсен көне түркі руникалык алфавиті арамей (парсы-арамей) эріптік жазуының әсерімен шықты деген жорамал ұсынып еді. Түркологтардың біразы осы пікірге косылып еді. Ал енді бір галымдар (Н.Аристов, И.А.Батманов) бұл ешбір алфавиттің ыкпалынсыз-ак өздігінен жасалып, түркі таңбаларының негізінде туган төл жазу деп санайды. Академик Ю.Клапрот руникалық алфавит көне грек (грек жэне финикей) жазуымен негіздес деген пікірді үстанады [1].

Белгілі түркітанушы галым А.С.Аманжолов руникалык жазудың біздің жыл санауымызға дейінгі 1 мың жылдықтың ортасынан біздің заманымыздың 1 мың жылдыгының аяк кезіне дейін түркі тілдес халықтардың карым-қатынасына кызмет етіп, 1500 жыл бойы колданыста болған төл жазуы екендігі бүгінде еш күмэн туғызбайтындығын айтады[2].

Қазак әдеби тілінің калыптасып, дамуына белгілі бір дәрежеде эсер еткен үш түрлі жазу жүйесін ерекше атаған дұрыс. Олар: араб, латын және кириллица жазулары. Бұл жазулар казір әлемде кең таралған. жазуда әріптер тіл дыбыстарын неғұрлым дәл беретін болса, графикалык жүйе де согұрлым жетілген болып саналады. Әрбір әріп әрбір дыбысты толық таңбалайтындай мінсіз графика жок деп есептеледі.

Қазак жазуында араб графикасының орны ерекше тарихи кезеңдермен тұстас келді. Араб жазуының түркі тілдерінде колданылуы XI ғасырдан-ақ басталғаны аян. Айталық, 1069 жылы жазылган «Құтты білік дастаны, алғашқы түркі лингвисті М.Қашқаридың «Дивани луғат ит-түрк» атты түркі тілдері саласындағы тарихи-салыстырмалы даңқты сөздігі араб графикасының Қазакстан жерінде алғаш колданыла бастаған кезеңдерінде жазылган. Сонымен катар, ХІІ-ХІҮ ғасырларда осы графикамен А.Югнекидің «Ақиқат сыйы», Н.Рабгузидің «Әуле- энбиелер киссасы» және т.б. осы сиякты туындылар көне түркі тілінің дәстүрлі жалғасы болып табылады.

XIX ғасырдың екінші жартысында миссионерлік саясатпен келген орыс ғалымдары казак тілін зерттей бастағаны мэлім. 1861 жылы Қазанда басылып шыккан Н.И.Ильминскийдің “Материалы к изучению киргизского наречия” деген кітабы қазақ тілінің жүйесін таныткан тұңгыш еңбек болды. Бұл кітап орыс графикасында жазылды, казак тГлінде терминдер жасалған жок. Бұл еңбек тек зерттеу жұмысы ғана болды [16].

П.М.Мелиоранскийдің “Краткая грамматика казак-киргизского языка” деген атпен I бөлімін (фонетика жэне этимолтрогия) 1894 жылы, П болімі (синтаксис) 1897 жылы шыккан еңбегі казак тілін грамматикалык кұрылымын ғылыми тұрғыдан зерттеген тұңгыш зерттеу екені мәлім. Бірак бұнда гылыми жағынан ғана зерттелді де, терминдер жасалмады.

Орыс графикасының казақ даласына алғаш танымал бола бастап, колданысқа түсуіне көп ыкпал еткен казактың тұңғыш педагогы ЬІ. Алтынсарин болды. «Қырғыз хрестоматиясының» алғы сөзінде автор «әлі күнге дейін қазақ балалары мен ересектері түсініп окырлыктай таза казақ тілінде жазылған бірде-бір кітап жок;орыс-казак мектептерінің оқушылары татар тіліндегі кітаптарды колдануға мәжбүр болып жүр, татар тілінің араб-парсы сөздеріне лық толған кітаби тілі эрі түсініксіз, әрі мазмұны кілең діни сарындағы кітаптар болғандыктан, оларды окытудың не практикалык үміт ақталмайды, не нәтиже шыкпайды, балаларга орысшадан-казақшага, қазакшадан-орысшаға аударып үйреткенде, колайсыздығы өз алдына тіпті мәнсіздіктен бас катады деп жазды [13]. Ы.Алтынсарин араб алфавитінен ғана емес, жазба әдебиетте жөнді-жөнсіз колданылып жүрген, бірақ көпшілікке түсініксіз араб, парсы сөздерін бет алды колдана беруден кұтылудың жолын іздеп, нэтижесінде орыс графикасын практика жүзінде пайдаланды. Оның мысалдары мен өлеңдері орыс графикасымен жарық көрді.

Қазактың ауызша жасалып, дамып келе жатқан бай тілінің қазак коғамын аяқтала алатындай дәрежеде екендігін көрсету үшін Ы.Алтынсарин өз шығармаларын сол кездегі қазақ сөйлеу эдеби тілініде жазды. Ол казақ тілін оқытуда ең басты нәрсе ретінде графиканы қойған жок. Ол кезде графика туралы сөз қозғау элі ерте болатын, сол кездін басты мэселесі — сөйлеу тілінің негізіндегі казак эдеби тілінін қоғамдык, элеуметтік, мәдени өмірінің барлық саласына қызмет ете алатындығын, эсіресе оку-ағарту ісінде де осы принципті басшылыққа алуға болатындығын дәлелдеу болатын [15]. Осы тұрғыдан келгенде қазак графикасының даму кезеңінде Ы.Алтынсаринның да өзіндік орны бар екенін бағамдауға болады.

Қазак әліпбиі сөз болғанда Ахмет Байтұрсынұлының есіміне соқпай өтуге болмайды. Ол 1895-1909 жылдар аралығында Актөбе, Торғай өңірінде ел ішінде әр сатылы мектептерде бала окытумен айналыса жүріп, ағартушылык қызметпен де айналысады. Осы жылдары казак шэкірттері тұтынған әліппе, кұралдарының кемшіліктерін көзімен көреді. Сол олқылықтарды түзету максатында ең алдымен графика мәселесін, соның ішінде казак жұртшылығына кеңінен таныс араб графикасын жөндеп, казақ тіліне лайықтауды колға алады. Қазақ алфавитінің реформаторы атанған А.Байтұрсынұлы 1910 жылдан бастап казак жазуын жетілдірумен айналысты. Сол күндері казақ халкы өзге түркі халықтары сияқты пайдаланып келген араб таңбаларыңың дэл сол күйінде казак тілінің дыбыстық жүйесін дәл бере алмайтындыгын түсініп, былай деп жазды: «Хэріп тіл үшін шығарылған’ ңэрсе. Олай болса хэріп жоқ деп тілдегі дыбысты жоғалту керек е^ес, ол дыбысқа жок әріпті іздеп табуға керек. Ол жалғыз бізде ғана болған емес, өзге жұртта да болған, хәріпке бола тілді бұзбайды, тілгё бола хэріпті бұзып өзгертеді [6]. Осындай білгірлік таныткан А.Байтұрсынұлы араб таңбаларын казак тілінің дыбыстык жүйесіне йкемдеп, түзетуді колга алады да, «XX ғасырға дейін түріктің тілін асыл калпында алып келген тіл турасындағы абырой мен алғыс қазакка тиіс» [8], «асыл тіл, түзу емле қазақта боларға тиісті» деп емленің ең жақсысы — дыбыс жүйесінде екеніне көзі жетіп, казақ тілінің дыбыстық жүйесін зерттей бастады. Араб графикасына негізделген жаңа емле 1912 жылдан бастап ұсынылды. «Төте жазу» деген атпен танымал болған бұл графиканы сол кездегі қазақ интеллегенциясы қабылдады жэне мұсылман медресселері, қазақ-орыс мектептері де қолдана бастады. 1915 жылы жаңа графикамен көптеген қазақ кітаптары басылып шықты.

А.Байтұрсынұлы қазақ тілін таңбалайтын графикаға мынандай басты-басты критерийлерді қояды:

«1. Тіл дыбысына жеткілікті-жеткіліксіздігі канша?

2. Қайсымен басылган я жазылған сөз оңай окылады?
3. Қайсысымен жазу жеңіл, жазылғанын тану жеңіл?
4. Қайсысы баспаға қолайлы (баспаға сыйымды болуы, жұмыстың

өнімді болуы о да сонда) ?

5. Үйретуге (сауат ашуға) қайсысы оңтайлы?
6. Көркемдік пен көзге жайлылық жағынан кайсысы артық?».

Жазуға осындай талаптар коя отырып, латын жэне араб графикаларын

салыстырады. Бірінші критерий бойынша араб әрпінен казак әліп-биіне 14 эріпті өзгертпестен дайын күйінде алдык, 5 эрпіке ереже косып алды. Латын әрпінің өзгертпестен алдык дегеннің өзінде 15 эрпін-ақ алуға жараған, ал калған 7 эрпін өзгертіп алуға жараған жэне ң, й дыбыстарының таңбасын бейнелейтін әріптерді ойдан шығарып таңбалаған. Бұл критерий бойынша араб жазуының таңбалар жүйесі артық болып тұрғанын айтады [6].

А.Байтұрсынұлы казак тілінің дыбыстық жүйесін зерттеу барысында 28 дыбыс түрі барлығын, оның дауысты және дауыссыз болып жіктелетінін, араб харіпі қазак жазуындағы жіңішке дауысты дыбысты ажырату үшін койылатын белгі — дәйекшені енгізудің қажеттілігін, бұл аркылы тіліміздің төл дыбыс жүйесіне тән үндестік заңы бойынша жуан не жіңішке айтылатын буын табиғатын аңғартуға болатындығын қарапайым тілмен түсіндіріп береді. Сонымен қатар араб алфавитінде жоқ ерін дауыстыларын у дыбысының таңбасына ұксастырып, жолдың үстіңгі бөлігіне дәйекшелер кою арқылы жаңа әріптер жасайды да, араб графикасын казақ тіліне ыңгайластырып реформалайды.

А.Байтұрсынұлы қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына көп күш жұмсаған адам. Қазақ балалары 1902 жылдан бастап бастауыш мектептерде оқытыла бастағанымен, ресми түрде графикасы болған жок, орыс немес араб графикасын пайдаланды. А.Байтұрсынұлы мен өзге де казақ интеллегенциясы болып Россия Империялық Министр Советінің Председателіне петиция жазды. Онда казақ даласында оку казак тілінде жүргізілсін деген талаптары бар еді. Осы талаптың іске асуы үшін

А.Байтұрсынұлы 1912 жылы “Оку құралы” деген атпен кұрастырған тұңғыш әліппесі Орынборда басылып шыгады. Бұл кітапта әрбір эріпке мінездеме беріледі, одан соң танымдық материалдар ұсынылады. Тұңғыш басылымы 1912 жылы жарық көрген бұл “Әліппе” кейін бірнеше рет басылады, 1925 жылғы Орынбор басылымында 7 деп көрсетілген. Білім кеңесінде бұл кітапқа былай баға берілді: “Әліппе” казак даласина көп пайдасын тигізді. Әдісі жағынан да, мазмұн жагыан да ескірген көптеген кітаптардан аса артык. Әңгімелері балалар үшін кызык, жеңіл, заманға лайық.”

1912 жылы мектеп балаларын казақша сауаттандырылатын “Оку кұралын” жазғаннан кейін көп ұзамай қазақ тілін пән ретінде үйрететін окулык жазуға кіріседі. “Біздің заманымыз жазудың заманы. Сөздің жүйесін,кисынын келтіріп жаза білуге керек болғандықтан, казақтың бастауыш мектептерінде басқа білімдермен қатар қазақ тілінің дыбыс, сөз, сөйлем жүйелерін де үйрету керек” деп өзіне міндет қояды да, “тіл — құрал” деген атпен үш бөлімнен тұратын оқулық жазуға кіріседі. Бұл кітаптың фонетикаға арналған бірінші бөлімі 1915 жылы жарық көрді. 2 бөлімі морфологияна қамтиды, ол 1914 жылы баспадан шығады. қазак тілінің фоиетикасы мен грамматикасын талдап-танытудың бүгінгі күнінде де А.Байтұрсынұлының аталған оқулығының негізінде беріліп келеді. А.Байтұрсынұлының еңбегі қазақ тілі біліміндегі тұңғыш еңбек болды [30]. 1912 жылы жаңа графикамен жазылған тұңғыш «Әліппе” Орынборда жарық көреді. Ал 1913 жылдан бастап 1918 жылға дейін «Қазак газеті” А.Байтұрсынұлы түзген емле негізінде жарыкка шығарылды А.Байтұрсынұлының бұл жасаған әліпбиі қазақ мәдениеті тарихының ұпкен бір белесі болды. Қазақ даласындағы алғаш сауат ашу, оку-ағарту иайданында алға басуға зор серпіліс туғызып, хат таныған көпшілікке кең таралып, төте жазу деген ат иемденеді. Өз уактысында кеңге кұлаи жайғанын бүгінгі кездегі шетелдегі казақ диаспорасының көпшілігі осы төте жазу үлгісін жаксы білетіндігінен көруге болады.

А.Байтұрсынұлы 1929 жылы 12 мамырда өз колымен жазған баяндамасында: “1901 жылдардан бастап,. бала окытқан кездерден бос уакытымда өз бетіммен білімімді толыктырып, әдебиетпен шұғылдандим” дейді. Ал Орынборға келгеннен кейін ең алдымен, казак тілінің дыбыстық жүйесі мен грамматикалық кұрылысын зерттеуге кірістім, одан кейін қазак алфавитін (шрифтісін емес) және емлесін ретке салыіт, жеңілдету жолына жұмыс істедім, үшіншіден, казақтың жазба тіліо бөгде тілдік кажетсіз сөздерден арылтуға, синтаксистік кұрылысынөзге тілдерден әсерінен тазартуға әрекеттендім, төртіншіден, казак прозгсын (яғни іс-қағаздар тілін, публистика мен ғылыми тілін) жасанды кітаби сипаттан арылтып, халықтық сөйлеу тәжірибесіне икемдеу үпіін ғылыми терминдерді жасауға кірістім жэне айналыстым. Стильдік өндеу үлгілерін көрсетумен шұғылдандым” дейді.

Қазак гілінің дыбыс жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер туралы пікірлерін ол 1912 жылдан бастап “Айқап” журналы мен “Қазак” газетіненің беттерінде білдіре бастайды. “Айкаптың” 1912 жылгы 9-10 нөмірлеріще “Шаһзаман мырзаға” аттты үлкен мақала жазып, онда казак дыбыстарын білдірмей кейбір араб таңбаларын казак алфавитіне енгізбеу керектігін, сөздің тұтас жіңішкелігін білдіру үшін оның алдына дәйекші дейтін таңба кою кажеттігін дәлелдейді. Осы мақалада дыбыс, әріп, дейесші, жуан дыбыс, жіңішке дыбыс, қағида деген қазақша лингвистикалық терминдерді тұңғыш ,рет кездестіреміз. “Қазак” газетінің 1913 жылғы 34 және одан кейінгі сандарында «Жазу мәселесі” деген көлемді макала жариялап, онда кейбір дауысты дыбыстарды (у, ү, о, и, е, ы) таңбалау жайындагы өзінің пікірлерін айтады. Сөйтіп, эрі карайғы ізденістерінде араб графикасын казак жазуы .үшін былайша лайықтап алуды ұсынады: 1) казак жазуы үшін араб алфавитіндегі жуан дыбыстардың таңбаларын алмау; 2) казак тіліндегі ы, е, и, о, ү, у дыбыстарының әрқайсысына таңба белгілеу, 3) к, г дыбыстарынан баска дауыссыз дыбыстармен келген сөздердің жіңішкелігін (яғни казіргі ә, і, ү дыбыстарымен айтылатындыгын) білдіру үшін сөздің алдынан дэйекше таңба кою. Бұлайша түзетілген алфавит сауат ашудың дыбыс жүйелі әдісіне сай келетіндігі байқалады.

А.  Байтұрсынұлының араб жазуын казақ тіліне икемдеген нұскасын казақ жұртшылығы, әсіресе мұғалімдер ешбір талассыз кабылдады. Себебі оның реформасы қазақ тілінің табиғатына, яғни, дыбыс үндестігі заңдылығына сүйеніп, ғылыми негізде жасалган болатын. Сөйтіп, казак дыбыстарының табиғатын айқындап тануы, ғылымға казактың жаңа әліпбиін жасауға мүмкіндік береді. Оның 1912 жылдардан бастап ұсынған осы алфавитке негіздеп алған жаңа жазуы (“Жаңа емле” деп аталды) іс жүзінде қолданыла бастады. Қазак жазуының белгілі бір кезеңінде қолданылған араб графикасы 28 әріпті камтыды және классикалық араб тілінің фонетикалық жүйесі негізінде жасалды. Барлык әріптер дауыссыз дыбыстарды камтиды, сонымен қатар созыңқы дауысты а, у, и әріптері диакратиялык сызықша (жолдың үстіне немесе астына қойылатын) таңбалар арқылы таңбаланады. Араб алфавиті арамей жазуының бір тармағы набатей алфавитінің негізінде пайда болды. ҮІ ғасырда 22 әріпті қамтыса, ҮІІІ ғасырда олардың саны 28-ге жетті. Жалпы араб жазуының кемшіліктерімен қоса, алғашқы қазак баспасөзінің жазу құралы болган араб графикасының қазақ әдеби тілінің калыптасуына көп септігі тигендігін де айта кетуіміз керек.

Баспа беттерінде жарияланған мэліметтерге караганда, 1915 жылдың жылдың бір өзінде жаңа емлемен 15-тей кітап басылып шығыпты. Сондай-ақ А. Байтұрсынұлы ұсынған “жаңа емле” 1913 жылдардан бастап мұсылман медресселерінде де, қазақ-орыс мектептерінде де қолданыла бастағандығы айтылады.

Араб таңбаларын казак тілінің фонеикалық табиғатын лайыктап қазақтың ұлттык графикасы ретінде реформалау ісін 1910 жылдардан (окыту тәжірибесінде одан бұрын басталуы мүмкін) бастаған А. Байтұрсынұлыны оны эрі карай да жетілдіре түседі, полиграфиялык жағынан колайлы-колайсыздығына көңіл бөледі, оку процесіне тиімді- итиімсіздігін салмақтайды. Сөйтіп, араб әріптері негізінде лайыкталған казак графикасы 1924 жылы Орынборда маусымның 12-сінде басталган Қазак, кыргыз білімпаздарының тұңғыш съезінде ресми түрде талкыланды. Бұл съездің күн тәртібінде алты мәселе койылды: 1) жазу, яғни орфография ережелері, 2) әліпби (ягни алфавит, графика мәселесі),

3) қазақша пэн сөздер (терминология), 4) ауыз әдебиетін жою шаралары, 5) оқу, гылым кітаптарын көбейту шаралары, 6) бастауыш мектептің программасы.

Съездің 15 маусымындағы мэжілісінде А. Байтұрсынұлыны “Әліпби такырыптары” деген атпен баяндама жасайды. Ол түркі жұрттарының колданылып келе жатқан әліпбиі бар екенін, оны тастап, баска графикаға көшу оңай емес екендігін. айтып пікір білдіреді. Әліпби кандай касиеттерге ие болу керек деп, казақ халқы колданып отырған икемделіп, өңделген араб алфавитінің оң сипаттарын дәлелдейді. Осыдан кейін латын алфавитін жақтаушы Н.Төреқұловтың баяндамасы талкыланады. Талқылаудан соң мынандай карар шығарады: Қазак тұтынып отырған түрік (араб) әліпбиінің баспа түрінің дара болмауы баспа ісіне де, үйрету ісіне колайсыздык танытатындыктан, одан кұтылу үшін түрік әліпбиінің өзін түзету өзге әліпбиді алудан анағұрлым жеңіл болатындыктан, түрік әліпбиінің жазба түрін осы күйінде калдырып, баскасын дара түрінде алу керек” -деп А.Байтұрсынұлы реформалаган жэне баспа түрінің де вариантын ұсынган араб жазуы негізінде казак алфавитін кабылдады. Бұл жөнінде ғалым Е.Д.Поливанов макаласында: «Эту последную форму, которую приняла казак-киргизская графика , я во всяком случае считаю уже не нуждающейся в исправлениях и представляющей последный щау в истоическом формировании национальной графики, которым полне могут гордиться киргизские деятели просвещения — создатели реформы, как крупным культурным завоеванием» [24] . Соған карамастан, қазак жазуына 1929 жылы латын графикасына көшірілді. Бұл туралы Ә.Қайдаров макаласында: «1929 жылы Қазақстанда тіліміздің табигатына бейімделіп, ресми ұлттык жазу болып калыптаса бастаған Ахаңның әліпбиін аластатуға ешкандай объективті себеп, кажеттілік болмаған еді дейді [18] . Егер жазуда басшылыкка алынатын «емле бірте-бірте түзеліп, жылдар бойы тәжірибеден өтіп, дәстүрлі сипат алған күнде ғана, сол тілдің сауатты жазу нормалары калыптасатынын ескерсек, онда графика ауыстыру мәселесі ұлт дамуына кері эсер тигізетіні шындык. Осы түрғыдан келгенде, графика ауыстыру кешегі Кеңестер одағының идеологиясының көзделген бір максаты болуы да мүмкін.

Әліпби айтысы XX гасырдың басында жазудың кызметі кеңейе бастаганнан бастап ең өзекті мәселе ретінде күн тәртібінен түскен емес. 1926 жылғы 26 ақпаннан 6-наурызға дейін Баку каласында Бүкілодактык Бірінші Түркологиялық съезд өткізіліп, онда күн тэртібінде түркі халыктарының жазу мэселесі, орфографияның негізгі принциптері жэне олардың әлеуметтік мэні, терминология мэселесі, түркі халыктарының тарихы, этнографиясы, ана тілін окыту методикасы т.б. көптеген көкейтесті мәселелер қойылды. Солардың ішінде ең үлкені түркі халықтарының барлығының тегіс латын графикасына көшу мэселесі болды. Бүл съезге Қазақстаннан А.Байтұрсынұлы, Е.Омаров, Әзиз Байсейітов, Біләл Сүлеев, Нэзір Төреқұловтар делегат болып катысты.

Сонымен катар түрік нәсілді Бартольд, Олденбург, Крымский сиякты ғалымдармен коса, неміс профессоры Менсель, Көкерлі-Зада, Құсайын-Зада сынды атақты зерттеушілер де катысты. Құрылтайда баяндама жасаған Ә.Шәріпұлының «емле түзеу жүзінде қазақ жұртының латынға көшуінің кажеті жок деген пікірін А.Байтұрсынұлы да жактап, «латын карпіне көшуге жұмсаған қаржыны балаларды окытатын мектеп салдырайык деген пікір косады. Ал бұл пікірлерге карсы баяндама жасаган Ә.Байдилдин латын графикасын жактап, «казақ төңкерісінен кейін дамыған еңбек адамдарының талап-тілегін араб әліпбиі толык қанағаттандыра алмайды, латын қарпіне көшу заман талабынан туындап отыр дейді. С.Садуакасов «латын графикасын алудың саяси қоркынышы бар. Молдалар карсы болады. Араб таңбалары ислам дінінің таянышы, әріптен кол үзсек, діннен де кол үземіз» деп өз көзқарасын білдіреді. Сондай-ақ Ж.Аймауытов, Қ.Кемеңгеров, М.Дулатовтардың «латын танбасына кошсек, жаппай сауатсыздыкка ұрынамыз”- деп араб графикасын колдайды.

Білімпаздар тобының А.Байтұрсынұлының араб жазуын жақтауындагы мақсат — өңделген араб графикасы қазақтың мұқтаждыгын толығымен өтеп отырғандығы, оқыту ісіне қолайлылығы. А.Байтұрсынұлы бұл съезде айткан пікірін кейін 1927 жылы Қызылордадагы жазу мәселесіне арналған конференцияда да кайталап дэлелдейді. Ол түрік жұртының 90 пайызы араб таңбаларын пайдаланып келетіндігін айтып, әркайсысының қалыптасып калған, пайдаланып жүрген хат мәдениеті бар екендігін айта келе, бір әріпті тастап, екінші әріпті алудың киындықтарын ғылыми негізде дәлелдеп баяндама жасайды. Латын графикасын жақтап Н.Терекұлов сөз сөйлейді. Ол «біз латын әрпін казакка күшпен алдырғалы отырган жокпыз. Латын эрпін үйрену, жазуға тым пайдалы жеңіл. Түрік эрпінің біреуі төрт түрлі, латындікі бір ғана түрлі» деп дәлелдейді. Қызу тартыс туралы Е.Алдонғаров «Әліпби түзеу” тақырыпты қаулысының макаласында «Ахметті жактап талай шешендер түрлі дәлелдер келтіріп, мысалыга каріп белгілерін, сан белгілерін, қаріпті жию, теру жеңілділігін айты. Латын әрпін колдауға элі ерте, орыс халкы алмағанда біз неге аламыз? Қаріпке кызығып біз мәдениетімізден айырыламыз» деп жазды [19]. Бұл мәселені ашык түрде талкылау үшін баспасөз беттерінде мақалалар жазып, сондай-ак Астрахан Қаракалпак казактарын косып, толык съезд шакыру жөнінде каулы шығарылады. Көпшіліктің пікірін білу кажет деп санап, оны қадагалауды Қазакстан Халық коисариатына тапсырады.

Қазақ тілінің тағы бір жанашыры Е. Алдоңғаров «Өнер басы — әліпбиің” деген мақаласында «заман талабы, өркениетке жетудің жолы — латын таңбасына кошу болып отыр” деп пікір беліреді. Осы газеттің 45 санында (1926ж.) М.Үмбетұлы деген окырман «латын, араб карпі деген эңгіме басталып жүр. Араб каріпінен неге қаштық. Орыстың миссионерлері Ильминский шыгарған каріптен, А.Байтұрсынұлы шығарған араб қарпі казак еліне әлдекайда қолайлы деген пікірін білдірген [19].

Міне осы сиякты пікірталастар он жылдай уакыт көлемінде баспасөз беттерінде жарияланып жүрді. Араб жазуына карсы дегендер ол графикадағы әр эріптің торт түрлі болып күрделі жазылатынын айта келіп, оның техника теру жұмыстарына қиын болатындығын тілге тиек етеді. Ал араб графикасын қолдаушылар баска эріпті алып, оны енгізіп жүргеннен араб эрпін алып, соның кемшілігін жояйык деген пікір айтады.

Сонымен латын графикасына көшуге байланысты айтыс-тартыс жеті-сегіз жылға созылады.

Орфографиялық ережелер дұрыс кабылданып, баянды нормаға айналуы үшін олар тілдің фонетикалык, лексикалык, грамматикалық ерекшеліктеріне сәйкес болуы керек. Қазак жазуының эдепкі кездерінде эріптер дыбыстар негізінде таңбаланып, танымал болатындықтан, казақ тілінің дыбыс ерекшеліктері алдымен көзге түсетіндіктен жазу ережелерін қабылдауда фонетикалық ерекшеліктерге көбірек көңіл бөлінді. 1929 жылы латын графикасы негізінде кабылданған алфавит түсында емле ережелерінің принципі фонетикалык болды. 1938 жылы ресми органдардың қаулысы бойынша “Қазақ тілінің емле ережелері” жарияланды. Онда орфографиядагы бұрыңғы кате-кемшіліктерді жөндеу мақсаты көзделіп және олар жаңа ережелермен толықтырылды [9,48-52].

1929 жылы 24 қаңтарда Қазақстан Орталық кеңес комитеті ІҮ сессиясының каулысы бойынша казак жазуы латын графикасына көшірілді. Жаңа алфавитте 29 эріп болды: 9-ы дауыстылар (а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і) және 18-і дауыссыздар (б, г, г, д, ж, з, к, қ, л, м, н, п, р, с, т, н, ш), ал екеуі (іі мен у) жарты дауыстыны таңбалайды. Латын графикасына негізделген емленің негізгі принципі фонетикалык болды. Бас әріп пайдаланылмады. 1938 жылдың басында арнайы каулы қабылдап, жазудағы басты принцип морфологиялық деп танылып, бас әріппен жазу заңдастырылды. Сонымен катар и, у, х, ф, в әріптері енгізілді. Латын графикасы қазақтың байырғы сөздерін дұрыс жазуга мүмкіндік берді, сонымен катар жаңадан көптеп еніп жаткан орыс тілді кірме сөздерді эрі казактың байыргыдан келе жаткан даму заңдылықтарын сактай отырып, кірме сөздерді жаншып, өз тілінің калпына түсіріп, өзінің заңымен өзгертіп барып енгізді. Латын графикасына көшуде, эрине, араб жазуындағы кемшіліктер де ескерілді. Соның бірі — қосар дыбыстардың таңбалануы. Профессор Қ.Жүбанов «Қосар ма, дара ма?ң атты мақаласында ұу, ұу, ый, ій дыбыстарымен келетін сөздердің жазылуын жеңілдету үшін 4 дыбыстың орнына екеуін гана (и, у) алуды ұсынады. Ғалымның бұл пікірі казіргі кезге дейін басшылыққа алынып келеді. Тілге кабылданған емленің оң не теріс әсерін уақыт дәлелдеп береді. Қосар дыбыстарға байланысты осы пікірдің тілдің табиғатына кері әсерін кейбір тілшілер дәлелдеп те жүр [22].

Кірме сөздердің игерілуі турасында зерттеуші Х.Досмұханбетұлы: «Жат сөздерді өзгертпей, бұлжытпай алатын жер дүниеде тіл жоқ деп айтса да болады. Жат сөздерді өзгертпестен алып, бастапкы калыбымен тілге сіңіреміз деген — шатасқандық. Бұл жолда жүрген адамдар тілімізге орасан зиян келтіреді деп өзінің көзкарасын білдіріп, тілдің калыптаскан даму заңдылыктарын бұзатынын дөп басып айтқан [11,26]. Сол кездің өзінде-ақ аса көрегенділікпен айтылған осы пікірдің шыншылдыгына бүгінгі ұрпақтың колданып жүрген шүбарланган тілі дэлел бола алады. Латын графикасының қазақ халкының мәдени дамуына көп үлес қосқанымен, орыс тілінен енген кірме сөздерді дұрыс таңбалай алмайды деген сын тагылды. Сонымен латын графикасы да казак тілінің жазбаша формасын таңбалауга ұзак кызмет ете алмады.

Тарихтан, отарлаушы елдің кашанда ең алдымен карамагындагы халыктың жазуын жоюға күш салатыны белгілі. Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастап үлкен талқыдан өтіп демократиялық жолмен қабылданган латын графикасы елге 11 жыл қызмет етті

1940 жылы орыс графикасына негізделген жазуға көшу туралы заң кабылданды. Осының нәтижесінде казіргі жазуга ие болдык. Алғашында алфавитте 41 әріп болды. Алфавиттік қатар алдымен орыс тіліндегі бар әріптерден тұрды, содан кейін орыс графикасында жок, казақ тіліне төл дыбыстарды таңбалайтын әріптер тұрды. Бұл тэртіп 1957 жылы өзгеріп, алфавиттік кұрамға ә эрпі қосылып, 42 эріп болып казіргідей күйге келді.

Жиырмасыншы ғасырдың басында елімізде қаріп ауыстыру мәселесі күн тәртібінде өте маңызды мәселе болып көтерілгендігі белгілі. Себебі графиканың әлеуметтік өмірде кең колданыла бастағандыктан, ғасырдан ғасырға ауызша жеткізіліп келе жатқан қазақ тілін графикаға көшіру мәселесі кезек күттірмейтін мэселе болды. Сонымен қатар жаппай сауатсыздықты жою үкімет тарапынан колдау тауып, катаң бақылауға алынғандықтан, казақтың сауатын кай жазу түрінде ашып, бай сөздік корын жазбаша калай жеткізу мәселесі алдыңғы қатарға шықты. Сол уақытта көкейтесті болып табылған бұл мәселеге казак интеллегенциясы үлкен мэн беріп, өздерінің көзкарастарын «Ак жол», «Еңбекшіл казак” газеттерінің беттерінде білдіріп отырған. Қазак интеллегенциясы казақ тілінің ауызша формасын жазбаша формасы дэл калпында беру жағында, яғни емленің дұрыс болу мәселесін ойлады. Қазак тіліне жаны ашып, емлеге катысты шыншыл пікірлер білдіріп отырған казак окыгандарының ішінде А.Байтұрсынұлының есімімен бірге Н.Төрекұлов, Қ.Кемеңгеров, Е.Байдилдин, Ә.Алдоңғаров сынды казак окығандарын да атауға болады.

28 дыбыстан тұратын казақ тілінің дыбыстык жүйесі кирилл графикасының негізінде құралган 42 эріптік әліпбиді колданып келеді. Бұдан 42 әріптік эліпби ең алдымен орыс сөзінің дұрыс жасылуы талабынан туындаған, сондықтан 33+9 принципімен кұрылған. Мұндағы 33 эріп орыс әліпбиіне сәйкес келсе, калған тоғыз эріп казақ тіліне тэн дыбыстарға сай келеді. Бұл эдіс Кеңес үкіметінің кезіндегі саясат бойынша жүздеген ұлттардың әліпбиі 33+Ы принципімен жасалған болатын. Бұл саясат бойынша ортак әліпби, ортақ тіл колданылғандықтан, уақыт өте ортақ тілдің рөлі артып, ұлттық тілдер көлеңкеге ығыстырылып калып кояды. Қолданыстағы 42 әріптік жүйе көптеген техникалық колайсыздыктарды туғызумен катар қазақ сөзін дәлме-дэл бере алмайды. Мұны казақ тілінің орфограялык сөздігінен көруге болады. «Жазба әдебиеті жоқтык біздің тіліміздің тазалығын сактады”- деп XX ғасырдың басында-ак дөп басып айтылган Х.Досмұханбетұлының пікірінің шындығына бүгінде көз жеткізіп отырмыз. Жазу әдебиеті қалыптаскан кезден бастап қаймағы бұзыла бастаған тіліміз орыс графикасына көшкелі атадан балаға аманат болып келген, өзінің ерекше ұлы заңцылығымен толысып, дамып келген тіліміздегі сөздер дұрыс айтылмады. Қазақ тілінің айтылуы мен жазылуынаның арасындағы алшақтықтың туындауы ана тіліміздің дамуының қазіргі кезден кейінгі кезеңіне зор нұқсан келтірері сөзсіз.

Қазақ әдеби тілінің өзіне тән айтылуы мен жазылуы бар. Күнделікті өмірде сөздің жазылуынан гөрі айтылуы көп қызмет атқаратынына кез келген адамның көзі анық жетеді. Бірак әдеби тілдің калыптасып, дамуына бүгінгі таңда жазбаша тіл үлкен әсер ететіп отыргандыгын да білеміз. Кеңес үкіметінің казақ даласына алғаш орнағандағы алғашкы колға алған істері — казак даласын сауатсыздыктан арылту саясатын іске асырғаны. Қазақ елінің мәдениетін көтеру ма, болмаса, ұлттың ұлттығынан айырудың бастысы ана тілінен айырып, орыстандыру саясатынан келіп туындаған жағдай ма, оның ак-карасын тарих анықтай жатар, тілшілерге керекті басты нэрсе казақ эдеби тілінің жазбаша формасын дамытуда орыс графикасын қолдану мәдени жағынан ілгерлеумен катар, ұрпактан-ұрпаққа мөлдір судай таза, жарға соккан толқындай екпінді, наркескендей өткір бабалар тіліне киянат жасағанына да көзіміз жетіп отыр. Бүгінгі тарихи кезенде өмір сүріп отырған кеудесінде казақы жаны бар, казақтың каны бар әрбір азамат казак тіліне деген жауапкершілік жүгі мойнында түрғанын, алдымыздағы ұрпақ алдында есеп беретін кездің де болатынын естен бір сәт те шығармауы керек.

Адамдар айтайын деген ойын бір-біріне ауызша да, жазба түрінде де жеткізе алады, орфография, немесе емле, дұрыс жазу кағидаларын белгілейді. Ал дұрыс жазу нормаларының көздейтін негізгі мақсаты айтылмак ойды жазба түрде дэл айкын жеткізіп беру. Әдетте, жазу жалпыға ортак болғандықтан, оның ережелері де көпшілікке бірдей болып, қалың жұртшылықтың пайдалануына айналада. Сондықтан емле ережелері әрі ортақ, әрі тұракты болуға тиіс. Осы орайда графиканы таңдау туралы мәселе егемендігімізді жарияланған 1991 жылы алғаш көтеріліп, содан бері эр түрлі беттерінде эр түрлі ұсыныстар мен жобалар жарияланып келеді.

Қазақ жазуын өзгертуге байланысты көзқарастарды үш топқа топтауға болады. Соның біріншісі — латын графикасына көшуді жақтайтындар, екіншісі, үйреншікті болған орыс графикасында калуды жактайтындар. Ал үшінші топқа әр түрлі көзқарастағы және езінің әліпбиін ұсынып отырған зерттеушілердің пікірлерін жатқызуға болады. Ә.Қайдаров жазуға байланысты пікірлердің екі мәселеге келіп тірелетіндігін көрсетеді. Олар: «1. Жазуды таңдап алу принципіне, оның тұтас жэне туыстас этонстар үшін аткаратын қызметіне, қолданыс аясы мен таралу шегіне, сондай-ак бүгінгі қажеттілік пен болашағына койылар талапка байланысты мэселелер. 2. әліпбидің тікелей өзіне қатысты (тіл табиғатына үйлесімділігі, бір-бірінен артықшылығы, дыбыстық, графикалық ерекшеліктері т.б.)» [18]. Осыған байланысты койылатын талаптар мен алғышарттарды академик былайша саралайды: «1. Жазу бір тілдің гана емес, тегі бір туыстас бірнеше тілдердің мүддесіне сай кызмет етуі абзал. 2. Жазу бір халыктың эр жерде жасайтын өкілдеріне ортак болуы. Өйткені ол ұлттык тұтастықты сактап калудың бірден-бір кепілің [9]. Ал жазуға койылатын мынандай алғышарттарды атап көрсетеді: «Тілдің дыбыстық (фонетикалык) және мағыналық ^фонематикалық) табиғаты мен таңбалау (графикалык), сандык ерекшеліктерінің үйлесімді де сәйкес болуынң басты мэселе етіп көтереді.

Жұмысымызда айтылғандай, дэстүрлі жазуды ауыстырған сайын қаржылай шығынды былай койғанда, ұлттық дэстүр мен мэдени жалғастыктықтың уақытша болса да желісі үзіліп, сауаттылық дәрежесі төмендейтіні белгілі. Сондықтан жазуды алмастыруға бет бұрған халыққа 50 жылдай кызмет еткен славян жазуы қалай кызмет етті, оны ауыстырудың объективті себептері қандай деген сұраққа жауапты Ә.Қайдаровтын еңбегінен табамыз:

«А) бұл жазу, сөзсіз, бүгінгі Кеңестер Одағы халықтарының, эсіресе бұрын жазу — сызуы болмаған ұлыстардың мәдениетін көтеруде игі ықпалын жасады; бірақ ол сол жұрттардың өз еркімен қалап алған жазуы емес, үстем саясаттың жоғарыдан міндеттеген, күшпен таңған жазуы болатын;

ә) сондықтан да болар, ол әрбір тілдің өз ерекшеліктерін толықтай таңбалай алмады, туыс тілдерді басын қосып, жакындастырудың орнына олардың арасын ашып, алшақтата түсті;

б)   алфавит таңбалары ұлт тілдерінің емес, орыс тілінің мүддесіне сай алынды, сол себептен де оның ішінде басы артық, керексіз әріптер көп болды;

в)   алфавиттің өзі де, оның негізіндегі қагида, ережелер де ұлттық тілдер табиғатына, дамуына нұксан келтірді, (мысалы, казақ тілінің түбір жүйесін, үндестік заңын, дыбыстар тіркесін табиги калпынан айырып, басқаша қалыптасуына себепкер болды), ең бастысы жас ұрпақтың туған тілін терең түсуіне кедергі жасады, т.б;».

Адам когамында жазу көп, бірақ кемелденген жазу жок. Әрбір жазудың жетістіктермен катар кемшіліктері де болады. Демек, жазудың қадір — кымбаты жеке (не бір топ) тіл тарапынан қойылатын талғам- талаптарға қай дәрежеде жауап беруіне байланысты аныкталуы тиіс. Жазудың касиет — белгілері өзара салыстырып карағанда ғана айкындала түсетіні туралы Ә.Қайдаровтың пікіріне біз де косыламыз. Академик қазак жазуына кызмет еткін үш жазуды былайша өзара салыстырады (түсінікті болу үшін пікірін толық беріп отырмыз):

«1) Алфавиттегі әріп танбаларынын саны ана                         тіліміздегі

фонсмалардың санымен бірдей болуы керек; мәселен Ахмет Байтұрсынұлы реттеген араб эліппесі алғаш 28 дыбыс таңбасынан (оның

• і дауысты, 20-сы дауыссыз дыбыстар) кұрылып, кейін оган қосымша |орыс — интернационалдық терминдерді дәл беру үшін тағы 5 эріп (в, ф, Іх, ч, һ) косылған болатын. 1929-1940 жылдары пайдаланған латын алфавитінде 30 эріп (оның 9-ы дауысты, 221-і дауыссыз дыбыс таңбалары) алынса, Шыңжаң қазақтарының 1960-1980 жылдардағы ^қолданған латын жазуында 37 эріп (9-ы дауысты, 28-і дауыссыз) те,төртеуі ханзу тілінің ыңгайына карай алынған кос дыбысты (іһ, сһ, $һ, п§) таңбалары еді. Ал орыс графикасы негізінде қабылданган казақ алфавитінде 42 таңба (ондагы дауысты дыбыс таңбалары — 15, дауыссыздары — 27, оның ішінде қос дыбыстылары — 9, жіңішке, катаң белгілері — 2) бар. Осының өзі — ақ тіл табигатына тән дыбыстар мен оны таңбалушы әріптер арасындагы сәйкестіктің бұзылуын көрсетіп тұр. Бір тілдің табигатында үш — төрт түрлі көріністің (бірде 28, бірде 37, бірде 42 таңба) болуы әрине, заңды кұбылыс емес. Демек, бұл жазудың біреуінде болмаса да біреінде кінарат бар. Кейде төл дыбыстардың санынан алынған таңбалардың көп болуы сол тілдің қолданыс шеңберін, яғни баска тілмен карым — қатынасын (жетпейтін әріптерді алу) саналы түрде ескеруге де байланысты. Бірақ онда да ол тек кейбір жалқы және кос дауыссыз дыбысты таңбалар (мысалы, ц, ч, щ, ю, я) есебінен гана көбеюі мүмкін.

Айта кету керек: тілдегі байырғы дыбыстарды нақтылы таңбалауда Анатолия түріктері колданатын Латын алфавиті өзінің қайырымдылығы мен назар аударады. Онда бар болғаны 29 эріп алынып, оның 8-і дауысты, 21-і дауыссыз дыбысты таңбалайды. Біз таңдап отырған алфавиттің кайсысы болса да осы үлгіге мэн бергені жөн.

• Графемалар тілдегі фонемаларды (магыналы дыбыстарды) әрі дәл, әрі нақты танбалауы қажет.
• Бір таңбага (графемага) мүмкін болса, бір- ақ дербес фонема телінуі керек.
• Ана тіліне жат қос дыбысты, тіпті үш дыбысты әріптерді қабылдаудан бас тарту.
• Жазудың тацбалауга қолайлы, оқуга оңтайлы, үйренуге жеціл болганы абзал.
• Жазуға қойылатын замана талабы оны техника негізінде (жазу машинкасы, компьютер, телеграмма, телекс, телефакс, линотип, т. б.) пайдалануды қалайды.
• Аталмыш үш алфавиттің кемшілктері мен жақсы қасиеттерін срапқа салып, оларды тэптіштей зерттеп жүрген мамандар неше түрлі деректерді ортага салып, эдетте байқала бермейтін фактілерден қорытынды жасап, әр алуан пікір түйеді.
• Ең соңгы айтарымыз: жазулардын түр — түрін білудін еш артықшылыгы жоқ, Бүгінгі жас ұрпакка оның бірнешеуін білуге турада келеді» [18]. Әр елдің дамуы мен өркендеуі, экономикасының өсуі сол елдің гылымы мен техникасына және қоғамның ақпараттану деңгейіне тікелей байланысты. Ал, ғылым мен техниканын колданытын негізгі графикасы латын графикасы. Осыган байланысты ғалымдардың пікірлер негізінен латын графикасына көшу туралы болып отыр. Бұл туралы 2001 жылы жарык көрген «Қазак тілінің орфографиялык сөздігінің алгы сөзінде «Тегінде, бүгінгі саясат пен өмір талабына орай жаңа латын жазуын қабылдау идеясы жүзеге асатыны даусыз шындык (жаңа жазу заңды түрде күшіне енгеннен кейін де 5-6 не 6-7, тіпті 5-10жыл ішінде бірте-бірте орныгатындығы, бұл кезеңде бұрыңғы жазудың да тәжірибеде орын ала беретіні белгілі) деп жауапты редакторлыгын баскарған ҚР ҰҒА-ның корреспондент мүшесі, филолгия ғылымдарының докторы, академик Р.Сыздык (Сөздіктің төртінші басылымын Кұрастырушылар — А.Алдашева, А.Әбдірахманов, Б.Қалиев, А.Қалыбаева, Қ.Ниеталиева, Ұ.Салиева Н.Уэлиұлы) жазды.

Латын графикасының ақпараттар элеміндегі орны салмакты екенін ескерсек, бұл графиканы қабылдау аркылы Қазақстан акпарат элеміне кеңінен құлаш ұратынына күмэн келтірмесек те болады. Латын графикасына көшудің тағы бір тиімді тұсы бүкіл дүниежүзі танитындықтан, окулыктарға зэру болып тұрған шетелдегі қазақ диаспорасына да казак тілін оқыту мәселесі өз шешімін табар еді.

Латын графикасының казак тілінің табигатына үйлесімді келетінін академик Ә.Қайдаров мақаласында дэлелдеп шығады да, өзінің латын графикасы негізінде кабылдауға болатын қазақ алфавитінің жобасын ұсынады.

Тіл зерттеушісі С.Молжігіт қазақ тілінің дыбыстық жүйесін зерттеуші ғалымдардың зерттеулеріне карағанда казак тілінің дыбыстык жүйесінде 28 ғана дыбыс бар, олар 17 дауыссыз, 9 дауысты, 2 жартылай дабысты (й, у) жэне 4 дифтонг бар екенін айта келе, өзінің латын графикасын казак тіліне былайша бейімдеудің жолдарын ұсынады: 29 әріптік жоба бойынша дауысты дыбыстарды үндестік заңының негізінде 4 жұпка бөлінеді. Латын графикасында жок жіңішке Ә, Ө, Ү дауыстыларын белгілеу үшін А, О, 0 таңаларын енгізеді. Бұл дыбыстарды компьютерде орнату қолайлы.

«Ағылшын тілінің жүйесіндегі 44 дыбысты белгілеу үшін 26 эріп қолданылатынын ескеретін болсақ, онда 28 дыбыстық казак тілі үшін бұл мәселені шешу элдеқайда жеңіл» деп ойын корытады [20,34].

Қазак жазуының латын тіліне көшкенін түркі халықтарының да зерттеушілері жактап, айткан пікірлерін газет беттерінін кездестіруге болады. Айталык, профессор Ф.Әли жарты ғасыр бойы колданылып келе жаткан кирилицада қимайтын ешнэрсе калмағандығын, оны орыстандыру саясатының басты кұралы деп қарап, тәуелсіздікке кол жеткен шақта одан кұтылудың бірден-бір жолы жазу ауыстыру деп көрсетеді де, латын жазуына көшуді ұсынады. Екінші жагынан, ол түрік халкымен, оның мәдениетімен жакындастыратындығын айтады [21].

Қазак тілінің жазбаша формасын таңбалап жүрген орыс графикасының орнына А.Мектептегі ежелгі түрік сына жазуына көшу туралы өзінің пікірін ұсынады. «Ежелгі төрүк руна жазуының жетілгені сондай, жарык дүниені тарының кауызына сыйғызгандай географиялық конфигурациясы, дизайндык көркемдігі, символдык өлшемі, дыбыстык, графикалык үйлесімі ерекше тұжырымға кұрылған дей келе, өзінің алфавиттің жүйесін ұсынады. А.Мектептегі өз ойын былайша корытындылайды: «Қазақ — төрүк руника жазуы шын пейілмен танып, кұндылығы ретінде игеруге пэтуалы шешуші кадам жасамай, ұлттық рухтың салтанат кұрып, өзгеге жіпсіз байлаулы ой-сана тэуелсіздігі мен мемлекеттік тіл мэртебесіне ана тіліміздің жетуі екі талай» [21].

Зерттеуші Ә.Жүнісбеков «Төл жазусыз түгелдік болмас деген мақаласында «жазу — тілдің ішкі құрылысының көрінісі (моделі) болуы керек. Қазак (түркі) тілінде буынның кұрамындағы дауысты, дауыссыз дыбыстар бір-біріне кірігіп, үндесіп айтылады дей келе, көне түркі ескерткіштерінде қолданылған графиканың шебер жасалғанмен, бұл графикаға көше алмаудың мынандай себептерін көрсетеді: «1) көне түркі жазуының әріптері түгелденіп болган жок;

• көне түркі жазуыньщ жеке эріп үлгілерінің де, түгел әліпбиінің де құрастыру емлесінің басы ашылмай отыр; 3) кейбір әріптерінің тұрқы жылдам жазуға икемделмеген; 4) үндестік заңына тэн төрт эуездің қайсысы қай эріпке тэн екендігі тиянақтала койған жоқ» [13]. Автор мақаласының жалғасында түркі тілдерінің толық табиғатын таныта алтын жэне «ғылыми (фонологиялық) негізі — сингарионизм, каланар кірпіші — буын, ұстанар желімі — үндестік сазы (жуан, жіңішке, еріндік, езулік)» болатын өз әліпбиін ұсынады [13]. Зерттеуші жазуға байланысты өз ойын былайша қорытындылайды: «орыс жазуына байланысты алған емлеміз бен әліпбиіміздің ана тілімізге тигізген бүгінгі зардабын көре отырып, қазіргі орыс жазуында қала береміз деудің реті енді келе қоймас. Екіншіден, араға жарты ғасыр салып араб әліпбиіне оралудың тағы жөні жок- Өйткені қазіргі ұрпақ үшін араб жазуы кеп жазудың бір ғана. Үшіншіден, өркениеті дүниесі деп аталатын латын жазуын канша жетілдіріп, икемдеп алғанымызбен, тегі бөлек тағы бір әліпбиді алмастырамыз да қоямыз. … Әліпби ауыстыруға шын бел бусақ, онда ата жазуымыздың көне ізіне кайта түсіп, тел қалып-үлгіні кайта қабыл алғанымыз жөн» [13].

Біз жоғарыда қазақ жазуына байланысты казіргі кезде көтеріліп жаткан мәселелерді, соның ішінде заман талабынан туындап отырған ең басты мәселе — емленің кайта каралу керектігін жэне қазак тілінің табиғатынан алшақтап бара жаткан жазуды өзгертуге байланысты бүгінде айтылып жүрген пікірлерге толык тоқталып өттік. Графиканың түрін таңдау атүсті шешілетін оңай шаруа емес. Оны көпшіліктің талкысына сала отырып, зерттеушілеріміз бен ғалымдарымызбен ақылдаса отырып, жан-жақты терең зерттеп шешу керек. Қорытынды ретінде айтарымыз — «қасиетті ана тіліміздің бойына лайықты, табиғатына, замана талабына сай, тілінің бақилығын аңсайтын халқымызға кызмет етіп, мэдениет мерейін көтеретін шын мэніндегі дэстүрлі ең, қажетті ұлттық жазуды қалыптастыру мұрат» [18]. Сонда гана, емлеміз де тұракты, казак тілінің де ғасырлар бойы каймағы бұзылмаған күйінде дамуына кең жол ашылады.

Орфографиялық ережелер белгілі принциптер негізінде түзіледі. Көптеген тілдердің емле заңдарында екі — үш, кейде үш — төрт түрлі принцип негіз болады. Олар:     фонематикалық, фонетикалық,

морфологиялық, тарихи — дәстүрлі т.б.

Морфологиялык принцип бойынша сөз белшектерінің түбір тұлғалары сақталып жазылады, фонематикалық принцип бойынша жазуда дыбыстардың бір сөз ішіндегі немесе сөз аралықтарындағы бір — біріне тигізетін эсерлері ескерілмей олардың негізгі фонемалық түрі сақталады.

Фонетикалық принцип бойынша сөз бөлшектерінің дыбыстық өзгеріске ұшырауы есепке алынып олар айтылуынша жазылады, ал тарихи -дәстүрлік принцип бойынша жавзу сөз бөлшектерінің түбір тұлғасын сақтау ережесіне де естілуінше жазылу ережесіне де сай келмейді, мүнда сөздердің бір кездері калыптасып үйреншікті болып кеткен жазылу түрі сақталады.

Қазақ орфографиясының негізгі принциптері морфологиялык, тарихи — дәстүрлік, фонетикалық, фонематикалык принциптері де ескеріледі.

Морфологиялық принцип сөз бөлшектерінің, ягни түбір жүрнақ, жалғауларының түбір тұлғаларының сакталып жазылуын талап етеді. Мысалы :жұмыс, іш, ас деген түбірлерге -шы, -шен, -са деген қосымшалар жалғанғанда, аралық дыбыстар бір -біріне әсер етіп, жүмүшшы, ішшен, ашша болып айтылады. Бірақ сөздердің түбірлері мен жалғанған қосымшалар өз түлғаларын сақтап, жүмысшы, ішсен, ашса болып жазылады.

Фонематикалык принцип бойынша жазуда бір сөз ішінде дыбыстардын әр түрлі варнианттары ескерілмейді, сөз бөлшектеріндегі фонемаларының негзгі реңкі сақталады. Мысалы: қашангы, түнгі, күнге деп жазылған сөздер қашаңгы, түңгү, күнгө болып айтылады, естіледі. Қазақ орфографиясында морфологиялық принциппен фонетикалық принциптердің тоғысмып келетін сэттері жиі кездеседі. Сондықтан казак емле нормаларының негізі — морфологиялық фонематикалык деп атауға болады. Мысалы біріккен сөздер мен қос сөздердің әр кұрамды бөліктері өз тұлғаларын сақтап жазылады, аралык дыбыстардың бір-біріне әсері ескерілмейді. Айталык, каракүйе, каракұйрык, орынбасар деген сөздер баскаша естілгенімен морфологиялық фонематикалык принциппен жазылады.

Қазақ орфографиясында фонетикалық принципте кеңінен колданылады. Ол принципке жалғаулар, сондай-ак жұрнақтардын көпшілігі сөздің соғы буыны жуан — жіңішкелігіне карай және сонгы дыбысына қарай түрленіп келетіндігі, сөз соңындағы қ, к , п катаңдарын дауыстыдан басталатын косымшалар жалғанғанда ұяңданып, г, г, б болып өзгергендігі, біркатар кірігіп кеткен біріккен сөздердің компоненттерінің айтылуы бойынша жазылуы жэне біркатар кірме сөздердің қазак тілінің фонетикасына икемделіп жазылуы (пэуеске, самауыр, бозісы, әділ, пайда, ақпар, ауа) сиякты тұстары багынады.

Тарихи-дәстүрлі принцип бойынша жазу үрдісі онша үлкен емес. Оған шартты түрде орыс тілінеен енген сөздердің орысша түлғасын сактап жазылуы 1940 жылы бекітілген ерех,еге сәйкес, араб, парсы сөздерінің х, һ эріптерімен жазылуына (халық, хабар, хат, Ахмет, Гаухар, Хамит) деген сиякты сөздер жаткызылып жүр.

ФОНЕТИКАҒА БАЙЛАНЫСТЫ ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГІ

АБЛАУТ (апофония) (нем. аЫаиІ) — фонетикаға байланысты болмайтын сөзжасамдык жэне сөз түрлендіруші мағынаны білдіретін дыбыстардың алмасуы. Үндіеуропалық (герман) тілдерде А. тұлға мен сөзді ажырату үшін колданылатын тәсіл, бұл ішкі флексия болады [25].

Аккомодация (лат. ассотоёаііо — бейімделу) — фонетикалық бейімделу, катар тұрган аралас дауыссыздың және дауыстының жарым-жартылай артикуляциялык бейімделуі. Жасалу бағытына карай прогрессивті (ілгерінді) жэне регрессивті (кейінді) А. болып бөлінеді. А. бойынша кейінгі дыбыстың басталуы алдыңғы дыбыстың аяқталуына бейімделсе, оны ілгерінді А. керісінше, алдыңғы дыбыстың рекурсиясы кейінгі дыбыстың зкскурсиясына қарай бейімделсе, оны кейінді А. дейді. Мыс., ор. Т. А, О, У дауыстылардың жіңішке дауыссыздарга бейімделуі (мал — мял, вол — вел, лук — люк). Сонымен катар А. ассимиляцияның көрінісі ретінде карастырылады [25].

АКУСТИКА (грек. ассизіісоз — есту) — жалпы акустиканың бөлімі, ол лебіздік сигналдың кұрылымын, сөйлеу процестерін зертгейді. Сөйлеу А.-сы екі кезеңнен тұрады: 1)артикулярлық жолда (дыбыстау мүшелері) дыбыстың пайда болуы; 2)актив жэне пассив дыбыстау мүшелері жасайтын акустикалык фильтерден дыбыстық кұрамының қалыптасуы, қалыптаскан дыбыстың ауыз бен мұрын жолы аркылы кеңістікке шығуы. Жасалу түріне байланысты дыбыстар мынандай топтарға бөлінеді: а) дауыс аркылы жасалған: дауысты жэне үнді; э) салдыр арқылы жасалған: қатаң, ызың жэне аффрикаттар; б) импульсті: катаң, шұғыл дыбыстар; в) дауыс пен салдыр аркылы жасалған: ұяң, ызың жэне аффрикаттар; г) дауыс пен импульс аркылы жасалған: ұяң және шұғыл дыбыстар. Тілдің акустика негіздерін Г.Л.Ф.Гельмгольц калаған.

АКЦЕНТ I (лат. ассепһдз — дауыстың көтерілуі, екпін) ағыл. ассепі, фр. ассепі, нем. акгепі — Екпінмен бара — бар.

АКЦЕНТ II — Екінші тілде өзіндік айтылуы, мұнда Ана тілдің Артикуляциялық базасы еріксіз көрінеді; фонетикалық деңгейдегі Интерференцияның байкалуы.

АКЦЕНТОЛОГИЯ (лат. ассепШз — дауыс көтеру, екпін+грек. Ьо§іа — ілім) — Екпіннің табиғатын, түрлері мен қызметін (қара. Акцент I), онымен байланысты Тон, Просодия кұбылыстарын зерттейтін Тіл білімінің бөлімі.

АКЦЕНТУАЦИЯ (лат. ассепШаІіо, ассепіиз) — 1. Сөз немесе сөйлемшеден Екпіннің көмегімен Сөздегі немесе Фразадағы бір элементтің ерекшеленуі.

2. Туыстас тілдер тобындағы немесе жекелеген тілдегі екпін жүйесі.
3. Жазба мэтіндегі екпіннің (қара. Акцент I) таңбалануы, мыс., жазба ескерткіштер мэтіндерінде немесе окуға арналған мэтіндерде т.б.

АЛЛОФОН (грек. АПоз — өзге, баска + рһопе дыбыс) АПорһопе — фонема ның нақты фонетикалык позицияларда таралуы. Мыс., Қаз. т. мектеп деген сөздің түрлі формасы (мектеп — мектепке — мектебім — мектебі) эр түрлі фонетикалык түрде жүзеге асырылады: [мектеп], [мектепке], [мектебім], [мектебі]. Бұл арада олардың әрбір элементі тек қана белгілі бір фонетикалык позицияда мүмкін болатын А. альтернативтік қатарлары көрсетілген (қара. Фонеманың дифференциялдық белгісі, Фонеманың интегралдық белгісі, Фон, Диструбиция жэне Альтернация).

АЛЬФАВИТ (грек. АІрһаЪеІов, грек. А. Алғашқы екі әрпінің атынан шыккан — альфа мен бета [жаңа грек. вита]) ағыл. АІрһаЪеі, фр. АІрһаЬеІ, нем. АІрһаЬеІ (әліппе) — Жазу үлгісінде белгілі бір орналасу тәртібімен кабылданған Әріптер жиынтығы. А. ойлап табу тілдегі кез келген мэтінді олардың мағынасына көңіл бөлмей жазуга мүмкіндік береді (салыс. Идеограмма, Логограмма, Иероглиф). А. түзу принципін батыс-семит халықтары б.д.д. 3 мыңжылдыктың ортасында ойлап тапқан.

АЛЬТЕРНАЦИЯ (лат. аһетаііо — алмасу, ауысым, ауысып қозғалу) — морфемада немесе сөзде гүрлі колданыста бір орында тұратын дыбыстардың Алмасуы мен айырмашылығы. А. сипатына карай фонетикалык жэне фонетикалык емес (тарихи, дәстүрлі) блып бөлінеді. Фонетикалык позициялық

А.     Фонологияда зерттеледі және Фонемалар кұрамын анықтау үшін колданылады (ор. Ж [гһ] — ш [$һ] номож — нож деген сөздерде). Фонетикалык емес А. позициялык және позициялық емес болып бөлінеді. Көбінесе олар сөзжасамға (морфологиялык А. ор. Т. бегу — бежишь, каз. т. себу — сеуіп, мен — менің — маған — менімен) немесе түрлендіруге (грамматикалык А., ор. Т. сухой -сушь сияқты) ықпал етеді немесе қатысады. Позициясыз А. түрлері — Аблаут, умлаут, Ішкі флексия.

АНЛАУТ (нем. Ап — касында + Ьаиі — дыбыс) — Сөздің фонетикалык бастауы (салыс. Ауслаут)

АРТИКУЛЯЦИЯ (лат. апісиіаіо — бөлшектеу) ағыл. — дыбыстау мүшелерінің дыбыс жасау барысындағы кызметі.А.-ның бірнеше кезеңдері болады: 1( дыбыстың бағдарламасын жасау, қимыл баскарудағы ең жоғары деңгей; 2) нейростимуляция нәтижесінде бұлшық еттердің жиырылу; 3) дыбыс щығару үшін дыбыстау мүшелерінің козғалуы. А. термині бүкіл процеске немесе оның соңғы кезеңіне байланысты колданылады. А.-ны баскару кинестезиялык (кимыл түйсігі) жэне есту кабілетінің кайта байланысу жүйесі аркылы жүзеге асады.

АРТИКУЛЯЦИЯЛЫҚ БАЗА (лат. агіісиіаіо < агіісиіаге — анык айту) агыл. Ьа$і$ оГ апісиіаііоп, фр. Ьа$е сі’ апісиіаііоп, нем. айіси1аІіоп$ Ьа$і$ — Дыбыстау мүшелерін колдану дағдыларының аталмыш тілде сөйлеушілерге үйреншікті жиынтығы. А. б. Буын немесе басқа да ырғак единицаларын жасауда жеке дыбыстардың Артикуляциясын, дем шығару, жинақтау жэне бұлшық ет энергиясын бәсеңдеудің жиынтығы. А. б. Акцент II түрінде өзге тілді үйренуде байқалады.

АРТИКУЛЯЦИЯЛЫҚ АППАРАТ (лат — агіісиіаіо < агіісиіаге анык айту) ағыл. Агіісиіаііоп, фр. Апісиіаііоп, нем. Апісиіаііоп (артикуляторлы аппарат, сөйлеу аппарагы, айтылу аппараты) — кара. Дыбыстау мүшелері.

АРТИКУЛЯЦИЯ (лат. агіісиіаю < агіісиіаге анык айту) ағыл. Апісиіаііоп, фр. Агһсиіаііоп, нем. Апісиіаііоп — Сөйлеу дыбыстарын жасаудағы дыбыс шығару мүшелері жұмысының жиынтығы (кара. Дыбыстау мүшелері).

АРХИФОНЕМА (грек. Агсһі — баскы + рһопета — фонема) ағыл. . Агсһі рһопете, фр. Агсһірһопете, нем. Агсһірһопет — І.А. вариантпен барабар

(МФШ теориясы бойынша).

2. Кейбір фонологиялық концепциялар бойынша А. дегеніміз бейтарап қалыптагы дыбыс (Н. С. Трубецкой термині) немесе элсіз фонема Р. И. Аванесов бойынша).

АССИБИЛЯЦИЯ — шұгыл (эксплозив) дауыссыздардың ызың дауыссыздармен алмасуы.

АССИМИЛЯЦИЯ (ыкпал) (лат. аязітііаііо — ұксату) — дыбыстардың комбинаторлық езгерістері; Сөз ішінде немесе Сөз тіркесінде дыбыстардың өзінен бұрынғы (кейінді А) немесе өзінен кейінгі (ілгерінді А) дыбысқа артикуляциялық икемделуі. А. біртекті дауысты дыбыстар (вокаликалық А) немесе дауыссыз дыбыстар (консанантты А.) арасында пайда болады. А. сон дыбыстартолык немесе ішінара сәйкессе, А. толық болады, егер А. соң дыбыстар баска белгілері бойынша өзгешіліктерін сактаса, жартылай А. болады.Шектес дыбыстардың А. (контактілі А.) және өзге дыбыстармен ажыратылган дыбыстардың А. болуы мүмкін (дистакті А. немесе дистантты А.) каз. т. Сингармонизм (үндестік) заңы вокаликалык дистакті ілгерінді А. мысал болады; кейінді консанант контактілі жартылай А. ор. Т. «юбка» сөзіндегі ұяң [в] дауыстың катаң [к] дыбысқа икемделуі мысал бола алады.

АУСЛАУТ (нем. Предлог ап — касында + Іаиі — дыбыс) сөздін фонетикалық аяқталуы (салыс. Анлаут).

АФЕРЕЗИС — қатар тұрган сөздердің арасындагы көрші тұрған дыбыстардың өзара ықпал етуі. А. құбылысында алдыңғы сөздің соңғы дыбысының әсерінен кейінгі тұрған сөздің бастапкы дыбысы жоғалады (түсіріліп айтылады). А. элизияға қарама-карсы құбылыс.

АФФРИКАТ — актив жэне пассив дыбыстау мүшелерінің толык ашылмауына байланысты пайда болатын саңылаулық дауыссыз дыбыстар.

АШЫҚ БУЫН — буынның бір түрі. Жалғыз дауыстылардан немесе дауыссыздан басталып, дауыстыларға бітетін буын. А.б.-ның дыбыстык құрамы: 1)А: ә-ке, а-на; 2) ВА: да-ла-да; 3) ВВА (кірме сөздерге тән): ста-нок; 4] ВВВА (кірме сөздерге тән): стра-тегия.

АШЫҚ ДАУЫСТЫЛАР — жақтың қатысына қарай дауыстылардың түрі. А.д.-ты айтылғанда астыңғы жақ үстіңгі жактан барынша кашыктайды, ауа еш кедергісіз еркін шығады. А.д.: а, ә. Жартылай А.д.: о, ө, е.

ӘРІП ағыл. Ьеиег, фр. ЬеЦег, нем. ВизһкІаЬе — Дыбыстарды жэне олардың элементтерін, Фонемаларды белгілеу үшін пайдалынылатын графикалык таңба. Ертедегі жазу жүйелеріндегі Ә. Реттелген бір ізділігі (қара. Альфавит) сандарды беру үшін қолданған, ал қазіргі кезде барлық сақтау кұралдарында жэне информация іздеу кезінде жүйеленген кұрал ретінде пайдаланылады, ғылымда, (матем, химия, физика т.б.) арнаулы Таңбаларды жасау негізі жэне т.

б.   Үшін колданылады. Жазылуы бойынша кіші жэне бас Ә. Болып белгіленеді (қара. Графема).

ӘУЕН (тембр) — дыбыс әуені дыбыс дірілінің түрлерімен байланысты. Сөйлеу тілінде Ә. Ұғымы ең алдымен дауыстыларга қатысты болады. Фонетикада дыбыстың жиілігіне байланысты болатын дыбыстың реңкі, музыкада дыбыстың сапасын (тон биіктігін) белгілейді.

ШҰҒЫЛ-ҚОПАРМАЛЫ ДАУЫССЫЗДАР ағыл. Ріозіұе, фр. ЕхрІокіГ, нем. Ехріокіуіаиі — экспозивті, жабасынкы- шұғыл дауыссыздар. Еріннің жабысып, ауаның шұгыл шыгуынан жасалады, мыс., каз. т. к [к], г [§], к [ц], г [§ һ].

ВОКАЛИЗМ (лат. уосаііз — дауысты) ағыл. уосаіізгп, фр. Уосаіізше, нем. уосаіізтиз — тілдегі дауысты дыбыстар (дифтонгтарды коса) жүйесі. Бір тілдегі

1. Сипаттау кезіндегі тілдегі дауысты фонемалардың саны, түрлі фонетикалык позицияларда олардың қолданылу ережесі. Фонемадагы фонетикалық вариант мүмкіндіктері жэне сөйлеудегі функциялық басымдылығы ескеріледі. Әр тілдегі фонемалар жүйесінде дауыстылардың саны әр түрлі болады.

ГАПЛОЛОГИЯ (гаплолалия, буындық диссимиляция) — (грек. Наріооз — жалгыз + 1о§іа — сөз, ілім) ағыл. һар1о1о§у, фр. Нар1о1о§іе, нем. Нар1о1о§іе, 2і1Ьепзсһісһ[ип§, ЗіІЬепсііззішіІаІіоп дыбыстардын Комбинаторлык өзгерісі, ол диссимиляция әсеінен өзара бірдей (немесе үқсас) көрші буындардың бірінің түсіп калуы. Мыс., ор. т. минерологиядан минерология, шивовороттан шиворот; каз. т. жайтаңдандаудан жайтаңдау, қайсысынан қайсы.

ГИПЕРФОНЕМА (грек. Нурег — жогары, үстінде + рһопеша) — топтык фонетикалық ерекшелікті белгілейтін, фонемалық толық теңестірілуі мүмкін емес ерекше единица. Мыс., «қара» деген сөздің бірінші буынындағы дауысты дыбыс «қора» деген сөздегі [о] Г. Салыстырғанда [а] Г жүзеге асырады (кара. Архифонема, Фонема, Фонеманың интегралдық белгісі, Аллофон және т.б.) Г.

1. И. Сидоров, П. С. Кузнецов, А. А: Реформатский және т.б. еңбектерінде карастырылған.

ГРАФЕМА (грек. §гарһо — өрнектеймін, жазамын) — 1. Лингвистикалык мағынасы бар, тілдің графикалық жүйесінің ең кіші бірлігі. Г. Термині эріптің, иерогливтің немесе оның бір бөлігінің синонимі ретінде жиі жұмсалады.

ГРАФИКА (грек. §гарһіке, §гарһо — өрнектеймін, жазамын) — 1) ііграфемалар, тыныс белгілері, екпін белгілері жэне т.б. жазу кұралдарының Іжиынтыгы: 2) графема мен фонема арасындагы катынастарды зерттейтін тіл білімінің саласы. Г түсінігі эдетте фонематикалык жазуга катысты қолданылады, оның үш кырын бөліп қарастырады: алфавитті, графиканы жэне орфографияны.

ДАУЫСТЫЛАР агыл. УО\уе1з, фр. Уоуеііез, нем. Уокаіе — дауыс тоны іМен ауаның ауыз қуысынан еркін өтуінен пайда болатын Дыбыстар ,(Дауыссыздарға қарама-карсы). Тілде немесе диалектіде Д. Жүйесі вокализм даеп аталады. Д — буын жасаушы дыбыстар. Д артикуляциялык сипаты тілдің, іерін мен таңдайдың қызметіне байланысты; а) тілдің бірнеше деңгейге Ікөтерілуіне (3-7 дейін) бөлінеді, эдетте үш не төрт: Ашық Д тіл ең төмен ІМсағдайда болады; Қысаң Д — тіл жогары, үстіңгі жагдайда болады; жартылай |ашык Д — тіл ауыз қуысында орташа жағдайда болады; б) тілдің ауыз қуысының алдыңгы жэне артқы бөлігіне қозгалуына байланысты бөлінеді: тіл іалды Д. (тіл барынша алга жылжиды), Тіл арты Д. (тіл барынша артка ркылжиды), аралас Д. (тіл бейтарап жағдайда болады); в) ерін катысына қарай іЕріндік (ерін сүйірленіп, алга созылады) жэне Езулік (ерін жиырылады) болып рөлінеді; г) жұмсақ таңдайдың қатысына қарай ауыз қуысы, Таза (жұмсак таңдай көтеріліп, ауа ауыз қуысы арқылы өтеді) және мұрын куысы, назалды (жұмсак таңдай түсіріліп, ауа мұрын қуысы аркылы өтеді) Д. деп бөлінеді. Кейде дауыстыларга Фарингалдану қоса жүреді. Д Монофонг пен Дифтонгке бөледі. Акустикага карай Д накты тұлгалық кұрылымымен сипатталады. Көмей үсті жолында пайда болатын резонаторлы тондар немесе форманттар (Іформант жиілілігі тілдің тілдің көтерілу деңгейіменжоғарылайды; II формант жиілігі дауыстының алға жылжуына карай жоғарылайды) Д д акустикалық классификация негізін құрайды: Компакт жэне Диффузды Д Күшті (жуан) және Әлсіз (жіңішке) Д. Халықаралық фонетикалық алфавитке сәйкес Д жалпы классификациясы келтірілген.

ҚАТАҢ ДАУЫССЫЗДАР ағыл. уоісеіезз, фр. Зоигё, іпуоіз <, нем. Іаийоз, (опіоз, зііттіоз — тонның (дауыстың) қатысынсыз жасалатын Дауыссыздар. Мыс., ор жэне каз т. к [к], п [р]

КӨМЕЙ ДАУЫССЫЗДАР (грек. Ьагупх — жұткьіншак) — көмейдің катысуымен жасалатын ларингал дауыссыз дыбыстар. Мыс., нем. кпакіаій.

ГРАФЕМА (грек. Огарһе — сызылуы) агыл. §гарһете — Жазу единицасы. (кара. Әріп). Г жазу стиліне, сөздегі жэне сөйлемдегі орнына кұарай эр түрлі варианттарда коданылады. Мыс., «а» Г бас эрпі «А», кіші эрпі «а», курсивті «а» жэне т.б. Қазіргі тіл білімінде Г термині бірдей мазмұнға ие емес. Бұл ғылыми дәстүрлердің, фонологиялык мектептердің Фонема терминін эр түрлі түсіндірулеріне байланысты болды.

ГРАФИКА (грек. Огарһіке грекше §гарһо — жазамын, сызамын, сурет саламын) ағыл. §гарһісз — 1. Белгілі Жазу тәсілдерінің жиынтығы, Әріптер мен сөйлеу (Фонемалар) Дыбыстарының арасындағы катынастар жүйесі, сондай-ак эріп кескіні мен белгілері. Г кұралына әріптер, тыныс белгілер, сөз кысқартудын жэне басқа түрлі жолдары жатады. Графикалык жүйенін даму деңгейі әріптердің сөйлеу дыбыстарына каншалыкты дэрежеде сәйкес келуімен аныкталады. Жазу жүйесі мен тіл дыбыстарының сәйкес келуі жэне келмеуіне карай монограф (в[в]) жэне әріп тіркесі — диграф (ск [к]), триграф (оеи [и:]), полиграф (аи^һ [о:]) болып бөлінеді. Көптеген Г жүйелерінде позициялык принцип коданылады: эр графема графемалық контекстке тәуелді болып, көршілес эріптер мен басқа жагдайларға байланысты қолданылады.

2. Графемалар мен фонемалардың арақатынасын зерттейтін Тіл білімінің бір саласы.

ЕРІНДІК ДАУЫССЫЗДАР — Лабиал дауыссыздармен барабар.96-б.

ЕКПІН — сөз ішінде бір буынның күшті айтылуы. Е. үндіеуропа тілдеріне тән кұбылыс. Түркі тілдерінде Е.-нің қызметін сингармонизм атқарады.

ДИАХРОНДЫҚ ЛИНГВИСТИКА ( грек. сііа — арқылы + сһгопоз — уакыт) — тілдің тарихи дамуын, жеке тіл деректерін және тіл жүйесін тұтастай зерттеу саласы. Д. мәселелерін эр түрлі тілдердегі және диалектілердегі тілдік өзгерістердің себептерін, олардың пайда болу жэне аякталу уакытын, бұл кұбылыстардын және процестердің дамуын, калыптасуын Д. анықтайды.

ДИССИМИЛЯЦИЯ (лат.йіззітііаііо — өзгеріс) — дыбыстардың игерулі (дкомбинаторлы) өзгерісі, бір сөздегі бірдей немесе ұқсас екі дыбыстардың бірі баска дыбысқа айналуы. Олар ортак фонетикалык белгілерін жогалтады. Д. біртекті дауысты дыбыстың (вокалдык Д.) немесе дауыссыз дыбыстың (консонанзтық Д.) арасында пайда болады. Іргелес дыбыстардың Д. (контактілі Д.) жэне өзге дыбыстармен ажыратылған дыбыстың Д. (дистакт, дистант Д.) болуы мүмкін. Алдыңғы дыбыстың ықпалымен дыбыстың өзгеруі ілгерінді Д. аталса дыбыстың өзінен кейінгі дыбыс ықпалымен өзгеруі кейінді Д. аталады.

ДИФТОНГ (грек. ёі — екі рет +рһоІоп2оз дауыс, дыбыс) буын жасайтын патенциалды мүшеленбейтін екі элементтен тұратын күрделі дауысты.

ДИФФУЗ ДАУЫСТЫЛАР (лат. сііДизіо — тарату) екі жақты универсалды касиетті компакті дауыстыларға сәйкес келеді.

ДИЭРЕЗА — сөйлеу кезіндегі дыбыстардың бір-біріне эсері, ассимиляция негізінде пайда болады. Д.-ның нәтижесінде дыбыстар түсіріліп айтылады. Мыс.: қалмады — камады.

ЖАЗУ — графикалық элементтер аркылы хабарды сактап, белгілі бір кашықтыкка жеткізуді қамтамасыз ететін белгілер жүйесі. Ж.-ның негізгі төрт түрі бар: идеографикалык, сөздік-буындык, дыбыстык-әріптік (алфавиттік).

ТІЛ АРТЫ ДАУЫССЫЗДАР (нем. §и«ига1) таңдай арты, постдорСалды, веляр, гутуралды дауыссыздар тіл артының жұмсак таңдайға немесе таңдай шымылдығына тиюден жасалады.

ТІЛДІҢ ДАМУ ЗАҢДАРЫ тілдердің даму жолдарын үздіксіз жетілдіріп отыратын тұрақты ағым. Тілдің дамуына түрлі сырткы (экстра лингвистикалық) жэне ішкі (интерлингвистикалық) тілдік факторлар ыкпал жасайды.

¥ЯҢ ДАУЫССЫЗДАР (ағыл. Ьоісесі, фр. Воізе, зопоге) дауыс түтігінде дірілдің ұяңдап шығуы, салдырдан гөрі үннің басым болуына жасалатын дауыссыз дыбыстар.

СӨЙЛЕУ ДЫБЫСТАРЫ тілдің ең кіші сөйлеу единицасы; дыбыстау мүшелері жұмыстарының нәтижесі; сөйлеудің сигмент единицасы. 127-6.

ИНСТРУМЕНТАЛДЫ ФОНЕТИКА (лат.іпзІгишепШт — кұрал, кару) — караңыз эксперименталды фонетика.

ИНТОНАЦИЯ (лат. іпіопаііо — катты айтылатын) — мелодия, интенсивтілік, ұзақтық, сөз темпі, айту тембрі сиякты бір — бірімен байланысты сыңарлардың бірлігі.

Кей зерттеушілер И. сыңарларына паузаны да жатқызады. И. екпін сиякты тілдегі просодия жүйесін жасайды. И сөйлеудің жүзеге асуы мен оның мэнін айқындайды.

ФОНЕМАНЫҢ ИНТЕГРАЛДЫҚ БЕЛГІСІ (лат.іп1е§ег- бүтін) фонеманың фонологиялық оппозиция құрамайтын белгілерінің бірі (кара. Фонеманың дифференциялды белгісі, Аллофон т.б.).

ИНТЕРДЕНТАЛ ДАУЫССЫЗДАР (лат. іпіег аралық + сіепз — тіс) — бұл дауыссыз кейде тіс аралық дауыссыздар деп те атайды. Бұл дыбыстың жасалуында тілдің ұшы тістің арасында болады.

СЫНА ЖАЗУ (клинопись. Агыл. сипеіГогт \угіііп§) кіші Фзия елдері шумер халқынан кабылдаган идеографияга негізделген буындық жазу. Бұл жазу — тіке сызыкша болып, бір жағы жалпактау, екінші жағы үшкірлеу сынаға ұксас келгендіктен сына жазуы деп аталган. С. ж. алгаш б. д. д. Шумерде пайда болды.

КОМБИНАТОРЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР (лат. сошЬіпаге — косу, тіркестіру) — сөйлеу ағымы кезінде дыбыстардың бір біріне әсер етуінін нэтижесінде пайда болатын фонетикалык өзгерістер. К. ө. Аккомодация, а»симиляция, диссимиляция, эпентеза, диэреза, гаплология, метатеза кұбылыстары жатады. К. ө себептерінің бірі — дыбыстардың артикуляциялык жақтан байланысы. Дыбыстардың бір біріне әсер ету багытына карай к. ө ілгерінді жэне кейінгі түрлерге ажыратылады.

КОМПАКТ ДАУЫСТЫЛАР (лат. сошрасШя — тығыз, ыкшам) — екі жақты универсалды белгілер жүйесінде диффузды дауыстыларга карсы спектордың ортаңғы бөлігінде жоғары консентрацияга ие болады.

КОНСОНАНТ (лат. сопзопапз — дауыссыз дыбыс) — дауыссыз дыбыска карама-карсы. Функциясы жағынан буын жасамайтын, буын кұрамайтын дауыссыз дыбыс.

КОНСОНАНТИЗМ (лат. сопзопапз — дауыссыз дыбыс) — тілдегі дауыссыз дыбыстар жүйесі нақты тілдегі к. Сипаттау кезінде дауысссыздардың саны, олардың колдану ерёжесі түрлі белгілердің фонетикалык көрініс табуы жэне оныңй варианттылыгы. Сөйлеу сәтіндегі функциялық күш ескеріледі.

ЛАБИАЛДАНУ (лат. ІоЬіаІіз — еріндік) — еріннің сүйірленуі немесе алға тартылуы аркылы жасалатын дауысты жэне дауыссыз дыбыстардың артикуляциясы.

ЛАБИАЛ ДАУЫССЫЗДАР (лат. ІаЬіа — ерін) — еріндік дауыссыздар еріннің бір-біріне тиюінен (билабиал — кос ерін) немесе ерін мен тістің жанасуынан (лабио — дентал) жасалады.

ЛАРИНГАЛ (грек. Іапіпх — көмей) — артикуляциясы көмейде болатын дауыссыз дыбыс.

ЛЕБІЗДІ (динамикалык) ЕКПІН — фонациялық ауаның каркынымен байланысты болады. Л.е.-ні экспираторлык екпін деп те атайды. Л.е. кей тілдерде мағына айкындаушы, сөз айкындаушы кызмет атқарады. Мыс.: ор.т. замо’к — за’мок.

ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ АТЛАС — 1. диалектологиялык атласпен барабар. 2. Сөйлеу дыбыстарының атласы — берілген тілдің дыбыстарын айткандағы сөйлем мүшелерін жэне олардың акустикалык сипаттамасы бейнелеген карталардың альбомы.

ШҮҒЫЛ ДАУЫССЫЗ (ағыл. шошепіагу — шүғыл — қопармалы дауыссыздардың ерекше түрі, каз. т. п [р], т [т], к [к] т.б.

МЕТАТЕЗА (грек. шеіаіһезіз — ауыстырып кою, перемутация, транспозиция) — дыбыстардың (комбинаторлы) өзгерісі, бір сөз немесе буын ішінде буындардың немесе дыбыстардың өзара орын ауыстыруы.

МОНОСИЛЛАБИЗМ (грек. шопоз — бір + яуІІаЫе — буын) — кейбір тілдерде бір буынды сөздердің көп болуы. М. Көптеген кыт.-тибет. Тілдеріне тэн (караңыз буын).

МОНОФТОНГ (грек. шопоз — бір + рһоЮп§08 — дауыс, дыбыс) — артикуляциялык жэне акустикалык бүтіндігімен, біркелкілігімен сипатталатын дауысты (салыс. Дифтонг).

МОНОФТОНГТЕНУ (грек. шопок — бір + рһоІоп§05 — дауыс, дыбыс) — тарихи лингвистикада екі дыбыстың бір дауысты дыбысты беруі: дифтонгтік тіркес немесе дифтонгтің екі элементі.

МОРФОНЕМА (грек. гпогрһе — форма + рһопе — дыбыс, фонема) — морфонологияның карапайым единицасы. Бұл ұғымды 1927 ж. Х.Улашин ұсынған. Онымен бір кезенде М. Терминін Н.С.Трубецкой енгізген. Бір морфемадағы морфтар қатарында немесе дыбыстық алмасуларда орын ауыстырушы фонемалар морфонема деп аталады.

МОРФОНОЛОГИЯ (грек. шогрһе — форма + рһопе — дыбыс, фонема + 1о§іа — ілім) — әртүрлі типтегі морфонемалардың фонологиялық құрылымын және морфологиялық айырмашылықтарды білдіру үшін фононлогиялық салыстыруларды пайдалануды зерттейтін тіл білімінің саласы. М. Пэні сөздер мен морфемалардың фонологиялық құрылымы болып табылады.

ҰЯҢДАНУ — сөйлеу агынындағы фонетикалық өзгерістің нәтижесінде қатаң дауыссыздардың ұяң дыбысқа айналуы.

СІҢІСУ (деэтимологизация) — лексикалық-грамматикалық құбылыс: сөздің морфологиялық құрылымының өзгеруі, туынды сөздің түбір сөзге айналуы. С. Құбылысын алғаш рет сипаттаған жэне «опрощение» деген терминді ұсынған В.А.Богородицкий.

ДЫБЫСТАУ МҮШЕЛЕРІ — артикуляция мүшелері, артикулятты аппарат, өзінің негізгі функциясынан бөлек тіл дыбыстарын жасауға катысатын адамның дене мүшелері. Д.М. екі топқа бөлінеді: а) дыбыс жасауға кажетті ауа ағынын тудыратын жэне өткізетін тыныс алу мүшелері (өкпе мен кеңірдек тарамдары); б) дыбыс жасауға тікелей қатысатын Д.м.

ОРФОГРАФИЯ (грек. огіһо§гарһіа: огіһоз — тура, дұрыс + §гарһіа — жазамын) 1. Бірыңгай жазба тіл түрлерінің тарихи қалыптасқан жүйесі. 2. Жазу ережелерінің жүйесін зерттейтін және талдап жасайтын тіл білімінің бір саласы.

ОРФОЭПИЯ (грек. оПһоёгарһіа: ойһоз — тура, дұрыс + ероз — сойлеу, сөйлеу формасы) — 1. Дыбысталу қалпының бірлігін сақтауды қамтамасыз ететінұлт тілінің айтылу нормаларының жиынтығы. 2. Айтылу нормаларын зерттейтін тіл білімінің бір саласы.

ПАЛАТАЛ ДАУЫССЫЗДАР (лат. раіаіиш — таңдай) — тіл ортасының қатты таңдайға жақындауынан, жанасуынан жасалатын таңдай, орта таңдай, қатты таңдай дауыссыздар.

ТІЛ АЛДЫ ДАУЫССЫЗДАР- тіл үшының актив қызметінің нәтижесінде пайда болатын дауыссыздар.

ТУЫНДАУШЫ СЕМАНТИКА (генеративті семантика) — трансформациялық грамматика теориясының бағыты. Т.с. максаты — тіл моделінің кұрылымдык жүйесін «магынадан мэтінге карай» жэне «мәтіннен магынага қарай» қалыптастырады.

ПРОТЕЗА (грек. ргоіһезіз — алдына қою) — сөз басында қосымша дыбыстың пайда болуы. Бұл құбылыс дауыссыздардың тогысуы сөз басында келмейтін тілдерде кездеседі. Мыс. Ррай, ылақ, т.б.

ПУНКТУАЦИЯ (лат. рипсіиш — нүкте) 1. Алфавиттен тыс белгілердің (тыныс белгілердің) графикалық жүйесі. 2. Мәтінді пунктуациялық жағынан рәсімдеудін ережесі. 3. Пунктуациялык заңдылықтар жэне нормалармен айналысатын тіл білімінің саласы. П. Жүйесі көптеген тілдерде, соның ішінде орыс жэне қазақ тілдерінде тыныс белгілердің екі түрлі кызметіне — бөліну жэне оңашалану қызметіне негізделген; осылайша тыныс белгілердің екі тобын — жалкы (нүкте, үтір, көп нүкте, үтірлі нүкте, сызыкша, кос нүкте, сұрак белгісі, леп белгісі) және жұп (кос үтір, кос сызыкша, жақша, тырнакша) деп ерекше бөліп атауға болады. Басылған мәтіннің композициялық жактан ажыратылуы үшін колданылатын таңбалар (жұлдызшалар, ұзын сызык, үзік сызық, дөңгелекше, көрнекі шрифт, абзац) П. аукымына кіреді.

РЕДУКЦИЯ (лат. гейисііоп — кайырылу, кері кайтару) — айкын естілмей көмескіленуі немесе созыңкылыгының кыскаруы нэтижесінде дыбыстың артикуляциялык жэне акустикалық сипатының өзгеруі. Негізінен дауыстылар Р. ұшырайды, бірак буындар мен сөздердің де Р. түсуі кездеседі.

ЫРҒАҚ (грек. гһуіһшоя — біркелкілік, біркалыптылық) — сөйлеу единицаларының үнемі жүйелі түрде кайталануы: прозада — синтагма, ырғақ тобы; поэзияда — дыбыс, буын, жол, шумақ, ырғақ тобы.

ЫЗЫҢ — фрикатив дауыссыздар. Олардың жасалуында тар саңылау аркылы шығарылган ауа ызыңдаган шуылмен қозгалады.

СЕЛБЕСПЕЛІ ДЫБЫС — сөз құрамының ұлғаюына себеп болатын дыбыс. Морфонологияның зерттеу объектісі ретінде қарастырып, С.д. терминін енгізген А.Айғабылұлы.

СИЛЛАБЕМА (грек. яуІІаЫе — буын) — буынмен барабар.

СИНГАРМОНИЗМ (грек. $уп — бірге + һаппопіа — байланыс, үндесу) — үндестік заңы — дауыстылардың үндесуі немесе буын үндестігі; түбірдегі дауысты дыбыстың жуан немесе жіңішке болуына байланысты косымшадағы дауыстының да жуын немесе жіңішке болуы. С. тілдік (лингвалды) жэне еріндік (лабиалды) үндестік түрінде қарастырылады. Дауыстылардың тілдің қызметіне карай бір сөз көлемінде не бірыңгай жуын, не жіңішке болып ыңғайласып, үйлесіп келуін тіл үндестігі дейміз. Дауыстылардың бір сөз көлемінде еріннің кызметіне карай ыңғайласып, үйлесіп келуін ерін үндестігі дейміз.

СИНХРОНИЯ (грек. зуп — бірге + сһопоз — уақыт) — дамудың белгілі бір мезгілінде тілдің калпын өзара байланысты жэне үйлесімді элементтер жүйесі ретінде зерттеу. Тілді синхронды тұргыдан зерттеу- сипаттама синхронды лингвистиканың пэні.

БУЫН (грек. куІІаЬікоз — буындық) — силлабема, дыбыс пен сөйлеу тактісі ортасындағы аралық фонетикалык-фонологиялык единица; ен кіші дыбыстық бөлік, тыныстау импульсі; артикуляциялық тұтас комплекс. 3496. Буын — фонациялык ауаның кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке дауысты дыбыс не дыбыстар тобы.

ДАУЫССЫЗДАР ( консонантизм) (ағыл. сопзопапіз) — кедергіге ұшырау нэтижесінде үн мен шудың катысуымен жасалатын дыбыстар.

СПИРАНТТАР (лат. зрігаге — үрлеу, дем алу) — фрикативті, созылыңқылы, ашық, ызың дауыссыздар ауаның етуі кезінде сөйлеу мүшелерінің біріне жартылай жакындауынан жасалады.

ТЕМБР (әуен) — 1. Дыбыс т. — қосымшалы негізгі тонның көтеріңкілі мен күшінің катыстылығына байланысты. 2. Дауыс т. — дауыска немесе инструментке тэн дыбыс бояуы; дауыстың өзіндік сипаты.З. Сөйлеу т. — кара. интонация.

СӨЙЛЕУ ҚАРҚЫНЫ — интонация компоненттерінің бірі, сөйлеу, сөз, буын дыбыстарын айтудың жылдамдылыгы.

ТАРНСКРИПЦИЯ (лат. Ігапскгірііо — көшіріп жазу) — ауызекі сөйлеу тілін арнайы белгілерінің көмегімен біркелкі және жүйелі түрде түрде таңбалау тәсілдері. Қарастырылған ерекшеліктеріне сәйкес Т. төмендегідей бөлінеді: өзіндік дыбыстык Т.; интонациялык Т.; фонемалык Т.; фонетикалык Т.

УВУЛЯР ДАУЫССЫЗДАР (лат. таііа — кішкене тілшік) — кішкене тілшіктің көмегімен жасалатын тілшік дауыссыздар.

ЕКПІН — акцентке барабар, суперсегмент фонологиялык амалдардың көмегімен буынды (морф), сөзді, фразаны айыру. Дем шығарудың каркыны мен күшеюіне қарай динамикалык, экспираторлык болып ажыратылады; тонның жоғарлауы мен төмендеуіне байланысты музыкалды, тоникалык ажыратылады; созыңқылығына карай сандык Е. ажыратылады. Сөздің орнына байланысты еркін жэне матаулы Е. болып бөлінеді.

ФАРИНГАЛДАНУ (грек. рһагіпх — жұтқыншақ) — тіл ұшының жұткыншактың ішкі кабырғасына тиюден пайда болган дауыссыз дыбыс.

ФОН, ФОНА (грек. рһопе — дыбыс, дауыс) — фонемаға тәуелділігіне қарамастан сөйлеу кезінде окшауланатын единица.

ФОНАЦИЯ (грек. рһопе — дыбыс, дауыс) — 1. дыбыстың кұралуы, сөйлеу мүшелерінің жұмысы, сондай-ақ естуге болатын сөздің дыбысталуы. 2. Дыбыстау мүшелерінің жұмысына байланысты сөз сөйлеу бірлігінің саласы.

ФОНЕМА (грек. рһопе — дыбыс, дауыс) — төменгі белглермен айкындалатын тіл единицаларының бірі: 1. Тілдің ең аз мөлшердегі мағыналык жігін ажырату единицасы; 2. Конкретті варианттардың (фондардың, аллофондардың) абстрактілі инварианты; 3. Жеткізу өрісінің (Л.Ельмслев бойынша) айшығы; 4. Дифференциалды белгілердің жиынтыгы; 5. Фонологиялык оппозицияның ең аз мөлшердегі мүшесі және т.б. Ф. Мәтінде танымдык (перцептивті), айрымдык (мағына жігін ажыратушылық, сигнификативті), кей жағдайларда шектеулік (делимитативті) қызмет аткарады.

ФОНЕТИКА (грек. рһопеіікоз — дыбыстық, дауыстык) — тілдің дыбыстык саласын, тілдің қызметін, дыбыстау аппаратының жұмысын, дыбыстык кұбылыстардың акустикалық касиетін жэне олардың кабылдануын зерттейтін тіл білімінің бір саласы.

ФОНЕТИКАЛЫҚ ТРАНСКРИПЦИЯ (грек. рһопеіікоз — дыбыстык, дауыстык + лат. ігапскгірііо — көшіріп жазу) — сөйлеу бірліктерінің дыбыстык сипаттамаларын накты жазбаша тіркеу тәсілі. Транскрипция дыбыстык бірліктердің қандай касиеттерді бейнелейтіндігіне байланысты Ф.т. және фонематикалық транскрипция болып бөлінеді. Ф.т., эдетте, тік жакшаға алынады.

ФОНЕТИКАЛЫҚ ЗАҢДАР (дыбыстык заңдар) — тіл дамуының белгілі бір кезеңінде ұдайы жүзеге асатын фонетикалық өзгерістер.

ФОНЕТИКАЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР — тілдің фонетикалык заңдарыныныкпалымен фонетикалық единица ұшырауы мүмкін кез келген өзгерістер, сондай-ак аталған тіл дыбыстарының позициялық (комбинаторлык) тербелісі. Ф.ө. заңдарды катаң сактай отырып жасалады.

ФОНОЛОГИЯЛЫҚ ТРАНСКРИПЦИЯ (грек. рһопе — дыбыс, дауыс + Іо§іа — ілім жэне лат. (гапскгірііо — көшіріп жазу) — сөздің немесе морфеманың фонемалык кұрамын беру үшін сөйлеу единицаларының белгіленуі. Фонемалық кұрамын түрліше түсіндіру кезінде Ф.т. әртүрлі болады. Ф.т., әдетте, кигаш немесе бұрышты жақшаларға алынады.

ФОНОЛОГИЯ (грек. рһопе — дыбыс, дауыс + 1о§іа — ілім) — тілдің дыбыстык кұрылымын, оның функционалдық заңдылықтарын зерттейтін тіл білімінің бір саласы.

ФРАЗАЛЫҚ ЕКПІН (грек. рһгазез — сөйлемше, сөйлеу оралымы) — фразаның аякталуын жэне оның коммуникативтік үлгісін білдіретін интонациялык-просодиялык единица.

ФРИКАТИВ ДАУЫССЫЗДАР (лат. ҒгікаІіГе — үйкелу) — ызың дауыссыздармен барабар, дыбыстау мүшелеріне жакын орналасқан саңылаудан өткен ауа әсерінен пайда болган дауыссыз дыбыс.

ЫЗЫҢ ДАУЫССЫЗДАР — фрикатив дауыссыздармен барабар.

ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫҚ (инструменталдык) ФОНЕТИКА (лат. ехрегітепіит — байкау, тэжірибе) — тілдердің дыбыстык жағын зксперименталдық әдістерінің жиынтығы: статистикалық, динамикалық палатография (дыбыстың жасалуы кезінде тілдің таңдайга тиетін орнын аныктау), тензопалатография (артикуляциялық күшін өлшеу), рентгенография (сойлеу органдарының орналасқан жерін айқындау және олардың козғалысы), осциллография (дыбыстардың созыңқылыгын, көтеріңкілігін жэне каркындылығын анықтау), спектография )дыбыстың жалпы акустикалық бейнесін аныктау). Э.Ф. мәселесі — сөйлеуді айырып тану.

ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫҚ ӘДІСТЕР (лат. ехрегіпзепиіш — байкау, тәжірибе) — зерттеушінің баскаруы мен бакылап қадағалуы арқылы тіл деректерін талдағыш аспап-кұралдармен танып білудің ғылыми тәсілдері.

ЭКСПЛОЗИВ ДАУЫССЫЗДАР (лат. ехріозіуе — жарылыс) — шұғыл дауыссыздар.

ЭЛЛИПСИС (грек. еііірзіз — түсіп қалу, түсірілу) — тілдік единицаның түсіп қалуы, синтаксистік конструкцияның кұрылымдылык жагынан толымсыздығы.

ЭПЕНТЕЗА (грек. ерепіһезіз — үстеме) — дыбыстардың комбинаторлык өзгеруінің бір түрі — түбір сөздің өзіне тән емес, косымша бір дыбыстың пайда болуы. Э. Кірме сөздерді қабылдағанда ана тілдің ерекшелігіне жатпайтын дыбыс тіркестеріне байланысты пайда болады. Э. Көбінесе нормаға түспеген ауызекі тілде жиі айтылады.