17 февраля, 2017 11:06
- Жер шары мен ҚР түрлі-түрлі флорасы.
- Жаңа жоғары өнімді, қуаңшылыққа төзімді, шаруашылық қүндылығымен ерекшеленетін дақылдарды зерттеу мүмкіншілігі және өндіріске еңгізу(интродукция).
3.Осы дақылдар мен өсімдіктер тобын жіктеу.
- Жер шары мен ҚР түрлі-түрлі флорасы.
Дүние жүзінің өсімдік әлемінде 300 мыңға жуықжоғарғы сатыдағы гүлді өсімдіктер кездеседі. Өсімдіктің көпшілік тұрлері тамакка, мал азығына, жеңіл және ауыр өнеркәсіптерге шикізат ретінде қолданылады.
Және де өсімдіктің біраз түрлерін фармацевтикаға пайдаланады, біразы безендіру мақсатында парктерде өсіріледі.
Өкінішке орай, адамзат шаруашылықга бар болғаны 30мыңдай ғана өсімдік түрлерін пайдаланады да, оның ішінде күнделікті пайдалануға іріктелгені 12 мыңдай түрлері ғана.
Дүние жүзіндегі егістіктің 80% астамын тек өсімдіктің 250 түрі ғана алып жатыр.
Жер шары мен біздің еліміздің флорасы өте бай және әр түрлі біздің еліміздің территориясында ғана 20 мыңдай өсімдік түрлері, жер шарында 300 мыңдай гүлді өсімдік түрлері өседі. Адамның өндірістік мақсатқа пайдаланатын 30 мың, тұрақты түрде – 12 мың, оның ішінде 5 мыңға таяу әсемдік өсімдіктер , және бір көңіл аударатын жәйт, дүние жүзінің егіс көлемінің 80 % 250 өсімдік түрлері алып жатыр. Мал азықтық мақсатқа небәрі 25-ақ өсімдік түрлері өсіріледі, оның үстіне кейбір дақылдарға мал азықтық бағыт дақылдың мақсаты емес, атап айтқанда жүгері, күнбағыс, қарабидай, ноғатық, шай жүгері, сұлы ж.б. Өсімдіктердің таралуы әрқилы, сондықтан өсімдіктерді бір аймақтан екінші аймаққа, бір елден басқа елге, жабайы флорадан дақылға жаңа өсімдіктер енгізу қажеттігі туады. Бұл процесс интродукция – енгізу деп аталады. Интродукция түсінігіне еліміздің және шет елдердің жабайы түрлерін мәдеги дақылға енгізу, өзіміздің еліміздегі мәдени өсімдіктерін біздің елімізде өсіру жатады.
Акклиматизация – итродуценттердің табиғи тұқым қуалаушылығын сыртқы орта жағдайларының, адамдар қолданған белсенді селекциялық әдістермен өзгеруі.
Натурализация – акклиматизацияның жоғарғы сатысы: өсімдік жаңа ортаға бейімделіп қана қоймай, өз еркімен көбейе алады, жергілікті дақылдарға тіршілік үшін бәсекеге түсе алады
Флора байлығына қарамай бірқатар аудандардың далалық егіншілігінде осы уақытқа дейін нақты жағдайларға жақсы бейімделген өнімді мал азықтық өсімдіктер жоқ. Суыққа төзімді, тез өсетін өсімдіктер аз, өсіріліп жүрген көптеген дақылдар пісіп үлгермейді, оларды өсіру негізінен тасымал тұқымдарға негізделген. Осының бәрі мал азығының тұрақты қорын жасауға кедергі жасайды. Негізгі сүрлемдік маңызы бар және селекциялық жұмыстарға жарамды зерттелген ірі сабақты өсімдіктердің барынша маңыздылары – бірнеше түрге жататын аюбалдырған, таран, тянь-шань қымыздығы, марал тамыры, топинсольнечник, майтамыр, құлқайырлар, ешкі бұршақ, астрагал, катран, көпжылдық мал азықтық шай жүгері және т.б.
Майлы шомыр, рапс, сурепица, топинсольнечник және бірқатар басқалары – мәдени өсімдіктер, алайда майлы шомыр қазақстан Республикасында екінші өмірге ие болды. Топинсольнечник – жаңа дақыл және ол жер алмұрты мен күнбағысты будандастару арқылы алынған.
Жаңа малазықтық өсімдіктердің көпшілігі –моно-және поликарпиялық даму циклы бар көпжылдық, біржылдық өсімдіктер.
Барлық интродуценттер көпжылдықтар да, бір жылдықтар да жоғары өнімділігімен ерекшеленеді: бір жылдық түрлері 200- 400 ц/га, көпжылдықтары 500-ден 1500 ц/га дейін жасыл балауса береді, алайда шаруашылық егістерінде олар мүлде жоқ. Дегенмен бірқатар дақылдар – жаздық және күздік рапс, майлы шомыр, топинсольнечник, көңіл қоярлық дақылдар екенін көрсетеді.
Осы топтағы барлық өсімдіктер алшынкөктігімен суыққа және аязға төзімділігімен ерекшеленеді. Өсіп — өнудің басында көктемде 6-80, ал қысқа қар қабатының астында 40-450 аязды көтереді. Күзде іс жүзінде тұрақты аязға дейін Солтүстік Қазақстанда қазан айының басына дейін өсе береді. Барлық көпжылдық өсімдіктер себу нормасының өзгеруіне айтарлықтай әсер етпейді, өйткені сабақ жиілігі олардың қарқынды өркен түзуімен реттеледі.
П.П.Вавиловтың пікірінше, жабайы өсімдіктерді мәдени түрге енгізудің бірқатар обьективті себептері бар және оларды мәдениеттендіруге ұзақ уақыт қажет. Олар генеративті органдарының көп қабатты орналасуына байланысты біркелкі пісуі мен тұқымдарының шашылуымен сипатталады, сепкеннен кейін алғашқы екі жыл бойы баяу өседі, осыған байланысты арамшөппен, ластануға бейімділігі ерекшеленеді, көп өсімдіктердің тұқымдары терең тыныштық күйінде болады, осы биологиялық ерекшелігі оларды өсіруге бірқатар қиыншылықтар туғызады. Біреулері қысқа қарай себуді қалайды немесе тұқымды себуге скарификациялауды талап етеді, басқалары тұқымды себуге дейін ұзақ уақыт сақтауды немесе скарификациялауды тілейді.
Аз тараған дақылдарды ауылшаруашылығындағы мал азығын өндірудің барлық мәселелерін шешетін «керемет» деп қарамау керек. Өндіріске оларды енгізу мал азығын өндіру мәселесін шешуге көмектеседі. Бұл дақылдарды дәстүрлі дақылдарға қосымша деп қарастыру керек және аймақта барынша мол өнім беретін дәстүрлі дақылдарға ерекше көңіл бөлген жөн.
Мал азығын өндіруде жеткілікті тексерілген, жоғары өнімді сорттары бар рапс, сурепица, майлы шомыр, топинсольнечник т.б өндіріске енгізуге батыл жұмыс жүргізген дұрыс. Келешегі бар жабайы өсімдіктермен олардың селекциясы мен сорт дәрежесіне дейін жеткізу үшін мақсатты бағытпен қарқынды жұмыс жүргізу керек.
3-4 Дәріс ЖАҢА ӨСІМДІКТЕРДің ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Аз тараған жэне дәстүрлі емес дақылдар мен өсімдіктер топтын жалпы сипатамасы.
- Мал азықтық және т.б. шаруашылық кэсиеттері.
- Жалпы сипатамасы, қоршаған орта факторларға қоятын талаптары.
- Жабайы өсімдіктерді өндіріске еңгізгудегі негізгі қиыншылықтар.
- Аймақтағы перспективалы дақылдарды жерсіндіру.
Шаруашылыққа ұсынылған жаңа мал азықтық өсімдіктердің ішінде біржылдық өсімдіктер түрлері кездеседі. Бірақ, жаңа дақылдар көбінесе көпжылдық өсімдіктер. Бұл дегеніміз, өндіріске ұсынылған жаңа мал азыктық дақылдардың негізгі бағалы ерекшелігі. Сондай-ақ, дақылдардың бұл қасиеттері бұрыннан себіліп жүрген әдеттегі мал азықтық дақылдардан әлдеқайда жоғары. Айталық, кейбір әдеттен тыс дақылдар бір жерде 30-50 жылға дейін өсіп өнімін төмендетпейді. Мысалы Мәскеу облысының Белая Колпь шаруашылығында XX ғасырдың басында себілген қатты майтамырдың егістігі осы күнге дейін сақталған және өнімін жоғалтпаған. Кавказда 20-30 жыл бұрын отырғызылғак. жабайы болып кеткен жер жаңғағын кездестіруге болады. Санкт-Петербургтағы Ботаникалық институтта бұдан 20 жылдай бұрын себілген Вейрих таранын кездестіруге болады, Львов университетінің оқу тәжірибе пунктінде 50 жылдан бері өсіп тұрған сүйір жапырақты сильфия кездеседі (П.П.Вавилов, 1990).
Көпжылдық мал азықтық дақылдарды 8-10 жылға дейін, ал кейбіреулерін 13-15 жылға дейін шаруашылықта пайдалануға болады. Осы кездері олар өнімін төмендетпей шаруашылықта пайдалы болып келеді. Жаңа дақылдардың осындак ерекшеліктерін ғалымдар мен мамандар жоғары бағалап, келешекте осының негізінде шаруашылықтарда көпжылдық; сүрлемдік дақылдар егістіктерін ұйымдастыруға болатынын дәлелдеді.
Айта кету керек, барлық жерсіңдірілген жаңа мал азықтық өсімдіктер өздерінің биологиялық;өнімдерінің жоғарылығымен ерекшеленеді. Олар үстеп қоректендіруге, аддыңғы қатарлы өсіру агротехникасына жақсы бейімделеді. Осы ерекшеліктеріне карай оларды интенсивті және перспективті дақылдар қатарына жатқызуға болады. Көпжылдық жаңа малазықтық өсімдіктердің көк балаусасының әр гектардан түсетін өнімі орта есеппен 600-800, ал біржылдық өсімдіктердің өнімі — 350-500 ц-ге жетеді. Кейбір жекелеген тәрибеде олардан өте жоғары өнімдер алынды. Мысалы, Жапонияда өсірілген орыс майтамырының әр гектарынан бір жылда 2500-3500 ц-ге дейін көк балауса жиналған. Житомир облысында Сосновский аю балдырғанын жылына екі рет орғанда әр гектардан жинаған көк балаусасының өнімі 2644 ц болған. Черновицкий облысының Кацманский сортсынау учаскесінде бір рет орылған сильфия 1430 ц/га көк балауса өнімін берген. Киев облысында өсірілген жүрек жапыракты қатыраннан 1200 ц/га дейін көк балауса жиналған. Казақстанда Көкшетау облысында өсірілген қатыраннан 230 ц/га көк балауса өнімі алынған. Және де осы облыста өсірілген шығыстың ешкі шөбінің әр гектарынан 1200-1500 ц дейін көк балауса жиналған.
Украинада, Кавказда өсірілген жер алмүртының әргектарынан 500-1000 ц көк балауса және 150-300 ц дейін түйнек жиналған.
Жаңа мал азықтық өсімдіктерден алынған жоғары өнімдердің әр гектарынан жиналған өнім мөлшерінің 150-300 ц азықтық өлшемге, ал қорытылатын протеиннің мөлшері 20-25 ц дейін жететін мысалдарын көптеп келтіруге болады.
Жаңа дақылдардың көк балаусасының жоғары өнімі оның сапасының да жоғарлылығымен ерекшеленетінін көрсетіп отыр. Оның химиялық құрамдары әдеттегі өсіріп жүрген мал азық дақылдардан бірде-бір кем түспейді де, кейбір сапалық (витаминдер кұрамы т.б.) көрсеткшггері олардан артық болады.
Жаңа малазықтық өсімдіктердің негізгі ерекшелігі оның ;ок балаусасындағы протеин мөлшерінің жоғары болуында. Көпшілік өсімдіктерден жиналатын азықтық өлшем қорытылатын протеинмен тиісті мөлшерде қамтамасыз етілген, немесе одан жоғары.
Жоғары өнім беретін өсімдіктердің әр гектарынан 10-15 ц тейін протеин жиналады.
Сондықтан осы өсімдіктерден дайындалған сүрлем мал азығына жетіспейтін белок проблемасын шешудің жолы болмақ. «Және де түйіндеп айтатын бір мәселе, белоқ кұрамының ауыстырылмайтын аминқышқылдарына бай, ал оның ішінде өте аз кездесетін түрлерінің болуы.
Жаңа мал азыктық өсімдіктердің көк балаусасында баска да қоректік заттар, күл элементтері, витаминдер және микроэлементтер көптеп кездеседі. Вейрих таранында, майтамырда, аю балдырғанында, катыранда және кейбір басқа да өсімдіктердің құрамында биологиялық белсенді заттар: алколоидтар, глюкозидтер, фломониод қосындылары,фитоэстрогендер, кұмариндер, эфир майлары, гармондар, биогендік өсіру тездеткіштері кездеседі және оларды мал азықтандырғанда емдік профилактика ретінде пайдалануға болатыны анықталды.
Кейбір жаңа өсімдіктерде макро (кальций, фосфор) және микроэлементтер (кобальт, молибден, бор, цинк, марганец; көптеп кездеседі.
Алғаш рет үйренгенше көпшілікжаңа өсімдіктердің көк балаусасын мал сүйсініп жей қоймайды. Ал үйреніп алғасын жақсы жей бастайды. Мұның себебі әртүрлі. Мысалы кейбір өсімдіктердің дәмдік сапасы (таран, қатыран жәпе т.б.), кейбіреулерінің сабағы.менжапырағьшың түктенуі (майтамыр, майлы шомыр), ал кейбіреулерінің құрамында эфир майының (аю балдырғаны және т.б.) болуы малдың сүйсініп жеуіне өсер етеді. Келешекте жаңа малазықтық өсімдіктердің желінуін жақсарту үшін оның жоғарғы сапалы сорттарын шығару негізгі мәселе болмақ.
Тағы бір айта кететін мәселе, көпшілік жаңа мал азықтьіқ өсімдіктердің сабағының ірі болып келетіндігінде. Сол себепгі оны көк конвейер ретінде жас кезінде, яғни сабағы іріленіп кетпеген, жапырақ мөлшерінің (өсімдік салмағының 60-70% күрағанда) көбірек болғаныңда пайдалану тиімді.
Мысалы Англияда майтамырды шошқа және құс жаюға жайылым ретінде сеуіп пайдаланады. Мәскеу облысыңда және Коми республикасында аю балдырғаны себілген танапты ерте көктемде және күзде мал жаюға пайдаланады.
Жаңа мал азықтықдақылдардан дайындалған сүрлемді магі жақсы жейді. Оның қоректілігі жүгері сүрлемінен кем түспейді. Олардың сүрлемдік ерекшеліктері әр түрлі де, ол өсімдік күрамындағы қанттың мөлшеріне байланысты.
Ең жақсы сүрлемге салынатын өсімдіктер аю балдырғанының түрлері, күн түйнегі, мақсары үқсас млра ; шөбі. Бұлардың құрамында қант мөлшері сүрлемге салуға керекті мелшерден 1,5-2,5 еседей жоғары. Майлы шалқан, қүлқайыр, майтамыр сияқты өсімдіктерді таза күйінде тек қана тұқым салған кезінде сүрлемге салуға болады.Өйткені бүлардың құрамында қант мөлшері аздау, сондықтан бұл өсімдіктерді жас кезінде баска жақсы сүрленетін өсімдіктермен қосып сүрлемге салу тиімді.
Майтамырдың, ешкі шөбінің, қүлқайырдың, марал шөбінің, таранның және басқа да өсімдіктердің көк балаусасын қоректілігі жоғары және витаминдерге бай шөп үнтағын дайындауға пайдаланады.
Корыта келгенде жаңа өсімдіктерді көк балаусаға, сүрлемге, витаминді шөп ұнтақтарын дайындауға өсіруге болатынын зерттеулер мен алдыңғы қатарлы тәжірибелер көрсетті. Көпшілік жаңа өсімдіктер жақсы бал жинағыш ретінде де белгілі. Және де кейбір жаңа өсімдіктердің гүлдену кезеңінің жүруі басқа бал жинайтын дақылдардың гүлденуінің азайып кеткен кезінде болатыны анықталды.
Жаңа мал азықтық өсімдіктерге биологиялық тұрғыдан қарайтын болсақ, олардың табиғатта белгілі бір жерде өсуіне қарамай әртүрлі экологиялық аймақтарда өсіруге бейімді болатындығы.
Көпшілік өсімдіктерді киыр солтүстікте де және ыстық оңтүстік климатында да өсіруге болады. Қүрғакшылық аймақтарда өсіруге перспективальіқ өсімдіктер — қатыран, сида, таспашөп, біржылдықтүйежоңышқа, күнтүйнегі, забайкал тараны және т.б.
ЬІлғалды аймақтарда жақсы өсіп, жоғары өнім беретін өсімдіктер тобына; аю балдырғаны, Вейрих тараны, сильфңя, майтамыр, жер алмүрты, шығыстың ешкі шөбі, марал шөбі, кұлқайыр, майлы шалқан жатады.
Аю баддырғаны, май тамыр, марал шөбі, ешкі шөбі сиякты өсімдіктер өздерінің мезофидділер тобына жатуына карамай, алғашкьх өсу қарқынының жақсы жүруінің нәтижесіңде құрғақ (ксерофитті) аймақтарда да жақсы өнім қалыптастырады.
Кейбір жаңа өсімдіктердің биологиялықерекшеліктерінің бірі оның өсіруге әкелген жеріне «төрбиеленіп», тез қалыптасып, табиғи ортаға, жергілікті өсімдік құрамына сіңіп кетуіңде. Оған мысал ретінде тек кана Кавказда кездесетін қатты сабақты майтамырдың Украинада, Ресейдің батыс облыстарында және Еуропада жабайы болып кеткен өсімдіктерінің кездесетінін айтуға болады.
Жалпы, барлықжаңа мал азықтық өсімдіктер жақсы алшьш беруімен, яғни орып алғасын қайтадан қарқынды өсе бастауымең ерекшеленеді. Алшын өсуі олардың ағзаларының дамуының ерекше өтуіне байланысты. Кейбір өсімдіктерде бұл ерекшеліктер жақсы дамыған да оларды вегетация кезеңінде 3-4 рет орып алуға болады (майтамыр, ешкі шөбі). Көпшілік жаңа есімдіктерді көбінесе 2 рет орып алады. Бірінші орым өнімді болады. Бірақ, жазғы маусым кезінде өсімдік қоректік заттармен, ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген және де бірінші ору ертерек жүргізілген кезде екінші және одан кейінірек алшынның өнімдері де жоғары болуы ықтимал. Айта кету керек, өсімдіктің жақсы алшын түзуі оның шаруашылық маңызын көтеретін ерекшелігі.
Сонымен қатар өсімдікті жылына бірнеше рет орып өнім жинау оның егістігінің тезірек сиреп, өнімінің төмендеп кетуіне соқтыруын ұмытпаған абзал. Өсімдік өсірілген танапты ұзақ уақыт бойы интенсивті пайдалану көбінесе тыңайтқыштармен үзбей жүйелі қоректендірумен және шабу кезеңін қатаң сақтаумен байланысты.
Шаруашылыққа енгізіліп жатқан өсімдіктердің пайдалы ерекшеліктері олардың суыққа және аязға төзімділігі Көпжылдық өсімдіктер қар жамылғысының астында жатьт ұзақ мезгіл-40-45°С аязға төзеді, ал көктемде және вегетация басталған кезде ауаның-6-80 суығына шыдайды.
Көбінесе таулы аймақтардан жерсіндірілген өсімдіктер ерте көктемде көктеумен және алғашқы кезеңце кдрқынды өсуімен ерекшеленеді. Олардың бұл ерекшеліктері күздік дақылдардак және әдетте өсіретін көпжылдық мал азықтық шөптерден (жоңышқа, беде) жоғары. Осы ерекшеліктеріне байланысты көктемде бір айдың шамасында олардың көк балаусасыи орып, әр гектардан 200-250 ц-ге дейін өнім алуға болады. Бұл дегеніміз, көктемде тапшы болып қалатын мал азығының қорын қалыптастырьш, малды көк азықпен ертерек қамтамасыз ету.
Барлықжаңа өсімдіктер: біржылдық болсын, көпжылдық болсын, күздің аяғына дейін өсе беретінімен ерекшеленеді. Егер күзгі-1-20 суыққа жүгері, -2-3° суыққа күнбағыс үсіп закыммданатын болса, жаңа өсімдіктер мұндай суықтарда және күздің қалыпты күндері түскенге дейін өсуін токтатпайды, Күзгі айларда танапта көк азықтар азайған кезде кебінесе жаңа өсімдік танаптарын көк конвейер ретінде тиімді пайдалануға болады.
Кейбір біржылдық өсімдіктерді (майлы шалқан, қүл-қайыр т.б.) аралық дақылдарға себуге, немесе екпе парларға пайдалануға тиімді болатыны белгілі болды.
Егістік танаптан түсетін жалпы өнімді жоғарылату үшін және сүрлемнің сапасын көтеру үшін өсімдік қоспаларын себу тиімді екені анықталды, Казіргі кезде Ресейдің кейбір шаруашылықтарында мынадай өсіру тәжірибелері қалыптасты: 1) Вейрих таранын Сосновский аю балдырғанымен; 2) майтамырды, марал шөбін біржылдық немесе көпжыддық шөптермен; 3) қүлқайырды жугерімен және күнбағыспен; 4) майлы шалқаңды дәнді бұршақ дақылдарымен қосып себу әдістері. Айта кету керек, осындай қоспаларды себудің оңтайлы агротехникасы әлі күнге дейін. толық зерттелген жоқ. Ол келешектің жұмысы болуға тиісті.
Жаңа өсімдіктердің көбі өздеріне тән ерекшеліктерінің бірі олардың тұқым өнімінің және өну коэффициентінің жоғары болуы. Жаңа дақылдардың кейбір түршелерінің қиыр солтүстікте де тұқым беретіні белгілі болды. Сондықтан олардың тұқым шаруашылығын, өсіріп пайдаланып жатқан жерлерде ұйымдастыра беруге болады.
Жаңа өсімдіктердің көпшілігі өзінің өсіп, жоғары өнім қалыптастырған кезіңде жапырылмайды. Оларды интенсивті қоректендіріп, суарып жақсы баптай берсең сабақтары жапырылмай өсе береді. Бұл жоғары өнім қалыптастыратын өсімдіктер үшін бағалы қасиет.
Көпжылдық өсімдіктердің өнім қалыптастыруы олардың себілу мөлшеріне аз тәуелді болады. Өйткені, көбінесе олардың такаптарға тығыздығы сабақтарының қарқынды көбеюімен реттелетіні белгілі. Сол сиякты шаруашылыққа ұсынылған жаңа өсімдіктердің де тығыздығы алғашқы жылы себілу мөлшеріне байланысты болса, кейінгі жылдары ол көрсеткіш өздігінен реттеліп сол ортаға лайық, қалыпты тығыздық санын құрады.
Жаңа мал азықтық дақылдар көбінесе жарық сүйгіш өсімдік екенгі белгілі. Және де олардың алғашқы өсу кезінде арамшөптермен бәсекелесінің нашар болатыны да анық. Арамшөптермен қатты ластанған жаңа дақылдар егістіктері ісүзге дейін нашар өсіп, келесі жыддары мүддем сиреп кететін кдуіп болатынын ескерген жөн. Сондықтан көпжылдық дакылдарды арамшөптен барынша тазаланған танаптарға себу керек те, өсе бастаған арамшөптерді дер кезінде қүртып отыру кажет. Казір ол үшін көбінесе қол еңбегін пайдаланады. Келешекте ғылымның алдында арамшөптермен химиялық (гербицидтер) жолмен күресу мөселелерін анықтап, өндіріске ұсыну міндеттері түр.
Жаңа мал азықытық өсімдіктердің жақсы ерекшеліктерін айта келіп олардың кемшіліктерін де айтпасқа болмайды.
Бұлардың барлығы дерлік жабайы осімдіктерден жерсіндіріліп шаруашылыққа ұсынылғанын ұмытпағанымыз жөн. Егер селекционерлерге жаңа сорт шығару үшін біраз жылдар керек болса, ал жабайы өсімдіктерді жерсіндіріп, мәдени түрге енгізу одан да коп жылдарды керек етеді. Шаруашылық тұрғыдан алып қарағанда жаңа өсімдіктердің биологиялық екшеліктерінен көптеген кемшіліктерді табуға болады.
Ең басты кемшілігі олардың тұқымының біркелкі піспеуінде, өздігінен шашылып қалуында және жыныстық орандарының сабақ бойында көп ярусты орналасуында. олардың осы кемшіліктері тұқым жинауды механикаландырылған әдіспен жүргізуді тежеп, жиын кезінде көп тұқым рәсуе болады. Келесі кемшілік жоғарыда айтылып кеткендей, бірінші жылы арамшөптермен күресу мәселелері. Содан кейінгі мәселе тұқымдарының тыныштық кезеңдерінің ұзықтығы. Жаңа өсімдік тұқымдарының бұл қасиеті оларды түріне және сақталу ортасына байланысты әртүрлі болады Өсімдіктердің осындай биологиялық ерекшеліктері олар шаруашылықта өсіргенде қиындықтар тұғызады. Мысал кейбір өсімдіктердің тұқымын тезірек скарификациядан өткізіп, қыс алдында себуге тура келсе, кейбіреулерін көбіррек тыныштық қалпында сақтап, скарификациялап себу тиімды
Ал, кейбір өсімдік түрлерінің тұқымын сақтаған кезінде олардың өнгіштігі төмендейді.
Жаңа өсімдіктердің бұдан басқа да ірілі-ұсақты кемшіліктері кездеседі. Көптеген кемшіліктерді бұрыннан пайдаланып ке жатқан әдеттегі мал азықтық өсімдіктерден де байқауға болады. Сондықтан жаңа мал азықтық өсімдіктерді жақсарту, оны шаруашылықта өсіріп, пайдаланумен қатар жүруге тиісті.
Аймақтағы перспективалы дақылдарды жерсіндіру.
Солтүстік Қазақстандағы жемшөп өндіруді ұлғайтудың бір жолы – перспективалы дақылдарды жерсіндіру[1] болуы мүмкін. Оған, ең алдымен, жабайы флора құрамынан алынған, жергілікті жағдайларда өсіру болашағы бар және жақсы өндірістік бағаға ие болған өсімдік түрлерін енгізу керек.
Мысалы, байкал тараны (горец забайкальский) биіктігі 120-150 см болатын, Шығыс Сібірде жабайы түрде өсетін көпжылдық жоғары тамырсабақты өсімдік. Оны солтүстік Қазақстан жағдайында зерттеу өткен ғасырдың 70-жылдарында басталды. Ақмола облысында арнайы бағытталған сұрыптау нәтижесінде «Чаглинский» сорты алынған. 2002-2007 жылдары орта есеппен алғанда оның өнімділігі 39,8 ц/га абсолютті құрғақ затты құрады, бұл сұлының 40-42 ц/га өнімділігіне тепе-тең.
Гүлтәжі — өткен жүзжылдықтың 50-ші жылдарында қызылқұйрықтың жабайы өсетін түрлерін жемшөп дақылы есебінде дақылдандырудан алынған, биожиынтығының өнімділігі суарылмайтын егіншілік жағдайында – 400 … 500 ц/га және 6 … 9 ц/га протеин береді.
Бұған өзге табиғи жағдайлар мен орындарда бұрыннан өсіріліп, тасымалданған біршама дақылдардың түрлері де қосылған.
Бал құмайды дәстүрлі егу ареалы – біздің республикамыздың оңтүстігі, Молдова, Украина, Ресейдің Ставрополь және Краснодар өлкесі. Алайда оны Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарындағы сүрлемге өсіру тәжірибелері жүгерімен салыстырғанда оңтүстік қара топырақ пен талшын топырақта бал құмайды егудің артықшылықтарын көрсетті.
Солтүстік Қазақстанның құррғақшылыққа бейім және құрғақ далалы ауыл шаруашылық зоналарының егіншілік аймақтарында ноқатты егіп өсірудің болашағы зор. Оны әдетте республиканың оңтүстігі мен көршілес орта азиялық мемлекеттерде өсіреді.
Аймақтың далалық азық өсіруде көптеген онжылдықтар бойы жинақтаған тәжірибесі көрсеткендей, мал шаруашылығында қазіргі кезде іске асырылып жатқан жемшөптің тапшылығының мәселесін тез арада шешуді дәстүрлі жемшөп дақылдарын өсіру негізінде жүзеге асыру мүмкін емес. Өндіріс технологияларын жетілдіру арқылы өнімділіктің өсуі соңғы 30 жылда бесжылдыққа орта есеппен алғанда 26-38%-ды құрады. Ауылшаруашылық зоналарда перспективалы жаңа жемшөп өсімдіктерін енгізу байырғы дақылдармен салыстырғанда өнімділікті еселеп (2,0-2,5), жемшөп өндіруді жылдам және бірнеше есе ұлғайту мәселесін шешуге жағдай жасайды.
Аймақтың өзіндік табиғи жағдайлары және топырақ ерекшеліктері:
— тұрақты жел белсенділігі;
— жауын-шашын мерзімділігі;
— температураның көктемгі жылдам өсімі;
— топырақтың эрозияға бейімділігі
соңғы уақытқа дейін көбісі топыраққа саяз отырғызуды талап ететін және топырақтың жоғары қабатының тез кебуіне бейімделмеген ұсақ тұқымды болып табылатын дақылдардың егу ауданын кеңейтуді тежейтін факторлар болып келді.
Бірақ агротехниканың жетілдірілуі және егу машиналары, сонымен қатар арамшөптен қорғау құралдары мен әдістері жүйесіндегі жаңа техникалық шешімдер аймақ жағдайында бұл дақылдардың өнімділік әлеуетін толығырақ іске асыруға мүмкіндік береді.
Өткен жүзжылдықтың 70-жылдарынан бастап Солтүстік Қазақстан ғылыми орталықтарының ұжымдық қызметінің нәтижесінде
— дәстүрлі өңдеу дақылдарынан өнімділігі жағынан 2,0…3,5 есе асатын
перспективалы дақылдарды өсірудің зоналық технологиялары жасалды;
— осы дақылдардың әрқайсысы үшін зоналық деңгейде топырақ-климаттық
ерекшеліктері ескеріле отырып агроклиматтық аудандастыру жүргізілді;
— патенттермен және авторлық куәліктермен қорғалған арамшөптерден қорғау,
егу агрегаттарын қайта қалпына келтіру, сорттар жасау жүйелеріне қатысты
бірнеше техникалық шешімдер ұсынылды;
— жеке дақылдар бойынша бастапқы тұқым шаруашылығы басталды.
Солтүстік Қазақстанда жаңа жемшөптік дақылдар өнімдерінің мына жағдайларға жарамдылығын бағалау классификациясы жасалды:
— таза күйде консервілеуге (сүрлем, пішендеме);
— дәстүрлі өсірілетін дақылдармен қоспада консервілеуге;
— жасанды жолмен ылғалсыздандырылған жемшөптерді дайындауға (витаминді
шөп ұнтағы, түйірлер);
— негізгі шикізаттың сапасын арттыру үшін үстеме ретінде.
Барлық жағдайда өнім салалық стандарттың бірінші санатына сәйкес келді. Бұл жаңа дақылдардың өнімі, жоғары шығымдылығымен қатар, жақсы қортылуымен, алынатын шикізаттың жоғары протеиндік қамтамасыз етілуімен ерекшеленеді.
Бірнеше жыл қатарынан өндірістік тексеруден өтіп қайта жасалған технологиялар энергия жинақтайтын сипатқа ие, өйткені олар жоғары потенциалды өнімділігі бар дақылдарды егуге негізделген және олардың көбісінің, шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайында маңызы жоғары болып саналатын, плантацияларды өңдеусіз өндірістік мақсатта қайта қолданудың көпжылдық (10 жылдан көп) циклы бар.
Мысалы, 2003-2007 жылдарда байкал сүрлемде егудегі таза шығынның орнын толтыру жүгеріні егудегі 55,9%-ға қарсы 205,7%-ды құрады; витаминді ұнды егудегі шығынның орнын толтыру 188,9% немесе жоңышқаны (люцерна) егуге қарағанда 53,8%-ға артық болды.
Дәрістер курсына Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің ғалымдар ұжымының зерттеу жұмыстарының материалдары, сонымен қатар, Қазақстанның солтүстік облыстарының басқа ғылыми-зерттеу орталықтарының өндірістік жағдайларда аппробацияланған зерттемелері енді.
Қолдануға ұсынылатын әдебиеттер.
Негізгі
- Сағалбеков У.М., Костиков И.Ф., Әленов Ж.Н. Солтүстік Қазақстанның аз таралған перспективалы дақылдары. – Көкшетау, 2003. – 47б.
- Костиков И.Ф., Оспанов Е.Д. Солтүстік Қазақстанда бал құмайды егіп өсіру. – Көкшетау, 2007. – 107б.
- Сағалбеков У.М., Костиков И.Ф., Әленов Ж.Н. Солтүстік Қазақстан жағдайында жемшөп және тұқым ретінде шығыстық ешкі бұршақты егіп өсіру технологиясының ерекшеліктері: Ұсыныстар. – Көкшетау, 2000. – 16б.
Қосымша
- Степанов А.Ф. Батыс Сібірдегі көпжылдық дәстүрлі емес жемшөп дақылдар. – Омбы, 1996. – 60б.
- Ларин И.В. және басқалар. Кормовые растения сенокосов и пастбищ СССР.//И.В.Ларин, Ш.М.Агабабян, Т.А. Работнов және басқалар – М.-Л.: А.-ш. әдебиеттер баспасы, 1951. – б.103-115.
- Медведев П.Ф. Аз таралған жемшөп дақылдары. – Л.: Колос, 1970. – 160б.
Бақылау сұрақтары
- Жемшөп өндірудегі тапшылықтан тез өту мәселесін шешудегі жетістіктер.
- Республиканың солтүстік аймағындағы аз таралған дақылдарды жерсіндіру қандай перспективалар ашады?
- «Жаңа дақылдар», «аз таралған дақылдар» ұғымдарын сипаттаңыз.
- жаңа дақылдарды агроклиматтық аудандастырудың негізінде не жатыр?
- Перспективалы дақылдарды кең масштабтарда енгізуді тежеуші факторлар.
Жана мал азықтық астық тұкымдас дакылдар.
Кара бидай
Тритикале (Тритикале, Trіtіcale)
Бидай-бидайық буданы (Пшенично-пырейный гибрид, Trіtіcum agropurotrі)
1.Күздік қара бидай (Озимая рожь, Secale cereale)
Күздік қара бидай біржылдық астық тұқымдастарына жататын шөптесін өсімдік. Оны тағамға, мал азығына және техникалық мақсаттарға пайдалануға болады. Дәнінде белок мөлшері арпа мен сұлыдан жоғары, бидайдан аздау болады. Қара бидайдың отаны Кіші Азия болып есептеледі. Алдымен ол мәдени астық дақылдарын ластайтын арамшөп есебінде танылып, бара келе солтүстік аймақтарда өсіп жақсы өнім беруіне байланысты жеке дара мәдени астық тұқымдас өсімдік ретінде қолданыла бастады. Біздің елімізде қара бидай 3-ші ғасырдан белгілі. Дүние жүзінде өсірілетін қара бидай көлемі 16 млн. гектарға жуық, ал оның 9 млн. гектары бұрынғы Одақ көлемінде өсірілді. Қара бидай негізінен Россияның қаратопырақсыз аймақтарында, Украинада, Белоруссияда және Балтық теңізі жағалауындағы республикаларда себілді. Қазақстанда қара бидай негізінен солтүстік облыстарда өсіріледі. Оның көлемі республикада 50-60-шы жылдары әжептәуір болған. Соңғы уақытта белгісіз себептермен оның егістігі азайып кетті (45-ші сурет).
Қара бидайдың дәнінің өнімділігі әр гектардан орташа 15-20 ц. Дәнінде 12,8% белок, 80,9% көмірсуы болады, ал басқа көрсеткіштері бидай дәніндей. Қара бидай нанында рибофлавин витаминдері көп кездеседі. Қара бидайдан жоғары өнімді көк балауса жиналады. Масақтанғанға дейін орылған қара бидайдың әр гектарынан 150-180 ц дейін көк балауса жиналады. Оны көк азық ретінде мал қоректендіруге, сүрлем және пішендеме салуға пайдаланады. Және де қара бидайды пішенге де орады, одан шөп ұынын, шөп кесінділерін, түйіршіктерін жасайды. Қара бидайдың дәні және кебегі малға жақсы құрама жем. Сабаны малға ірі азық ретінде пайдаланылады.
Қара бидай көктемде өте тез өседі де алғашқы көк азық ретінде пайдаланылады, яғни жасыл конвейер шикізатының негізгі дақылы болып есептеледі. Күздік қара бидайды пішенге, пішендемеге өсіру Қазақстанның солтүстік және орталық аймақтарында басты резервтердің бірі болып табылады. Бұл дақылдың қарқынды түптенуі және тез өсуіне байланысты қара сұлы, қалуен сияқты арамшөптермен жақсы күресуге болады. Сондықтан ол егістік танаптарды арамшөптен тазартушы дақыл болып есептеледі.
Морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері. Күздік қара бидайдың тамыр жүйесі, шашақты, жақсы дамыған, 1,5 м тереңдікке дейін өседі.
Сабағы-қуысты сабан-5-6 түйін аралығы бар, биіктігі 1,5-2 м дейін.
Жапырақтары сызық жолды, бидайға қарағанда жалпақ. Гүл шоғыры-масақ. Масақшалары қосгүлді, айқас тозаңданатын өсімдік. Жемісі-дән. 1000 дәнінің салмағы 20-35 г. Масағының түсі ақ, сары, немесе күнгірт-сары. Дәнінің түсі сары, қоңыр.
Қара бидайдың тұқымы +1-20 өне бастайды. Оның өсіп-өнуіне ең қолайлы температура +20-220. Астық дақылдарының ішіндегі қысқа өте төзімді өсімдік. Қар қабатынсыз-250, ал қар жамылғысының қалыңдығы 20-30 см болғанда-40-500 аязға шыдайды. Оның толықтай өсіп дән беруі үшін белсенді температура жиынтығы 1300-15000.
Тамыр жүйесінің жақсы дамуына байланысты және сол тамырлары арқылы күзгі-көктемгі ылғалды пайдаланудың нәтижесінде қара бидай құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер қатарына жатады. Оның транспирациялық коэффициенті 340-440 шамасында. Бидайға қарағанда топыраққа талғамы төмендеу.
Сепкен уақыттан дән жинауға дейінгі өсіп-өну ұзақтығы 270-350 күн. Ол негізінен күзде түптенеді де бір өсімдікке 4-8 сабаққа дейін құрайды. Масақтану кезеңі күздік бидайға қарағанда 12-17 күндей ерте басталады, бірақта гүлдену кезеңі 10-12 күндей кеш басталады. Дәнінің пісуі де 8-10 күндей ерте басталады. Қазақстанда себуге ұсынылған сорттары: Омка, Саратовская 5, Шолпан.
Өсіру агротехникасы. Күздік қара бидайды Қазақстанның солтүстік аймақтарында өсіру тиімді деп айтамыз. Оны таза парға себеді. Құрғақшылық аудандарда екпе парға орналастыру оның шығымын төмендетеді. Күздік қара бидайды мал азығына өсіргенде бір жылдық шөптен және жүгеріден кейін орналастырады. Ауа райының тұрақсыз аймақтарында алғы дақылды жинап алысымен топырақты тайыздау (10-12 см) етіп тілгішпен немесе дискімен өңдейді. Топырақ өңдеген кезде оған суперфосфат (P90-120) сіңіреді. Көктемде азот тыңайтқыштарымен (N40-45) қоректендіреді.
Күздік қара бидайдың қалыпты дамуы үшін жалпы температура жиынтығы күзде 450-5500 шамасында болуы керек, яғни оған 42-55 күн қажет болады. Сондықтан оны 5 тамыз бен 10 қыркүйек аралығында- солтүстік аудандарда ертерек, оңтүстік аудандарда-кештеу себу керек. Ылғалы жеткілікті аудандарда ең оңтайлы себу мерзімі- тамыздың екінші жартысы. Себу мөлшері құрғақ аймақтарда 3,5-4,0 млн/га өнгіш тұқым (85-110 кг/га), тұқым себу тереңдігі-4-7 см.
Күздік қара бидайды мал азығына-пішен алу үшін паялы дақылдардан кейін орналастырады. Ол үшін алғы дақыл жиналып алынғасын топырақты бірден 5-10 см тереңдікке культивациялайды немесе дискіленеді, беті тегістеледі. Тұқым қатарлап себіледі, себу мөлшері 4,0-4,5 млн/дана өнгіш тұқым (100-120 кг/га). Көктемде егістікті азот тыңайтқышымен (N40-45 кг/га ә.е.з.) үстеп қоректендіріледі.
2.Тритикале (Тритикале, Trіtіcale)
Немесе бидай-қара бидай буданы-астық тұқымдастарының жаңа түрі. Оның мал азықтық қасиеті бидайдан, қара бидайдан жоғары. Мысалы, тритикаледе белок мөлшері бидайдан 1,5% және қара бидайдан 4% жоғары. Аминқышқылдарына бай келеді. Мәдени жайылымдарда шөп қоспасында оны мал сүйсініп жейді. Пішен, пішендеме, шөп ұнын, түйіршіктерін өндіруге аса құнды өсімдік. Және де одан көктемде пайдаланатын сүрлем салуға болады. 100 кг көк балаусасында 22-25 а.ө. және 2,3-2,7 кг қорытылатын протеин бар. Көк балаусасында жеңіл қорытылатын көмірсутегілері, каротиноидтар, лизин және басқа да бағалы аминқышқылдары көптеп кездеседі. Құрамында қанттың мөлшері жеткілікті болғандықтан ол жеңіл сүрлемге салынады.
Тритикаленің дәнін және кебегін жоғары белокті құрама жем ретінде малға және құстарға береді. Дәнінің құрамында белок мөлшері 18-20%. Оның организмге сіңімділігі жоғары. Құрамында микроэлементтер (Mn, Fe, Cu) және аминқышқылдары көп кездеседі. Осы қасиеті үшін оны басқа құрама жемдерге қоспа ретінде малға, әсіресе шошқа семірткенде пайдаланады. Осылай пайдаланған кезде тритикаленің құрама жемі басқа дақылдардың (бидай, арпа) құрама жеммен бордақылағанған малдың ет қосуы 10-15% артады да 20% дейін жем үнемдейді.
Дәні қамырланып піскен кезде жиналған тритикаледен шөп гранулдарын, түйіршіктерін өндірген тиімді.
Бұл өсімдік Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында суармалы жерлерде өсіруге өте тиімді. Жоғарғы агротехникалық шараларды бұлжытпай орындаған кезде оның дәнінің өнімділігі әр гектардан 50-80 ц дейін жетеді. Солтүстік және орталық Қазақстанда жақсы өсіп жоғары өнім береді.
Мал азықтық сорттарының көк балаусасының өнімі әр гектардан 500-600 ц-ге дейін.
Ботанико-биологиялық ерекшеліктері. Тритикаленің тамыры жақсы дамыған. Өсімдігінің түптенуі жоғары. Сабағы тік өседі, көк азықтық сортының биіктігі 145-180 см және дәндік сорттарының биіктігі 110-120 см-дей болады. Сабағында балауызды өңез болады, ақшыл-сары, жапырылмайды. Жапырағы ланцетті, жұмсақ, бір түпте 45-50% мөлшерінде.
Гүлшоғыры-ірі масақ та, онда 25-28-ге дейін масақша орналасқан.
Масағы мұртты немесе мұртсыз болады. Дәні ұзынша келген, сырты бұжырлау, өздігінен шашылмайды. 1000 дәнінің массасы 28-45 г.
Тритикале қысқа және суыққа төзімді. Оның бұл ерекшеліктері күздік бидайдан жоғары. Жақсы ылғалданған танапта жоғары өнім береді. Және де бұл дақыл құрғақшылыққа да төзімді, өйткені ол көбіне өсіп-дамыған кезеңінде күзгі-қысқы түскен ылғалды жақсы пайдаланады.
Дәні пісіп-жетілген кезіндегі ылғал мөлшері бидай дәніне керекті көрсеткіштей.
Тритикале көпшілік топырақ түрлерінде өсіп жақсы өнім береді. Ең жақсы өнімі қара және қызғылт топырақты танаптар.
Өндірісте тритикаленің мына сорттары өсіріледі. Олар екі топқа бөлінген: 1) дәндік-Амфидиплоид 206, Амфидиплоид 201; 2) Көк азықтық- Одесский кормовой, Ставропольский 1, Житница 1, Амфидиплоид 1, Амфидиплоид 2, Амфидиплоид 257.
Өсіру агротехникасы. Тритикаленің өсіру агротехникасы топырақ-климат жағдайына қарай қалыптасады. Дәндік тритикале, көк шөптік түріне қарағанда жақсы алғы дақылды сүйеді. Оларға жақсы алғы дақыл болып таза пар және екпе пар, бұршақ дақылы және көпжылдық шөптер. Алғы дақыл ретінде ерте жиналатын сүрлемдік жүгері де жақсы.
Тритикалені астықты дәнді дақылдардан кейін себуге тиімсіз, өйткені астық өсірілген танап қатты құрғап қалады да, тритикаленің өскіні күзде нашар қалыптасып, баяу дамиды. Соның әсерінен келешекте оның өнімі мен сапасы төмендейді.
Тритикаленің мал азықтық сортына жақсы алғы дақыл дәнді бұршақ дақылдары, сүрлемдік жүгері және жаздық астық дақылдары.
Танапта топырақ өңдеу жұмыстары жақсы өтуі тиісті. Мұның ең негізгі міндеті топырақта ылғал жинау және арамшөптермен күресу.
Тритикалені екпе пардан кейін сепкенде танапты ауыр дискілі тырмамен 2-3 рет өңдейді, содан кейін барып 22-25 см тереңдікке аударып жыртады. Себер алдында арамшөптермен ластануына қарай 1-2 рет культивация жүргізеді.
Танапқа гектарына 20-30 тн органикалық тыңайтқыш (көң) берген тиімді, немесе толық минералды тыңайтқыш беріледі (N90-120P60K45).
Тыңайтқыштарды күзде зябь жыртқан кезде береді, содан кейін көктемде азот тыңайтқышымен үстеп қоректендіреді (N40-60). Осылай болған жағдайда тритикаленің дәнінде белок мөлшері 1,0-2,5% өседі және көк балауса өнімі 15-35% жоғарылайды.
Тритикаленің өнімі оның оңтайлы себу мерзімінде өткізілгеніне байланысты. Солтүстік, орталық облыстарда оны 30 тамызға дейін сеуіп бітіру керек. Оңтүстік, оңтүстік-шығыс және батыс облыстарында қыркүйектің аяғына дейін себіледі.
Себу мөлшері гектарына 3 млн. өнгіш тұқымнан 7,0 млн. данаға дейін ауытқиды. Тұқымдық тритикаленің себу мөлшері 3,0-4,5 млн. өнгіш тұқым.
Тұқым себу тереңдігі 5-6 см. Күзгі құрғақшылық жылдары себу тереңдігі 7-8 см.
Тритикаленің көк балаусасының мал азықтық сапасын көтеру үшін оны күздік сиыр жоңышқасымен қосып себеді. Қоспада тритикаленің себу мөлшері гектарына 120 кг, сиыр жоңышқаның себу мөлшері 60 кг болып алынады. Осылай себілген шөп қоспасы суармалы танаптардан 550-600 ц/га дейін көк балауса алынып 10 ц/га дейін протеин жиналады.
Тритикалені дәнге бөлектеп жинайды (15-20 см биіктікте) немесе тікелей жинайды. Бөлектеп жинау дәннің қамырланып піскен кезеңінде жүргізіледі (дәннің ылғалдылығы 30-40%). Бөлектеп шабу мен оны дестеден жинау аралығы 2-4 күннен артық болмау керек. Өйткені дестеде жатып қалған тритикале масағындағы дән оның құрамында a- амилазының белсенділігінің жоғары болуына байланысты тез көктеп кетеді.
Мал азықтық тритикалені көк шөпке, пішенге және басқа да мал азықтық түрлерін алу үшін түтіктенгеннен бастап толық масақтанғанға дейін шабады. Осы кезеңде шапқанда оның өнімінің сапасы ең жоғары болады.
Қазақстанда тритикаленің мал азығы өндірісін дамыту үшін келешегі зор. Оны республиканың барлық аймақтарында өсіруге болады. Оңтүстіктің суармалы жерлерінде оны мәдени жайылымдарға қолдану және одан мал азықтарын дайындау өте пайдалы.
3.Бидай-бидайық буданы (Пшенично-пырейный гибрид, Trіtіcum agropurotrі)
Бидай-бидайық буданы (пшенично-пырейный гибрид, ППГ) мал азықтық ерекшелігімен белгілі. Оның авторы орыс ғалымы Н.В.Цицин. Бидай дақылына қарағанда ол бірінші жылы жақсы қыстайды да көк азыққа шабылып алынады. Содан кейін де жақсы өседі. Келесі жылдары бидай-бидайық буданының қысқа төзімділігі нашарлайды да сиреп кетеді. Сол себептен оны біржылдық екі-үш рет орылатын мал азықтық дақыл ретінде пайдаланады.
Өзінің биологяилық негізгі ерекшелігі-алшыны тез өсуіне байланысты оны мал азығына жан-жақты пайдалануға болады. Мысалы оны бірінші рет дәнге жинап алғасын, екінші рет көк шөпке (немесе пішенге) шауып содан кейін алшынына мал жайылады. Вегетация кезеңінде оны 2-3 рет шауып көк шөп ретінде пайдалануға болады.
Бидай-бидайық буданының дәнінде 20-21% белок бар. Пішенінде ерітілетін көмірсуы (30-32%) және шикі протеин (14-16%) көп болады. Соңғы рет күзгі шабылған көк шөбінде жұмсақ жапырақ үлесі көп болғандықтан ондағы протеин мөлшері ең жоғары болады (19-20%).
Оның сабаны басқа астық дақылдарының (бидай) сабанынан мал азықтық құны жоғары. Сабағы көк күйінде сақталады да соның әсерінен онда протеин (5,7%), витаминдер және де азықтық заттар 1,5 еседен көп кездеседі.
Орташа өнімі әр гектардан 300-400 ц көк балауса. Дәнінің орташа өнімі 15-18 ц оған қоса 40-45 ц көк шөп немесе 8-10 ц пішен жиналады.
Бидай-бидайық буданын солтүстік және орталық облыстарда көк конвейер, шөп, пішен және құрама жем алу үшін өсіруге болады. Оңтүстік облыстарда суармалы танаптарда жақсы өнім жиналады.
Ботаника-биологиялық ерекшеліктері. Бидай-бидайық буданы жұмсақ бидай мен бидайық- шөбін алшақ будандастыру арқылы алынған мал азықтық өсімдік. Түптенуі өте жоғары, бір өсімдікте 60-қа дейін сабақ болады.
Сабағының биіктігі 80-150 см дейін өседі, аздап балауыз қабатты, түсі көкшіл.
Жапырағы ұзынша келген : ұзындығы 12-30 см, көлденеңі 0,6-2,0 см дейін. Жапырақтануы жақсы (40-50%).
Масағы ұзын (13-24 см) қылшықты немесе қылшықсыз, пішіні ұршық тәрізді. Масағында 12-27 данаға дейін масақша болады.
Дәні ұзынша жұмыртқа пішінді, жасыл, қызыл, күлгін, ақшыл түсті. Ірілігі орташа, 1000 дәннің массасы 26-35 г.
Бидай-бидайық буданы қысқа өте төзімділігімен ерекшеленеді. Және де ол саңырауқұлақ және бактериялық ауруларымен зақымданбайды. Ылғал сүйгіш өсімдік.
Өсіру агротехникасы. Бидай-бидайық буданын күздік бидайдан 10-15 күндей ерте себеді. Өйткені оның алғашқы өскін беріп дамуы баяу жүреді. Оны пішен немесе көк шөп дайындауға әр гектарға 190-210 кг мөлшерінде (6-7 млн. өнгіш тұқым), дән алу үшін оның себу мөлшерін 5-10% кемітеді.
Бұл өсімдікке алғы дақыл таңдау, танапты дайындау және себу тритикалені өсіру сияқты.
Оны көк балауса немесе пішен дайындау үшін түтіктеніп-масақтану кезеңінде орады. Үш рет орған кезде өнімінің үлесі былайша бөлінеді: 1-ші орғанда-60%; 2-ші орғанда-30% және 3-ші орғанда -10% өнімі жиналады.
Буданды тұқымға бөлектеп жинайды. Өйткені оның дәнінің пісуі біркелкі болмайды. Тура жинаған кезде оның сабағы көк күйінде болып дәннің ылғалдылығын жоғарылатады. Сол себептен жиналған тұқымды тез арада жақсылап кептіріп тазалау керек.
- Тритикаленің жемдік дақыл ретіндегі маңызын келтіріңіз?
- Бидай-бидайық буданының жемдік дақыл ретіндегі ерекшелігін атаңыз?
Дәріс Аз тараған көпжылдық мал азықтық шөптер:Біржылдык жима тарғақ ,тамырсабақсыз бидайық (пырей бескорневищный),шалғындық бетеге, көпшабысты үйбидайық (райграс)
1.Маңызы және таралуы. Жалпы сипаттамасы. 2.Сыртқы факторларға қоятын талаптары. 3.Жем-шөпке және тұқымға өсіру технологиясы.
Жима тарғақ (Ежа сборная)
Тарғақ мәдени дақыл түрінде енгізілгелі көп болды. Жабайы түрі көбіне-көп Қазақстанның таулы және тау етегіндегі аймақтарында өседі.
Бұрынғы Одақ көлемінде орманды, орманды-далалы және далалы аймақтарының солтүстігінде өңірлерде себіледі. Аса құнды шаруашылық мәніне қарамастан, республикамызда оның егіс көлемін арттыруға тиісті мән берілмей келеді. Деуге болады.
Жима тарғақ -тау, тау етегі, сондй-ақ суармалы өңірлерде түрлі шаруашылық қажеті үшін кеңінен тарауға тиімді, бағалы көп жылдық астық тұқымдас мал азықтық дақылдың біріне айналуға тиісті. (К.Аубакиров 1986ж.).
Биологиясы және шаруашылық маңызы. Жима тарғақ биік өсетін сирек түпті астық тұқымдас өсімдік. Қысқы және көктемгі қара суыққа төзімділігі шамалы.
Бұл шөп өнімі жоғары, өте құнды мал азықтық дақылдар қатарына жатады. Алматы өңірінде көктемде себілген дән 17 күнде өніп шығып, түптену фазасына 27-36 күнде жетеді. Мұны пішен үшін гүл шоғыры толық жарып болған кезеңде шабды. Әдетте, бұл фазаға өсімдік түптенгеннен соң 18-22 күн шамасында жететін шамасында жететін болады. Гүлдеуі екі апта бойына созылады.
Себілген жылы жима тарғақ өнімді мол бермейді. Оның егісінен сепкеннен кейінгі екінші, әсіресе үшінші жылдан бастап мол өнім алынады. Қолайлы агротехника қолданылған жағдайда, 8-10 жыл бойы қатарынан тұрақты мол өнім алуға болады. Суармалы учаскелерде тыңайтқыш қолданған жағдайда оның гектарына 500 центнерге дейін балауса, яғни100-120 центнер пішен жиналады.
Шабындық үшін оның бірі өзін немесе бұршақ тұқымдас (әсіресе беде) шөптермен арарлс себуге болады. Бедемен аралас себілгенде көбіне – көп ол түптену фазасына ғана жетіп, бастапқы жылы оның тамыр системасы жеке сепкендегідей қуатты болмайды. Екінші, үшінші жылдарда ғана жақсы дамиды. Сөйтіп, бірте-бірте 6-7 жылдан соң бедені түгелдей аралас егістен ығыстырып шығып, жеке өзі қлады. Аралас егістің жыл ішіндегі дамуының да ерекшелігі бар. Бірінші шабыста шөптің құрамында жима тарғақ бедеден бастырмақ болса, екінші шабыст олардың өсіп-дамуы теңеледі, ал бұдан соңғы кезеңдерде жима тарғақтың өсуі біршама баяулайды. Жима тарғақ бедемен аралас себуге өте қолайлы және тиімді шөптерден саналады. Өйткені, ол көлеңкеден қорықпай аралас сепкенде ойдағыдай өсе береді. Жима тарғақ бірінші жылы (егісте біррен-саран ғаана тұқымдық сабақтар пайда болып) тұқымды шамлы ғана береді. Келесі жылдан бастап тұқымның өнімін мол бере бастайды. Тұқым өнімі гектарына 2-5 центрнерге дейін жетеді.
Бұл шөптің ең жақсы биологиялық қасиеттерінің бірі-шауып алғаннан соң, болмаса мал жайып кеткеннен кейін қайтадан тез алшындап жетіліп отыруы. Тез алшындап, қайта өсіп отыруы үшін топырақта ылғал мен қоректік заттар жеткілікті болуы қажет. Мысалы, Алматы облысының тау бөктеріндегі суармалы жерлерінде оның егісіне 5-6 рет қайталап мал жаюға болады.
Сондай-ақ жима тарғақ қар кетісімен ерте көктемде көгеріп, қаулап өсе бастайды.
Соңғы жылдрдың мағлұмттарын қарағанда, бұл дақыл мал тұяғымен таптауға да төзімді екенін көрсетеді.
Сөйтіп, жима тарғақ мол және сапалы пішен жинуды қамтамасыз етумен қатар, қазірде кең өріс алып отырған ұзақ мерзімді мәдени жайылымдар (суармалы учаскелерде) жасау үшін себетін ең бсты жабайы астық тұқымдас дақылы деуге болады. Өйткені ол басқа шөптерге қарағанда біріншіден, көктемде ерте көктейді, екіншіден малдың тұяғымен тапталуына біршама тұрақты, үшіншіден, пішен шауып алған соң, болмаса жайғаннан кейін алшындап қайтадан көктегіш келеді.
Жима тарғақ егісінен алынатын жемшөптің қоректі құндылығы да жоғары. Мысалы, 13-14%, гүлдену қарсаңынд одан да молырақ протеин болады.
Міне, сондықтан да оның өнімін тек пішен дайындау не болмаса жылым ретінде пайдаланып қана қоймай одан шөп ұнын өндіруге де әбден болады. Мұндай практика еліміздің, әсіресе, орталық және Балтық жағасындағы аймақтрында кеңінен өріс алып келеді.
Қазақстанда жима тарғақ өсіруге тиісті мән берілмей келгендігі салдарынан оның селекция және тұқым өндіру ісі де осы уқытқа дейін жөнді қолға алынбай келеді. Сондықтан да бізде оның бүгінгі күнде бірде-бір аудандастырылған сорты жоқ деуге болады.
Осыған орай ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу мекемелерінің алдында тұрған кезек күттірмейтін міндеттердің бірі жима тарғақтарының әр түрлі шаруашылық қажетіне керекті жоғары өнімді, интенсивті сорттарды шығару және оның тұқымын өндіруді кең көлемде ұйымдастыру болып табылады.
Өсіру агротехникасы. Жима тарғақ шөбін өсірудің агротехникасы көпшілігінде еліміздің Европалық бөлігіндегі аймақтарда зерттелген. Жоғарыда айтылғанда, Қазақстанда жима тарғақ агротехникасы әлі жеткілікті зерттелмей келеді. Бұл жөнінде республикада соңғы жылдардағы ғылыми жұмыстардан тек академик Д.А.Зыковтың басшылығымен Алматы зоотехникалық — мал дәрігерлік институтының “Ақсай“ оқу-тәжирибе шаруашылығында жүргізген кейбір зерттеулерді айтуға болады.
Себу мерзімі. Себу мерзімі жөнінде мағлұматтар әртүрлі. Оның тұқымын көктемде себуді ұсынатын зерттеушілерімен қатар күзде себу тиімді деушілерге де жоқ емес.
Топырақты дайындау. Жима тарғақтың тұқымын топыраққа 2-3 см тереңдікте ғна сіңіру қажет. Ол жер етіне кешігіп, 17-20 күнде өніп шығады. Жима тарғақты күзде сепкен кезде топырақта жеткіліті мөлшерде ылғал болу қажет. Ол үшін алғы дақылды жинап алдымен жерді суарып, соңынан террең жыртады. Егер учаскеде арамшөптер кездеспесе оны жыртпай-ақ сыдыра жыртумен де қанағаттануға болады.
Себу әдісі мен нормасы. Жима тарғақты күзде аралас еккенде бедені оның үстіне көктемде қосымша себеді. Мұндайда гектарын жима тарғақ дәні 8-10 кг, беде 10-12 кг мөлшеріне себіледі. Егер жима тарғақтың бір өзі таза егілетін болса, онда себу нормасы 14-15 кг шарасында болады. Оны қатарлы жаппай, болмаса қатар аралығында болады. Оны қатарлы жаппай, қатар аралығын 30 см етіп, кәдімгі тұқым-шөп сеялкасымен себеді.
Тыңайтқыш беру. Жима тарғақтан мол және тұрақты өнім алуда тыңайтқыштардың ролі ерекше. Әсіресе азот тыңайтқышы бұл дақылдардың жақсы өсуіне әсер етеді. Минерал тыңайтқыштар оның өнімін арттыра қана қоймай, сонымен бірге бір жердегі өсу мерзімін ұзартады.
Тыңайтқыштардан фосфор мен калийді негізгі жылдықтар алдында шашып, топырақ астына сіңіретін болса, ал азот тыңайтқышын – көктемде тұқымды себер алдында берген жөн.
Тыңайтқыштар берудің нормасы әр жерде әр түрде болады. Мысалы, Алатау баурайындағы суармалы жерлерде фосфорды 60 кг, калийді 30 килограмм, ал аз тыңайтқышын 45 килограмм мөлшерінде беруді ұсыну болады.
Өсу кезінде жима тарғақ егісін қосымша қоректендіріп отыру өте қажет. Мұнда негізінен, азот тыңайтқыштары пайдаланылады. Оның нормасын орта есеппен 30 кг мөлшерінде белгілейді. Азотты қосымша қорек ретінде ерте көктемде және вегетация кезінде де пайдаланылады.
Жима тарғақ ылғалды көп қажет етеді. Сондықтан оны вегетация кезінде пішенге шауып аларда немесе шауып алғаннан сонда суарып отырады. Суару жиілігі ауа райы мен топырақ жағдайына қарай әр жерге түрше болады.
Жима тарғақты пішенге оның егісі гүл шоғырын шығара бастағанда, тіпті әрі кеткенде гүлдей бастауда асырмай жинайды. Бұдан кешіктіріліп шабылған егісті пішеннің сапасы едәуір төмен болады.
Аралас себілген егістің бірінші шабу мерзімін жима тарғақтың өсу фазасына қарай анықтаса, екінші және одан соңғы шабу мерзімдері керісінше, беде бойынша анықталады. Өйткені, бастапқы кезде жима тарғақ бедеге қарағанда тезірек өсіп-дамиды, ал бір рет шабылған соң, керісінше, беде тез жетіледі. Сонымен бірге қайталап өскен кезде жима тарғақтың вегетативтік сабақтары аз болып, ал оынң есесіне жапырағы молая түсетіндігін айту керек.
Қазақстанда жима тарғақтың аудандастырылған сорты шығарылған.
Тамырсабақсыз бидайық (Пырей бескорневищный)
Тамырсабақсыз бидайық (пырей бескорневищный) көп жылдық сирек түпті биік астық тұқымдастарға жатады. Оның тегі-Америкалық. Негізінен бұрынғы Одақтың Европалық бөлігінде, Батыс Сібірде және Қазақстанның Солтүстігінде өсіріледі.
Морфологиялық ерекшеліктері. Гүл шоғыры –масақ. Масағы жабайы өсетін тамыр сабақты бидайыққа өте ұқсас келеді. Тұқымының ұзындығы 8-11 мм, көлденеңі 1,5-2,0 мм, пішіні ұзынша келген сарғыш сұр түсті болады. 1000 дәнінің салмағы 2,2-3,8гр. Сабағы жіңішке, тік өседі, бойының биіктігі 50-100 см шамасында. Тамыр жүйесі жақсы дамыған. Ол 100 см, тіпті одан да төмен тереңдікке бара алады. Жапырағы ұзын және жіңішке де молдылығы жағынан еркекшөптен басым.
Биологиялық ерекшеліктері мен шаруашылық маңызы. Еркекшөпке қарағанда тамыр сабақсыз бидайықтың қуаңшылыпен суыққа төзімділігі төмен, топыраққа талғамы жоғары, яғни қызыл-қоңыр және қара топырақты жерлерде ол жақсы, ал сортаң және сазды топырақта нашар өседі. Бір орында өсу мерзімі онша ұзақ емес, өмірінің 4 ші жылында оның егісі сирексіп кетеді. Себілген жерінде 2-3 ші жылы өнімді мол береді. Пішенге шауып немесе оның егісіне мал жайған соңында алшаңдап өсіп, қайталап пайдалануға келеді. Жаз бойы бұл бидайықты пішенге 2 рет шауып алуға болады. Пішені көптеген шөптерден сапа жағынан төмен екендігіне қарамастан оның малдың қай түрі болмасын сүйсініп жейді.
Жайылымда мал тамырсабақсыз бидайық масақ шығарған фазасына дейін жақсы жейтін болады. Бұдан кейінгі фазаларында ол тез қатаяды да оны онша сүйсініп жемейді.
Мал азықтық ауыспалы егіс жүйесінде тамыр сабақсыз бидайықты, бір жерде ұзақ уақыт тұрақты өнім бере алмайтындықтан, басқа дақылдармен аралас сепкен тиімді. Оны ауыспалы егіс жүйесінде бұршақ тұқымдас өсімдіктер – беде және эспарцет дақылдармен араластыра еккенде ойдағыдай нәтиже береді. Мұндайда оның егісін бір жерде 3 жылдан артық ұстауға болмайды, өйткені осы учаскеде бұл мерзімінен кейін қалдырылса, егіс сирексіп одан алынатын өнім күрт төмендеп кетеді.
Тамырсабақсыз бидайық пішенінің өнімі гектарына орта есеппен 20-25 центнер, ал қолайлы жылдары 30 центнерге дейін, тұқымының өнімі 1,5-2,0 центнер, қолайлы жылдары 4 центнерге жетеді.
Өсіру агротехникасы. Тамырсабақсыз бидайықты себудің ең қолайлы мерзімі – күз, не болмаса күздің соңы. Ылғалы мол жерлерде мұны астығы ерте орылып алынып, дискаланған аңызға да себуге болады. Қолайлы жылдары оны өктемде де сеуіп жүр. Тамырсабақсыз бидайықты көпшілігінде дәнді астық не бір жылдық мал жерлерде дақылдар астын бүркемелі әдіспен себеді, ал жазда, әрине, таза өзін сепкен жөн.
Себу нормасы да әр түрлі. Мысалы, оның таза өзін сепкенде гектарына 20-25 кг, ал бедемен немесе эспарцетпен арластырғанда –10-12 кг тұқым жұмсалады. Тұқымын алу үшін өсіретін арнайы учаскеге де 10-12 кг мөлшерінде тұқым себіледі.
Тұқымды тереңге жібермей топыраққа небары 2-3 см сіңірген дұрыс.
Пішенге шбу мерзіміне егістің масақ шығарған фазасынан көп кешіктіруге болмайды. Өйткені, мерзімінен өтіп кеткен соң оның азықтық сапасы құрып төмендеп кетеді.
Аудандастырылған сорттары. Қарабалықтық -86-Қарабалық ауыл шарушылғы тәжірибе станциясында Ф.М.Маштаков Көкшетау облысынан жинаған жергілікті үлгілерінен жаппай сұрыптау әдісімен шығарған сорт. Бұл сорт 1959 жылдан бері аудандастырылып келеді. Қазір Қарағанды, Көкшетау, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарында өсіріледі.
Марусиндік-996 – Батыс Сібір үлгісінен Маршанская селекция станциясында жаппа сұрыптау және арнайы танапта тәрбиелеу әдісімен шығарылған. 1958 жылдан бастап республикамыздың Орталық облыстарында өсіріледі.
Омск регнериясы – СибНИИСхозда Ақмола облысындағы жабайы өсетін тамырсабақсыз бидайықты сұрыптау арқылы М.С.Арефьева, И.К.Собик, Ф.М.Маштаков және басқалары шығарған. 1960 жылдан бері Павлодар облысында өсіріліп келеді.
Шалғындық бетеге
Шаруашылық маңызы және таралуы. Шалғындық бетеге (Festuca pratensіs Huds) кең тараған Festuca туысына жатаын қоңырбас (астық) тұқымдас мал азықтық көпжылдық шөп. Бетегенің кейбіреулері болмаса көпшілік түрлерінің пішенін және көк азығын малдар сүйсініп жейді. Әсіресе шалғындық бетеге жабайы түрінде кеңтараған мал азықтық, бағасы өте жоғары өсімдік. Шалғындық бетегенің мәдени түрі алғаш рет Кавказда, Орта Азияда Ресейдің қаратопырақсыз аймағында өсіріле бастады. Уақытында орылған шалғындық бетеге өте құнарлы пішен береді. Оның пішенінде 14% дейін протин, 100 кг пішенінде 54,5 а.ө. және 4,0 кг қорытылатын ақуыз бар. Шалғындық бетеге құрамында аминқышқылдарының, оның ішінде лизин және гистидиннің көп болуымен ерекшеленеді. Шалғындық бетеге шөп қоспаларында өте бағалы астық тұқымдас өсімдік. Оның қылтықсыз арпабаспен, сары жоңышқамен, мүйізбас шөппен қоспалары Ертіс өзені алқаптарында екпе шабындықтар жасауға тиімді екені анықталған (Аубакиров Қ.) және де оның жақсы алшынкөк түзуіне, жапырақтарының мол және жұмсақ болуына байланысты жайылымдықтарда пайдалануға жарамды өсімдік.
Шалғындық бетеге топырақ құрылымын қалыптастырып, жақсартатын өсімдіктер қатарына жатады. Астық тұқымдас шөптердің ішінде шалғындық бетеге ең жоғары тамыр массасын түзеді және топырақта тез шіриді де оның құнарлығын жоғарылатады. Қазақстанда шалғындық бетегені жеке өзін, не болмаса шөп қоспаларында барлық аймақтарда өсіріп мал азығына пайдалануға перспективалы көпжылдық шөп. Оның толықтай дамуы және ең жоғары өнім беруі екінші-үшінші жылдары байқалады. Оңтайлы өсіру агротехникасын қолданған жағдайда бір жерде 10 жылға дейін тұрақты өнім береді. Ылғалы жеткілікті жерлерде әр гектардан пішенінің өнімі 50-70 ц дейін.
Биологиялық ерекшеліктері. Шалғындық бетеге нағыз күздіктерге жататын жоғары бостүпті көпжылдық астық тұқымдас шөп. Себілеген жылы ұрықтық өркендер түзілмейді. Қуатты шашақтамырлы, кейбір кездері қысқа жатаған тамырсабақтарын түзеді. Тамыры 2 м тереңдікке дейін өседі, сол себепті шалғындық бетеге құрғақшылыққа айтарлықтай төзімді. Тамырының негізгі массасы топырақтың жырту қабатында (0-30см) орналасады. Сабағы домалақ, жылтыр, тік өседі, биіктігі 100-160см дейін. Өсімдік түбінде көбінесе қысқа өскіш, жақсы жапырақтанған өркендері болады.
Жапырағы ұзынша, тегіс, төменгі беті жылтыр. Жапырағының түбі құлақша келіп сабағын орап тұрады. Біраз жапырақтары өсімдік сабақтарының түбінде, тамыр мойнын айнала өседі. Сабақтарының жапырақтануы 27-30% аспайды.
Гүлшоғыры – сіпсебас, гүлдегенге және гүлдегеннен кейін біріккен, ал гүлдеген кезінде жан-жаққа шашырайды. Тұқымы боз түсті гүл қабыршағының ішінде орналасады, сусымалы. 1000 тұқымның массасы 1,2-1,5 г. тұқымы +2-30С жылылықта өне бастайды. Шалғындық бетеге қысқа төзімді келеді, бірақта топырақ және ауа теипературасының күрт өзгеруін көтермейді.
Ылғалды сүйетін өсімдік, көктемде су астында 10-12 күнге дейін тұншықпай сақталады. Топырақтың беткі қабатында ылғал жетіспесе өркендері өліп қалуы мүмкін. Мұндай жағдайлар кешіктіріп себілген егістіктерде байқалады. Шалғындық бетегенің топырақтың құрғақшылығына төзбеуінің себебін, алғашқы жылы тамырының өте баяу өсуімен түсіндіруге болады. Шалғындық бетеге жарық сүйгіш өсімдік. Сол себепті оны шөп қоспасында семкенде осы жағын ескеру керек. Шөп қоспасында ол қызылбас бедемен жақсы өседі. Беде жойылып кеткеннен кейін оның көп жыл бойы өнімі төмендемей өсе береді. Тұқымын да осы егістіктен алуға болады.
Шалғындық бетеге балшықты, құмбалшықты, құмдауытты қарашірігі мол топырақтарда және ретімен тыңайтқыштар берілген жағдайда жақсы өседі. Аздаған қышқыл (рН 5-6) топырақта және сортаңдау (кебу топырақтың 0,7%) жерлерде өсе алады.
Бұрынғы Одақ көлемінде далалық және шалғындық егістерде шалғындық бетегенің 27 шақты сорттары аудандастырылған. Біздің республикада оның Дединовская 8, Моршанская 1304, Приекульская 519 сорттары себіледі.
Өсіру агротехникасы. Шалғындық бетеге өсіруге негізгі топырақ дайындау басқа көпжылдық шөптер себуге қолданатын әдістерге ұқсас. Шалғындық бетеге минерал тыңайтқыштарына, әсіресе азот тыңайтқышына қатнасы өте жоғары. Қоректік заттары жеткілікті топырақта оның өркендерінің құрылуы және өсуі қарқынды жүреді. Фосфор және калий тыңайтқыштарын (Р90-120К60 кг/га ә.з.) күзде танапта сүдігер жыртқанда берсе, азот тыңайтқышын (N90-120кг/га ә.з.) көктемде танапты тырмалаудың алдында шашады. Шалғындық бетеге жарық сүйгіш өсімдік болуына байланысты оны көбінесе жамылғысыз себеді. Ең қолайлы себу мерзімі күзде және ерте көктемде. Шалғындық бетеге мал азығына жай қатарлап себеді. Әр гектарға тұқым себу мөлшері 12-14 кг өнгіш дән. Тұқым себу тереңдігі: жеңіл топырақта — 3-4 см, орташа саздақты жерде — 2-3 см, ауыр топырақта – 1,5-2,0 см шамасында.
Шалғындық бетеге ең жоғары азықтық массасын толық гүлдеген кезінде қалыптастырады. Бірақта оны пішенге толық шашақтанып гүлдене бастағанда жинау керек. өйткені осы кезеңде шалғындық бетегенің жаңадан жас өркендері өсіп, азықтық қоректілігін төмен ескі өркендері өледі, нәтижесінде жалпы өнімнің сапасы көтеріледі.
Көпшабысты үйбидайық (райграс)
Бұл мал азықтық шөп табиғатта жабайы түрінде бұрынғы Одақтың Европалық бөлігіндегі ылғалды аймақтарының шалғындықтарында, сондай-ақ Орта Азия тауларында, Батыс Закавказьяда кездеседі. Мәдени дақыл түріне айналғалы көп болғанмен, оның егісі әлі де болса кеңінен тарай қойған жоқ.
Райграстың үш түрі мәдени дақыл ретінде кездеседі: көп шабындық райграс, биік бойлы райграс және жайылымдық райграс. Мұның үшеуі де тамыр жүйесі жақсы дамыған астық тұқымдастарға жатады.
Бұлардың бірінен-бірін оңай ажыратуға болады.
Биік бойлы райграс. Гүл шоғыры-шашақбасты келеді. Масақшалары қос гүлді, оның төменгісінің ұзынша иілген қылтығы бар. Тұқымның көлденеңі 1,5 мм, ұзындығы 8-10 мм, түп жағында ақ сары түгі болады; мың тұқымның орташа салмағы 2 грамдай.
Биік бойлы райграс ауа райы жылы үсікке шалдығады және құрғақшылыққа төзімсіз келеді. Сондай-ақ ұзақ уақыт су шаюға, көлеңкеде өсуге және жер асты ыза суының жақындығына да шыдамсыз келеді.
Сортаң және сазды топырақты жерлерден басқа жердің бәрінде жақсы өнім бере алады. Қыстап шыққан соң көктемде ерте көктейді, алайда мал жайылуын төзімсіз келеді.
Оны негізінен пішен үшін себеді.
Көп шабындық райграс. Көп шабындық райграстың жалпы сыртқы пішіні жатаған бидайыққа ұқсас. Гүл шоғыры күрделі масақ.
Жайылымдық райграс. Жайылымдық райграс та жатаған бидайыққа ұқсайды. Бұның көп шабындық райграстан айырмасы – масақшалары да, тұқымы да майдалау келеді, мың тұқымының салмағы небары-1,8г. суармалы жерлерде оның егісіне жаз бойы 5-6 рет қайталап мал жаюға болады.
Райграстың алдыңғы екі түрі биологиялық ерекшеліктеріне сай, негізінен пішен үшін пайдаланылады. Өйткені, олар біріншіден мал тұяғына шыдамсыз болса, екіншіден биік болып өсетін өсімдігінің сабағының көптігінен жапырағы мейлінше аз болады, үшіншіден райграстың бұл түрлері бір жерде небары үш жыл ғана өседі.
Керісінше, жайылымдық райграстың түпкі жапырақтары мол болады да, оның үстіне мал тұяғына өте шыдамды келеді. Осыған орай оны негізінен өте жақсы мал жайылымдық шөп ретінде пайдаланады.
Райграстың бұл үш түрі де қысқа шыдамсыз, ылғалды мейлінше қалайтын өсімдіктер. Сондықтан оларды Қазақстанның тек оңтүстік және оңтүстік–шығыс облыстарының суармалы жерлеріне ғана себуді ұсынуға болады. Мұнда жайылымдық райграс кеңінен тарауы тиіс. Мәдени жайылым жасау үшін оны бедемен аралас себу жақсы нәтиже береді. Райграстың қай түрі болса да тыңйтқыш бергенде өнімін арттырады.
Бұл шөп өзінің биологиялық қасиеттері бойынша жаздық тұқымдас шөптер тобына жатады. Сондықтан ол тек көктемде ғана себілуі тиіс.
Тұқымы өте майда болғандықтан топыраққа небары 1-2 см ғна тереңдікте сіңіріледі. Бір гектар жерге тұқым себу нормасы 6-12 кг.
Бұл шөптің де сорттары республикамызда әлі аудандастырылған жоқ.
Тарлау қияқ
Жабайы түрінде далалы және шөлейт аймақтардың сортаң және сортаңдау топырақты жерлерінде өседі. Ол көпшілігінде Батыс және Шығыс Сибирб, Еділ өзенінің шығысында сондай – ақ Қазақстанның батыс, солтүстік және солтүстік шығыс обылыстарында кездеседі. Мұнда ол жалпы табиғи өсімдіктер ассоциациясының дені болып көлемді жерлерде өседі. Тарлау қияқ табиғи жағдайда бойы 25 – 80 м, ал екпелі түрінде 100 – 120 см жететін сирек түпті өсімдік. Тамыры шашақты болып, әдетте 1,5 м тереңге жетеді де төңерегіне 1 метірге дейін жайылып өседі. Сабағы жіңішке, жылтыр, тек масағының асты ғана бұдыр келеді, жапырағы көкшіл немесе қоңырқай жасыл, қатаң, шеті бүктелген. Масағы жасылдау, пісіп жетілгенде қоңыр күреңденіп кетеді.
Тарлау қияқ биологиялық ерекшеліктері бойынша жайылымдық шөпке жатады. Өйткені тұрқы қысқа жапырақтарымен мен сабақтары шөп машиналарымен шапқанда майда кесінділерге айналып, жинап алуға қиындық келтіретіндіктен оны пішен үшін шабу тиімсіз.
Тарлау қияқтың жақсы қасиетінің бірі — қар кетісімен қаулап көктеп өсуі. Сондай — ақ бұл өсімдік күзде де алшындап өсіп, оның көгі мал жаюға жарайды. Мал оны көктемде, әсіресе дамуының бастапқы кезеңінде оның құрамында протеиіні және жайылым ғылыми – зерттеу институтының мағлұматтарына қарағанда ( Приянишников С.Н., Бекмуханбетов Э.Н. ) түптену фазасында тарлау қияқ азығының абсолютті құрғақ затында 25,72 пайыз, сабақ шығару фазасында 18,66 пайыз, гүлдеу фазасында 17,72 пайыз, шикі протеин болса, алшын көк балаусасының құрамында протеин оданда мол – 23,50 – 27,34 пайыз болады.
Сонымен бірге тарлау қияқ — мал азықтық өнімді де мол беретін өсімдік.
Зерттеулер нәтижесінде алынған мұнда 3 жылдағы тарлау қияқтың екпелі жайылымынан алынған орташа өнім, осы жердегі жусанды — эфемерлі табиғи жайылымға қарағанда 3 – 4 есе артық болған. Мысалы, табиғи жерден гектарына 4,5 – 4,8 ц құрғақ жайылымдық шөп өнімі алынса, ал осындай жерді жыртып тарлан қияқ сепкенде 10,7 – 18,4 ц жеткен. Мұнда ең жоғарғы өнім – 18,4 ц егісті өсімдіктің гүлдену фазасында шапқанда алынған. Егісті гүлдену фазасына жеткізбей пайдаланғанда, ол жаз бойы 2 рет қайталап алшындап өсіп, мал жаюға келеді. Бірақта егістен алынатын жалпы өнім мөлшері, әсіресе, оны түптену фазасында пайдаланғанда әжептәуір кем болады (10,7 ц).
Тарлау қияқ тұқымды да жақсы береді. Ылғалы молырақ болатын далалы аймақтарда өсуінің екінші жылында – ақ тұқым бере бастайды. Дегенмен тұқымды мол беру мерзімі көпшілігінің үшінші жылында басталады. Өндірістік жағдайда тұқым өнімін гектарына бір центінерге дейін береді. Оның тұқымын тұрақты өндірудің қолайлы аймағы деп тегінде жыл бойы 300 милметрден артық мөлшерде жауын — шашын болатын аудандарды атаған дұрыс. Жыл бойы жауын – шашын мөлшері бұдан аз болатын жерде егістен жылма – жыл тұрақты өнім алу қиын.
Тарлау қияқ соңғы жылдары республикамызда кеңіннен тарады. Оның егісі қазірде Алматы, Жамбыл, Павлодар, Ақмола облыстарында кездеседі.Бұл шөп жайылым үшін тәлімі жерлерде кеңінен тартуға жататын құнды мал азығындық жайылымдық дақылдардың бірінен саналады.
Аз тараған біржылдык және көпжылдық мал азықтық астық тұқымдас дақылдар:
Кияк, (Волоснец, Еlіmus),Карабас шалғын немесе шалғындык, атқонақ,(Тимофеевка луговая, Рhleut рzatenselі),Үйбидайық, (Райграс, Lоlіит) және т.б.
- Маңызы және таралуы. Жалпы сипаттамасы. 3.Сыртқы факторларға қоятын талаптары.
- Жем-шөпке және тұқымға өсіру технологиясы.
Кцяк, (Волоснец, Еlіmus)
Қияқ — астық тұқымдас көп жылдық мал азықтық өсімдік. Қияқтың ботаникалық түрлері көп (11-сурет).
Қазақстан жерінде оның негізінен үш түрі: тарлау қияқ, сібірлік қияқ және айғыр қияқ тараған.
Мәдени дақыл ретінде ТМД көлемінде тарлау қияқ пен сібірлік қияқ қана егіледі. Бұлардың ішінен қазірде кеңіннен таралғаны — сібірлік қияқ қана.
Тарлау қияқ. Жабайы түрінде далалы және шөлейт аймақтардың сортаң жөне сортаңдау топырақты жерлеріңде өседі. Ол көпшілігінде Батыс және Шығыс Сібір, Еділ өзенінің шығысында сондай-ақ Қазақстанның батыс, солтүстік және солтүстік шығыс обылыстарында кездеседі. Мұнда ол жалпы табиғи өсімдіктер ассоциациясының дені больп көлемді жерлерде өседі. Тарлау қияқ табиғи жағдайда бойы 25—80 м, ал екпелі түрінде 100—120 см жететін сирек түпті өсімдік. Тамыры шашақты болып, әдетте 1,5 м тереңге жетеді де төңерегіне 1 м-ге дейін жайылып өседі. Сабағы жіңішке, жылтыр, тек масағының асты ғана бүдыр келеді, жапырағы көкшіл немесе қоңырқай жасыл, қатаң, шеті бүктелген. Масағы жасьлдау, пісіп жетілгенде қоңыр күреңденіп кетеді.
Тарлау қияқ биологиялық ерекшеліктері бойынша жайылымдық шөпке жатады. Өйткені тұрқы қысқа жапырақтарымен мен сабақтары шөп машиналарымен шапқанда майда кесінділерге айналып, жинап алуға қиындық келтіретіндіктен оны пішен үшін шабу тиімсіз.
Тарлау қияқтың жақсы қасиетінің бірі қар кетісімен қаулап көктеп өсуі. Сондай-ақ бұл өсімдік күзде де алшындап өсіп, оның көгі мал жаюға жарайды. Мал оны көктемде, әсіресе дамуының бастапқы кезеңінде оның құрамында протеиіні және жайылым ғылыми-зерттеу институтының мағлұматтарына қарағанда (Прянишников С.Н., Бекмуханбетов Э.Н.) түптену фазасында тарлау қияқ азығының абсолютті құрғақ затында 25,72 %, сабақ шығару фазасында 18,66 %, гүлдеу фазасында 17,72%, шикі протеин болса, алшын көк балаусасының құрамыңда протеин оданда мол — 23,50% — 27,34 % болады.
Сонымен бірге тарлау қияқ мал азықтық өнімді де мол беретін өсімдік.
Зерттеулер нөтижесінде алынған мұнда 3 жылдағы тарлау кияқтың екпелі жайылымынан алынған орташа өнім, осы жердегі жусанды-эфемерлі табиғи жайылымға қарағанда 3-4 есе артық болған. Мысалы, табиғи жерден гектарына 4,5-4,8 ц курғақ жайылымдық шөп өнімі алынса, ал осындай жерді жыртып тарлан қияқ сепкенде 10,7 — 18,4 ц жеткен. Мұнда ең жоғарғы өнім — 18,4 ц егісті өсімдіктің гулдену фазасында шапқанда алынған. Егісті гүлдену фазасына жеткізбей пайдаланғанда, ол жаз бойы 2 рет кайталап алшындап өсіп, мал жаюға келеді. Бірақ егістен алынатын жалпы өнім мөлшері, әсіресе, оны түптену фазасында пайдаланғанда әжептәуір кем болады (10,7 ц).
Тарлау қияқ тұқымды да жақсы береді. Ылғалы молырақ болатын далалы аймақтарда өсуінің екінші жылында-ақ гұқым бере бастайды. Дегенмен тұқымды мол беру мерзімі көпшілігінің үшінші жылында басталады. Өндірістік жағдайда тұқым өнімін гектарына бір центнерге дейін береді. Оньң тұқымын тұрақты өндірудің қолайлы аймағы деп тегінде жыл бойы 300 мм-ден артық мөлшерде жауын-шашын болатын аудандарды атаған дүрыс. Жыл бойы жауын — шашын мөлшері бұдан аз болатын жерде егістен жылма — жыл тұрақты өнім алу қиын.
Тарлау қияқ соңғы жылдары республикамызда кеңіннен тарады. Оның егісі қазірде Алматы, Жамбыл, Павлодар, Ақмола облыстарында кездеседі. Бұл шөп жайылым үшін тәлімі жерлерде кеңінен тартуға жататын қүнды мал азығындық жайылымдық дақылдардың бірінен саналады.
Сібірлік қияқ. Сібірлік қияқ та түптенуі жағынан тарлау қияқ тәрізді, сирек түпті астық тұқымдас шөптер тобына жатады. Мұның да тамыр жүйесі жақсы дамыған. Сібірлік қияқ суыққа өте төзімді. Ғылыми мағлұматтарға қарағанда ол солтүстік аймақта да жақсы өсіп, гектарына 50 ц артық өнім береді.
Сондай-ақ бұл шөпті қүұрғақшылыққа да төзімді деуге болады. Алайда, ол қияқтың басқа түрлеріне қарағанда ылғалды молырақ керек етеді. Сондықтан да сібірлік қияқ табиғи жағдайда көпшілігінде Батыс Сібір және Қиыр Шығыстьң ормаңды, орманды-далалы аудаңдардың өзен алқаптарындағы шалғыңдарыңда, сай-салалы тыңайған жерлерінде өседі. Соған қарамастан оны Казақстанның далалы жөне шөлейтті аймақтарында да себуге болады.
Әсіресе, ол Казақстанның шығыс және солтүстігінде, сол сияқты таулы өңірлерінде таратуға тиімді.
Сібірлік қияқты пішенге, сондай-ақ жайылымға да себуге болады. Оның жапырағы мол. Бас жару кезеңінен кешіктірілмей орылып алынған пішеннің құрамында 16 %-ға дейін протейн, 10 %-ға дейін белок болып, азықтық құндылығы артады. Ол топырақтың құнарлығын да аса талғай бермейді. Сонымен көктемде бірсыпыра шөптерден ерте көктеп, қаулап өседі. Академик И.В. Лариннің, профессор П.П. Бегучевтің мағлұматтарына қарағанда бұл шөп гектарына 7-10 ц-ге дейін тұкым береді, яғни тұқымнан жоғары өнім алынады. Өсімдігінің бойы 60-70, кейде 120 см-ге жетеді. Гүл шоғыры — сирек масақ. Масақшалары қылтанды, дәннің ұзындығы 6-12 мм, көлденеңі не бары 1-1,5 мм ғана ұзынша, орташа есеппен мың дәнінің салмағы 3,1 г; 1 кг тұқымда 322-500 мыңға. дейін дән болады.
Айғырқияқ немесе құмқияқ. Айғыр қияқ көпжыдық тамыр сабақты астық тұқымдас шөп. Бойының биіктігі 120-150 см, тіпті одан да биік болуы мүмкін. Ол сусымалы және үрме құмдарда өсуге бейім. Оның өсімдігін құм басып қалған күнде де тамыр сабағы арқылы жаңадан жас өркендер пайда больп, өзінше өсе береді. Жапырақтары мен сабақтары қатты келеді. Оны көктемде түптену фазасында мал, әсіресе жылқы жақсы жейді. Бұдан кейінгі кезенде бұл қатайып, мал онша жей алмайды.
Табиғи жағдайда, жоғарыда айтылғандай шағыл құмда, әр жерде төбе-төбе болып өседі. Мүндай жерде оның пішен өнім гектарына 10-15 ц-ге жетеді. Масағы ірі болып, ұзындығы 11-15 см-ге жетеді. Тұқым өнімін гектарына центнерге дейін береді. Тұқымды, мал азықтык. қасиеті жағынан кем емес. Оны жылқы жақсы жейді,
Пішенінің сапасыздығына қарамастан айғыр қияқ сусымалы құмдарда себуге және ол қүмды байланыстыру үшін бірден-бір қажетті өсімдік.
Бүл шөптің биологиялық жақсы қасиеттерінің бірі оның топырақ қүнарын талғамайтындығы және қүрғақшылыкқа аса төзімділігі.
Табиғи жағдайда еліміздің Павлодар, Алматы, Қызылорда, Атырау, Жамбыл облыстарының қүмды массивтерінде кездеседі.
Жоғарыда айтылған бірсыпыра жақсы қасиеттеріне қарамастан айғыр қияқ осы күнге дейін мәдени дақылға айналдырып, өндіріске енгізілген жоқ.
Өсіру агротехникасы. Қияқты өсіру агротехникасы елімізде әлі жете зерттеле қойған жоқ.
Қияқшөптерден тек сібірлік кияқ қана біршама зерттеліп, оның агротехникасы жөнінде азды-көпті мағлұматтар кездестіруге болады.
Тарлау қияқты өндіріске енгізу тек соңғы жылдар ғана республикамызда мықтап қолға алына бастады, қазір оның егіс көлемі 3 мың гектардан асады. Сібірлік қияқты шабындықпен жайылымдық егістер жасау үшін пайдаланатындықтан, оны егіндік және мал азықтық ауыспалы егіс танаптарында да сондай-ақ түбегейлі артылатын табиғи жерлерге де себеді. Ал, тарлау қияқ тек қолдан ұзақ мерзімді жайылым жасау үшін өнімі нашарлаған табиғи мал азықтық жерлерге себіледі. Егісті армшөптерден таза жерлерге орналастырған жөн. Өйткені, әсіресе шөл және шөлейтті аймақтарға себілген кияқ шөптері өте баяу өсіп, оның салдарынан оның егісін арамшөп басқыш келеді.
Бұл шөптердің агротехникасында ең басты мәселелердің бірі — оны себу мерзімі. Ғылыми тәжірибелерге қарағанда сібірлік қияқтың өнімі, көктемнен гөрі күзде сепкенде жоғары болады. Күзде себілген шөп келесі көктемде ерте көктеп, осы жылдың өзінде-ақ өнім беретін болады.
Тарлау қияқтың агротехникасын зертеушілер (С.Н.Прянишников, Э.Н. Бекмухамбетов ) керісінше оны, ерте көктемде сепкен жөн деп есептейді. Мұндай ұсыныс, тегінде, күзде жауын-шашыны жоқтың қасы болатын шөл және шөлейт аймақтарға арналса керек. Тұқымының өнімі шығып, шығымның қыс түскенше өсіп-жетілуіне жеткілікті ылғал болатын жерлерде тарлау қияқты да күзде себуді кеңінен зерттеген жөн.
Тұқым себу нормасы да әр түрлі. Мыслы, сібірлік кияқ гектарына 3-4 кг, тарлау қияқ 8-10 кг себіледі. Сібірлік қияқ тұқымшасының ұзынша келетін қылтығы оны кәдімгі сепкішпен себуді қиындата түседі. Сондықтан да оның тұқымын себуден бұрын жоңышқа үккіш, немесе сол тәрізді басқа да құралдардан өткізіп кылтығынан ажыратып алған жөн.
Тыңайтқыштардан бұл шөптер әсіресе азот минералды тыңайтқышын қалайды. Оны көктемде тұқым себер алдында береді. Ал өсу кезеңінде егістікті ерте көктемде азотпен қосымша үстеп қоректендіру өте пайдалы. Тыңайтқыштар беру нормасы әр шаруашылықтың табиғи топырақ жағдайларына қарай түрліше болады. Мысалы,
Алматы облысының шөлейтті Бозой өңірінде гектарыка 45 кг фосфор және калий тыңайтқыштарын көктемде қосымша қоректендіру ретінде бергенде, тарлау қияқгың құрғақ жайылымдық шөбінің өнімі гектарына 66,8 пайызға артқан. Учаскені тұқым себу үшін дайындаудың басты шартының бірі — топырақты себер алдында ауыр катокпен нығыздай түсу. Нығыздалған топыракқа тұқым 2-3 см тереңдікке сіңіріледі де ол жер бетіне жақсы өніп шығатын болады.
Себілген жылы егісті күту негізінен оны арамшөптен таза ұстауға бағытталады. Ол үшін жаз бойы арамшөпті қаулатып өсіріп, жібермей шауып тастап отыру қажет. Өсімдіктің өсуінің екінші және одан кейінгі жылдарында егісті күтіп-баптау оны ерте көктемде ауыр тырмалармен тырмалаудан басталады. Қосымша қоректендіру егісті тырмалау алдында жүргізіледі.
Қияқтардың мал азықтық сапасы әдетте олардың дер мезгілінде жақсы пайдалануына байланысты. Мысалы, пішен үшін сібірлік қияқ масақ шығарған фазасынан кешіктіріліп орылса, ол қатайып кетіп, мал оны сүйсініп жемейтін болады. Кешіктіріліп орылған пішеннің қылтығы малдың аузын жарақаттауы да мүмкін. Тарлау қияқты да мал ерте фазаларында ғана жақсы жейді. Өйткені ол да масақ шығарғаннан соң тез катайып кетеді.
Қияқ шөптерден Қазақстанда аудандастырылған сорттар: Бозойлық және Шортандылық.
Карабас шалғын немесе шалғындык, атқонақ,
(Тимофеевка луговая, Рhleut рzatenselі)
Карабас шалғын немесе шалғындық атқонақ — көп жълдық мәдени дақыл ретінде XVII ғасырдан бері белгілі шөп. Оны кезінде бұрынғы Вологод губерниясының шаруалары шөптің жабайы түрінен мәдени дақылға айналдырған еді. Вологод губерниясынан Карабас шалғын кейін Батыс Еуропа және Америка елдеріне тарап, кеңінен себілетін болды.
Табиғатта жабайы түрінде бұл шөп көпшілігінде Ресейдің Еуропалық бөлігінінің солтүстігіңдегі өзен алқаптарында. Сондай-ақ Кавказ, Алтай және Тянь-Шань тауларында кездеседі.
Қарабас шалғын көпжылдық сирек астық тұқымдас шөптерге жатады. Бойының биіктігі 60-75 см, тіпті одан да жоғары болып өседі. Гүл шоғыры — жалған масақ. Тұқымы жылтыр сұрғылт түсті болып, ұзындығы 1,5-2 мм, көлденең 0,5 —1,0 мм, жұмыртқа не болмаса эллипс төрізді келеді. Мың дәнінің салмағы — 0,30 —0,52 г, орта есеппен 1 килограмында 2440000 дән болады. Тамыр жүйесі 80-100 см тереңдікке барады.
Қарабас шалғын (шалғындық атқонақ кәдімгі мезофильді) ылғал сүйгіш астық тұқымдас шөптерге жатады. Кұрғақшылыққа төзімсіз болғандықтан ол ылғалдылығы жеткілікті, топырағы құнарлы жерлерде өседі. Мысалы, жазы аңызақты келетін қара топырақты және қызыл қоңыр топырақты далалы өңірде нашар өсіп, өнімді өте аз береді. Ал, орман-тоғайлы аймақтың жайылмалы өзен жағалауында керісінше, жақсы өсіп, өсімдіктің дені осы шөп болып келеді.
Қарабас шалғын суыққа, сондай-ақ топырақтың қышқылдығына төзімді. Сондықтан, ол құрғатылған сазды жөне батпақты жерлерде себуге әбден жарамды.
Малдың қай түрі болмасын оның шөбін, соңдай-ақ пішенін де суйсініп жақсы жейді.
Басқа шөптермен аралас сепкенде егісте 3—4 жыл, ал тыңайтқыш беріп жақсы күтімге алғанда 6—8 жылға дейін бір учаскеде өсе береді. Жаз бойы оны пішенге 2 рет шауып
алуға болады, ал жайылымға пайдаланғанда малды 3-4 рет қайталап жаюға келеді.
Бұл дақыл жоғары өнімді көп жылдық шөптер қатарынан саналады. Табиғи жағдайда оның жабайы өсіп тұрған шалғыны гектарына сай-салалы жерлерде 10-15, жайылмалы өзен алқаптарында 20-25 центнерге дейін пішен береді. Ал оның егістігінен өнім бұдан 2,5-3 есе артық алынады. Мысалы, Полярная төжірибе станциясында Қарабас шалғын пішенінің өнімі 40 ц-ге жеткен. Ылғалы мол, топырағы құнарлы жерлерде пішенге оны екі рет шауып алғанда, өнімі 90 ц-ге дейін жетеді. Сонымен бірге бұл шөптің тұқымыньң түсімі де жақсы. Орта шамамен алғанда гектарынан 3-4 ц, ал қолайлы жағдайда, тіпті 5-8 ц-ге дейін тұқым береді.
Казіргі кезде Қазақтанда Карабас шалғын көп себілмейді. Оның егісі ІІІығыс Қазақстан облысының таулы жерлерінде ғана шамалы көлемде кездеседі. Алайда, Қзақстанның таулы аудандарында кеңінен таратуға түрарлық дақыл. Мысалы, Қазақтың шабындық және жайылым ғылыми-зерттеу институтының шабындықты жақсарту және пайдалану бөлімінің Іле Алатауының Үшқоңыр жазығында жүргізген көп жылдық тәжірибесінде бұл өсімдіктен ұзақ уақыт гектарынан 50-70 центнерге дейін пішен альнған. Бұл тәжірибе теңіз деңгейінен 1800м биіктікте жүргізілген (Әубәкіров К. І987ж). Мұндай жақсы нәтиже жоғарыда айтылған институттың Алматы облысы Нарынқол ауданындағы Тірек пунктінің зерттеулерінде де алынған. (1972-1982 ж.ж.).
Мал азығы үшін карабас шалғынды әдетте жаппай қатарлы әдіспен —ең қолайлы мерзім —көктемде себеді.
Топырақ дайындау, егісті күтіп-баптау т.б. агротехникалық шараларының айтарлықтай ерекшелігі жоқ.
Үйбидайық, (Райграс, Lоlіит)
Бұл мал азықтық шөп табиғатта жабайы түрінде бұрынғы Одақтың Еуропалық бөлігіндегі ылғалды аймақтарының шалғындықтарында, сондай-ақ Орта Азия тауларында, Батыс Закавказье кездеседі. Мәдени дақыл түріне айналғалы көп болғанмен, оның егісі әлі де болса кеңінен тарай қойған жок,
Үйбидайықтың үш түрі мәдени дақыл ретінде кездеседі: көп шабындық үйбидайық, биік бойлы үйбидайық және жайылымдық үйбидайық. Мұның үшеуі де тамыр жүйесі жақсы дамыған астық тұқымдастарға жатады. Бұлардың бірінен-бірін оңай ажыратуға болады.
Биік бойлы үйбидайық. Гүл шоғыры шашақбасты келеді. Масақшалары қос гүлді, оның төменгісінің ұзынша иілген қылтығы бар. Тұқымның көлденеңі 1,5 мм, ұзындығы 8-10 мм, түп жағында ақ сары түгі болады; мың тұқымның орташа салмағы 2 грамдай.
Биік бойлы үйбидайық үсік пен құрғақшылыққа төзімсіз келеді. Сондай-ақ ұзақ уақыт су шаюға, көлеңкеде өсуге жөне жер асты ыза суының жақындығына да шыдамсыз келеді.
Сортаң және сазды топырақты жерлерден басқа жердің бәріңде жақсы өнім бере алады. Кыстап шыққан соң көктемде ерте көктейді, алайда мал жайылуын төзімсіз келеді.
Оны негізінен пішен үшін себеді.
Көп шабындық үйбидайық. Көп шабындық үйбидайықтьң жалпы сыртқы пішіні жатаған бидайыққа ұқсас. Гүл шоғыры күрделі масақ.
Жайылымдық үйбидайық жатаған бидайыққа ұқсайды. Бұның көп шабындық үйбидайықтың айырмасы — масақшалары да, тұқымы да майдалау келеді, мың тұқымының салмағы небары-1,8г, суармалы жерлерде оның егісіне жаз бойы 5-6 рет қайталап мал жаюға болады.
Үйбидайықтың алдыңғы екі түрі биологиялық ерекшеліктеріне сай, негізінен пішен үшін пайдаланылады. Өйткені, олар біріншіден мал тұяғына шыдамсыз болса, екіншіден биік болып өсетін өсімдігінің сабағының көптігінен жапырағы мейлінше аз болады, үшіншіден үйбидайықтың бұл түрлері бір жерде небары үш жыл ғана өседі.
Керісінше, жайылымдық үйбидайықтың түпкі жапырақгары мол болады да, оның үстіне мал тұяғына өте шыдамды келеді. Осыған орай оны негізінен өте жақсы мал жайылымдық шөп ретінде пайдаланады.
Үйбидайықтың бұл үш түрі де қысқа шыдамсыз, ылғалды мейлінше қалайтын өсімдіктер. Сондықтан оларды Қазақстанның тек оңтүстік және оңтүстік—шығыс облыстарының суармалы жерлеріне ғана себуді ұсынуға болады. Мұнда жайылымдық үйбидайық кеңінен тарауы тиіс. Мәдени жайылым жасау үшін оны бедемен аралас себу жақсы нәтиже береді. Үйбидайықтың қай түрі болса да тыңайтқыш бергенде өнімін арттырады.
Бұл шөп өзінің биологиялық қасиеттері бойынша жаздық тұқымдас шөптер тобына жатады. Сондықтан ол тек көктемде ғана себілуі тиіс.
Тұқымы өте майда болғандықтан топыраққа небары 1-2 см ғана тереңдікте сіңіріледі. Бір гектар жерге тұқым себу нормасы 6-12 кг.
Бұл шөптің де сорттары республикамызда әлі аудандастырылған жоқ.
Жерсіндіру – жануарлар немесе өсімдік түрлерін табиғи ареалының шегінен бұрын мекендемеген жерлерге орын ауыстыру, көшіру.
Автор публикации
