9 октября, 2018 20:53
A.Baıtursynovtyń “Sóz óneri” týraly oılary
Jospar
I Kirispe
A.Baıtursynovtyń ómiri
II Negizgi bólim
A.Baıtursynovtyń sóz óneri týraly pikirleri.
III Qorytyndy
Úlken aǵartýshy, iri ǵalym-lıngvıst, qoǵam qaıratkeri. Sarytúbek degen jerde, qazirgi Torǵaı oblysy, Jankeldın aýdanynda týylǵan. Toǵyz jasynan bastap aýyl mektebinde keıinnen eki synyptyq orys-qazaq ýchılıshesinde oqıdy. Odan soń Orynbordaǵy muǵalimder mektebine túsip, ony 1895 jyly bitiredi. 1895-1909 j.j. Aqtóbe, Qostanaı jáne Qarqaraly ýezderindegi mektepterde, orys-qazaq ýchılıshelerinde muǵalim bolyp qyzmet atqarady.
Patsha úkimetiniń otarshyldyq saıasatyna qarsy kúresti tym erte bastaǵan Ahmet Baıturmynuly osy úshin 1909 jyly Semeı túrmesine qamalady. Keıin qazaq jerinen tysqary jerlerge jer aýdarýǵa úkim shyǵarylyp, uzaq jyldar boıy «saıası senimsiz» adam retinde patshalyq kúzet qyzmetiniń baqylaýynda boldy.
1913 jyldan bastap «Qazaq» atty aptalyq gazet uıymdastyryp, 1917 jyldyń qyrkúıegine deıin onyń redaktory qyzmetin atqaryp keldi. Ol qazaq memleketin qalpyna keltirý úshin kúresken «Alash» partııasy kósemderiniń biri retinde de belgili. Qazan tóńkerisiniń jeńisinen keıin Ahmet Baıtursynuly biraz ýaqyt alashordashylar qatarynda qaldy, al 1919 jyly birqatar ǵalym-zııalylarmen birge Keńes ókimeti jaǵyna ótýge májbúr boldy. Osy jyldyń maýsym aıynda Ahmet Baıtursynuly qazaq ólkesin basqarý jónindegi eskerı revolıýtsııalyq komıtettiń (VRK) múshesi bolyp saılanady. 1922-1925 jyldary Halyq aǵartý komıssarıatyna qarasty ǵylymı-ádebı komıssııasynyń tóraǵasy boldy, Halyq aǵartý komıssary bolyp saılandy, Búkilreseılik Ortalyq Atqarý Komıtetiniń Qazaq Ortalyq Atqarý komıtetiniń múshesi bolyp jumys istedi, odan soń Túrkistan Kompartııasynyń Ortalyq Komıtetiniń gazeti «Aq jolda» eńbek etti. 1925-1929 jyldary Qazaq halyq aǵartý ınstıtýtynda dáris oqydy, sabaq berdi.
Ahmet Baıtursynuly qazaq ádebıeti men sóz óneriniń damýyna aıryqsha eńbek sińirdi.
SÓZ ÓNERI
Sóz óneri adam sanasynyń úsh negizine tireledi: 1) aqylǵa, 2) qııalǵa, 3) kóńilge.
Aqyl isi — ańdaý, ıaǵnı nárselerdiń jaıyn uǵyný, taný, aqylǵa salyp oılaý, qııal isi — meńzeý, ıaǵnı oıdaǵy nárselerdi belgili nárselerdiń turpatyna, beınesine uqsatý, beıneleý, sýrettep oılaý; kóńil isi — túıý, talǵaý.
Tildiń mindeti — aqyldyń ańdaýyn ańdaǵanynsha, qııaldyń meńzeýin meńzegeninshe, kóńildiń túıýin túıgeninshe aıtýǵa jaraý. Munyń bárine jumsaı biletin adamy tabylsa, til shama-qadarynsha jaraıdy. Biraq tildi jumsaı biletin adam tabylýy qıyn. Oıyn oılaǵan qalpynda, qııalyn meńzegen túrinde, kóńildiń túıgenin túıgeı kúıinde tilmen aıtyp, basqalarǵa aıtpaı bildirýge kóp sheberlik kerek. Múddesin tilmen aıtyp jetkizý qıyn ekendigin, oǵan óte sheberlik kerek ekendigin mynadan baıqaýǵa bolady. Orystyń asqan aqyny Pýshkın jazǵan óleńderiniń keıbireýin 13 ret túzetken. Orystsh asqan oıshysy, sóz ónerpazy Lev Tolstoı shyǵarǵan sózderin baspaǵa berip qoıǵannan keıin de talaı túzetip, talaı ózgertedi eken. Bul oıyńdaǵy, qııalyńdaǵy, kóńilińdegi nárseni tilmen aıtyp jetkizý ete qıyn ekendigin kórsetedi. Sóz óneri júzinde ónerpazdar múddesin tilmen aıtyp jetkize almaı, sondaı qınalǵanda, ózgelerge ondaı is ońaı bolyp tabylar ma? Sondyqtan sózden jasap sóz shyǵarý degen jumys árkimniń qolynan kele bermeıdi jáne shyǵarǵandardyń sózderi bári birdeı jaqsy bola bermeıdi.
Óleńge árkimniń de bar talasy,
Sonda da solardyń bar tańdamasy.
Ishi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysyn
Qazaqtyń kelistirer qaı balasy? —
dep Abaı aıtqandaı, sóz shyǵaratyndar kóp, biraq kelistiretinder az bolady. «Alýan-alýan júırik bar, áline qaraı júgiredi». Ár aqyn, ár jazýshy sózdiń basyn ezinshe qurastyryp, óz ońtaıymen tizedi. Óz bilýinshe pikirleıdi. Sondyqtan árqaısysynyń luǵatynda ózindik aıyrymy, ózindik belgisi bolady. Ol aıyrym belgilerin jaı aıtsh túsindirý qıyn, árqaısysynyń shyǵarǵan sózderin oqyp, ábden tanysyp, úırenshikti bolǵanda ǵana seziletin belǵi. Sheberlerdiń qolynan shyqqan nárselermen tanys adam sol sheberlerdiń istegen nárselerin qaı jerde kórse de aıtpaı tanıdy: máselen, pyshaqty kórip, «mynaý pálen ustanyń qoly eken» deıdi; erdi kórip, «mynaý pálen ershiniń qoly eken» deıdi. Sol sııaqty sóz ónerpazdarynyń da shyǵarǵan sózderin oqyp, luǵatyna úıir bolǵannan keıin, onyń buryn oqylmaǵan, aty qoıylmaǵan sózderin de aıtpaı tanýǵa bolady. Sózdiń ózin tanytatyn belgi til, ıakı luǵat belgisi bolady. Ol belgi ár kisiniń óz yńǵaıymen, óz ońtaıymen sóz tizip, ádette-nýinen, salttanýynan bolady. Árkimniń óz salty bolǵanmen, ol salttar jalpy sóz tizý sharttarynan asa almaıdy. Sóz shyǵarýshylar, áýeli sóz unasymyna kerek jalpy sharttardy ornyna keltirip, óziniń ózgeshe ádisi bolsa, sonyń ústine ǵana qosady. Sondyqtan sóz shyǵarýshylar bárinen buryn lebiz zańynan shyqqan sózdiń asyl bolýynyń jalpy sharttaryn bilý qajet.
SÓZ ÓNERINIŃ ǴYLYMY
Sóz ónerine jumsalatyn zat — sóz. Sóz shýmaǵy til dep atalady. Sóz ónerine jumsalǵan sóz shýmaǵy da til (ıa luǵat) dep atalady.
Shyǵarma tili eki túrli bolady: 1) aqyn tili, 2) ánsheıin til. Aqyn tili — aıryqsha óń berilip aıtylǵan sóz; ánsheıin til — ondaı óń berilmeı, jaı aıtylǵan sóz. Aqyn tilimen sóılegende, sózge aıryqsha óń berilgendikten, lebiz órnegi bolyp shyǵady. Ánsheıin tilmen sóılegende, sózge ózgeshe óń berilmegendiginen, lebizsiz de jalańash bolyp shyǵady. Sondyqtan aldyńǵysy kórneki lebiz delip, sońǵysy jalań ıá kóse lebiz bolyp aıtylady.
Sóz óneri dep, asylynda, — neni aıtamyz?
Bir nárse týrasyndaǵy pikirimizdi, ıakı qııalymyzdy, ıakı kóńilimizdiń kúıin sóz arqyly jaqsylap aıta bilsek, sol sóz óneri bolady. Ishindegi pikirdi, qııaldy, kóńildiń kúıin tártiptep, qısynyn, qyryn, kestesin keltirip sóz arqyly tysqa shyǵarý — sóz shyǵarý bolady. Shyǵarma degenimiz — osylaı shyǵarǵan sóz. Sózdi bulaı etip shyǵarýǵa kóp óner kerektigi joǵaryda aıtyldy. Sóz shyǵarý ónerdi kerek qylsa, óner ǵylymdy kerek qylady. Munan sóz óneriniń ǵylymy týady.
Shyǵarmanyń eki jaǵy bar:
1) tysqy til jaǵy,
2) ishki pikir jaǵy.
Sondyqtan sóz óneriniń ǵylymy ekige bólinedi:
1) shyǵarmanyń tiliniń ǵylymy,
2) shyǵarmanyń túriniń ǵylymy.
Tiliniń ǵylymy dybystardyń, sózderdiń, sóılemderdiń zańynan shyǵatyn til óńiniń júıelerin tanytady, túriniń ǵylymy sóz ónerinen shyqqan nárselerdiń mazmun jaǵynyń júıelerin tanytady. Sondyqtan sóz óneriniń ǵylymy shyǵarmanyń til óńi jaǵynan til ıa luǵat qısyny bolyp, mazmun jaǵynan qara sóz júıesi, daryndy sóz júıesi bolyp bólinedi.
Ár salasy aırylyp, bólek-bólek sóz bolmaqshy.
Aqyn sóz ónerinen jasalyp shyǵatyn nárseniń jalpy aty shyǵarma sóz, ol aty qysqartylyp kóbinese shyǵarma dep aıtylady. Aýyz shyǵarǵan sóz bolsyn, jazyp shyǵarǵan sóz bolsyn, bári shyǵarma bolady. Shyǵarmanyń túrleri tolyp jatyr. Onyń bárin shýmaqtap bir-aq ataǵanda arabsha ádıobıet, qazaqsha asyl sóz deımiz.
Shyǵarma sózdiń bárinen buryn baıqalatyn tysqy nárseleri:
1) taqyryby,
2) jospary,
3) mazmuny,
4) túri.
Taqyryp. Áńgimedegi pikir ne nárse týraly bolsa, sol nárse shyǵarmanyń taqyryby bolady. Máselen, pikir jaz týraly bolsa, shyǵarmanyń taqyryby jaz bolady. Toı týraly bolsa, shyǵarmanyn taqyryby toı bolady; at týraly bolsa, taqyryby «at» bolady. Áńgimedegi pikir ne týraly ekenin kun ilgeri bildirý úshin, shyǵarmanyń taqyryby basynan qoıylady. «Aıman — Sholpan», «Baqytsyz Jamal», «Qobylandy batyr», «Atymtaı Jomart» degen sózder shyǵarma taqyryptary bolady. Jáne bul sózder Aıman, Sholpan, baqytsyz Jamal, Qobylandy batyr, Atymtaı Jomart týrasynda aıtylatyn áńgimelerdiń basynda turady. Áńgime basynda turǵan «Aıman — Sholpan» ıakı «Baqytsyz Jamal» degen sózderdi kórip, kim týraly aıtylatyn áńgime ekenin birden bilemiz. Biraq shyǵarma sezdiń báriniń de basyna taqyryby qoıyla bermeıdi. Kóbinese óleń sózderdiń basyna taqyryby qoıylmaıdy; óıtkeni bir óleńniń ishinde birneshe nárseler týraly pikir aıtylyp ketedi. Taqyryby bar sózder «Aıman — Sholpan», «Baqytsyz Jamal» dep taqyryby atalǵanda, taqyryby basyna qoıylmaǵan sózder, máselen, óleńder bastapqy jolyndaǵy sózdermen atalady. Abaıdyń óleńderinde taqyryp qoıylmaǵan sózder kóp, olardy ataǵanda, aldyńǵy sózderin aıtsh ataımyz: «Ózgege, kóńilim, toıarsyń» degen sózi, «Keldik talaı jerge endi» degen óleńi deımiz.
Jospar. Sóz shyǵarýdan buryn shyǵarýshy aıtatyn pikirin qaı retpen jazatynyn merzimdep, josparlap alady; onysy neden bastap, neden soń neni aıtyp, nemen aıaqtaıtynyn belgilep alý bolady. Áńgimeniń josparyn shyǵarýshy adam oıynda belgilep alady ıa qaǵazǵa jazyp alady. Qaı shyǵarma sózde de bolsa, jospar bolady; biraq bireýiniń jospary tártibi sara-sara ashyq bolady. Bireýiniń jospary tártipsiz, bylyqpa, ashyq bolmaıdy. Qanshama kishkentaı shyǵarma bolsa da, ózine sáıkes jospary bolady. «Balǵojanyń balasyna jazǵan haty» degen kishkene óleń bar, kishkene óleńniń kishkene jospary mynaý:
1) Oqýdaǵy balasyna ata-anasy amandyǵyn bildirýi
2) Balasyna aıtqan aqyly
3) Oqyǵan qazaq balalary ne isteıtinin kórsetýi
Áńgime úlkenirek bolsa, jospary da úlken bolady. Alaıyq, máselen, Seıdahmet aqynnyń qondyrmaǵan qurbysyna aıtqan óleńin. Bul álgi aıtylǵan óleńnen úlkenirek, munyn, jospary da úlkenirek, mynadaı:
1) Qurbysynyń kim ekeni
2) Qurbysyna qonýǵa kelgeni
3) Qurbysynyń qondyrmaǵany
4) Qalaǵa jaqyn jerdegi qonaqasynyń qymbat, arzandyǵy
5) Kóńildestigin kórsetýi
Mazmun. Shyǵarmanyń taqyrybynan basqasy mazmuny bolady. Solaı bolǵan soń, mazmun degenimiz — bir nárse týraly oıǵa alǵan pikirdi aıtýǵa jumsaǵan búkil sózimiz mazmun bolyp shyǵady.
Mazmunnyń úsh múshesi bolady:
1) ańdatý,
2) mazmundaý,
3) qorytý.
Mazmunnyń ańdatýynda mazmun týraly aldyn ala aıtarǵa kerek bolǵan ǵana oılar aıtylyp shyǵady. Sondyqtan mazmunnyń bul mushesi shyǵarǵan sózdiń bárinde de bola bermeıdi. Ańdatý múshe shyǵarmalarda keregine qaraı bolady.
Mazmundaýynda oı tıegin aǵytqan sııaqty aıtaıyn degen pikirdiń bári aıtylady. Mazmundaý shyǵarmanyń mazmun múshesiniń eń zory onsyz shyǵarmanyń mazmuny bolmaıdy. Mazmunnyń qorytýynda mazmundaýda aıtylǵan pikirdiń qorytylyp, mańyzy shyǵarylady. Qorytý múshe de mazmun bitkenniń bárinde bola bermeıdi. Bu da keregine qaraı bolatyn múshe.
Автор публикации
