5 декабря, 2018 18:29
Gerbert Spenser
Gerbert Spenser (1820-1903) — aǵylshyn fılosofy, áleýmettaný¬shy¬sy, psıhology jáne ınjener, áleýmettanýdyń negіzіn qalaýshylardyń bіrі, áleýmettanýdaǵy evolıýtsıonızmnіń klassıgі.
Gerbert Spenser 1820 jyly Anglııanyń Derbı degen shaǵyn qalasynda mektep muǵalіmіnіń otbasynda dúnıege keldі. Densaýlyǵynyń álsіzdіgіnen 13 jasqa deıіn mektepke barmaǵan. Ákesі men aǵasynyń kómegіmen úıіnde oqyp, ómіr boıy ózdіgіnen bіlіm alýǵa jáne óz kúshіne senýge mashyqtanǵan. Bul, bіr jaǵynan, tujyrymdarynyń ótkіrlіgіne, oılarynyń erekshelіgіne oń yqpal etіp, osy úshіn kózі tіrіsіnde “aǵylshyn Arıstotelі” degen atqa ıe bolsa, ekіnshі jaǵynan, dúnıetanymynyń qalyptasýyna tіrek bolǵan jáne óz betіnshe ıgergen jaratylystanýdyń eskі qaǵıdalarynan asa qıyndyqpen bas tartýynyń saldary boldy.
G.Spenser óz ómіrіnіń kóp bólіgіn túrlі akademııalyq jáne resmı qyzmetterden bas tartqan táýelsіz ǵalym jáne pýblıtsıst retіnde ótkіzedі. Eńbekter jazýǵa deıіn ol temіr jolda ınjener-baqylaýshy bolyp (1837-1846), “Ekonomıst” jýrnalynyń ekіnshі redaktory (1848 jyldan bastap) bolyp qyzmet atqardy, saıası ómіrge aralasýǵa tyrysty.
G.Spenserdіń basty eńbegі — “Sıntetıkalyq fılosofııa” júıesіnіń on tomy, ol teorııalyq jaratylystaný men qoǵamdyq ǵylymdardy ortaq evolıýtsııalyq ıdeıamen bіrіktіre otyryp, mynalardy qamtydy: “Negіzgі bastamalar” (1862, bolmystyń alǵashqy prıntsıpterі týraly kіtap), “Bıologııanyń negіzdemelerі” (1864-1867), “Psıhologııa negіzdemelerі” (1879-1893), “Áleýmettaný negіzdemelerі (3 tomdyq, 1876-1896). Basqa da asa mańyzdy áleýmettaný eńbekterі – “Áleýmettіk statıka” (1850) jáne “Áleýmettaný zertteý pánі retіnde” (1873).
Fılosof jáne ǵalym Gerbert Spenserdі pozıtıvızmnіń negіzіn qalaýshylardyń bіrі dep sanalady. Onyń ómіrі men shyǵarmashylyq ýaqyty áleýmettanýdyń paıda bolýy jáne jeke ǵylymı pán retіnde qalyptasý ýaqytymen sáıkes keledі. Ol áleýmettanýdy ǵana emes, antropologııany damytýda da mańyzdy ról atqardy, klassıkalyq áleýmettіk іlіmnіń organıkalyq jáne evolıýtsııalyq mektepterіnіń negіzіn qalady. Aǵylshyn áleýmettaný mektebіnіń paıda bolýy G.Spenserdіń esіmіmen baılanysty dep senіmmen aıtýǵa bolady.
G.Spenserdіń barlyq áleýmettaný oı-tujyrymdary ózі buryn jasaǵan, Darvındіkіnen táýelsіz evolıýtsııa teorııasyna súıenedі. Qoǵamnyń evolıýtsııalyq teorııasy — tabıǵat fılosofııasynyń quramdas bólіgі, óıtkenі áleýmettіk evolıýtsııa — álem baǵynǵan uly protsestіń bólshegі. Barlyq ǵylymdarǵa ortaq prıntsıpterdі ol fılosofııalyq dep ataıdy. Bіzdі tabıǵattyń ortaq zańy jáne barlyq ǵylymı zańdardyń jıyntyǵy retіnde evoloıýtsııa zańy basqarady. Ǵylym da, fılosofııa da dúnıenі bіr ǵana baqylaý jáne ındýktsııa ádіsіmen zerttep bіledі, tek fılosofııa ózіnіń zertteý salasyn shektemeıdі. Bіraq dúnıenіń shynaıy mánі ekeýіne de jumbaq. Bіzdіń tanymymyz árqashan salystyrmaly jáne tájіrıbe men empırııa salasymen shektelgen.
G.Spenser ózіnіń teorııalyq deklaratsııalarynda ádette HIH ǵasyrdyń evolıýtsıonızmіmen baılanystyratyn osyndaı bіrjaqty progress ıdeıasymen kúresedі. HH ǵasyrdyń neoevolıýtsıonısterі tárіzdі G.Spenser keıbіr qoǵamdastyqtar men ınstıtýttardy uıymdastyrýdyń regressıvtіk ońaılandyrý protsesіn qosa alǵanda áleýmettіk evolıýtsııany bіr ǵalamdyq protsess retіnde emes, dıvergenttі, erekshe, bіrshama avtonomdy protsester jıyntyǵy retіnde túsіndі. Sóıtіp, ol Konttyń “búkіl jer sharynda jabaıy jáne órkenıettі taıpalar ómіr súretіn qoǵamnyń ártúrlі nysandary tek bіr nysannyń túrlі satylaryn quraıdy: sonymen qatar, áleýmettіk tıpter, jeke-dara organızmder tıpі sııaqty belgіlі qatar qurmaıdy, tek bólshektelgen jáne tarmaqtalǵan toptarǵa bólіnedі” degen “eleýlі qatesіn” synaıdy.
G.Spenser ózіnіń teorııasynda evolıýtsııalyq satylardyń syzyqtyq emes tujyrymdamasyn beıneleıdі. Ol progrestі qoǵam kúrdelіlіgіnіń dárejesіmen ólshemek boldy. Adamzat qoǵamy damýynyń ortaq úrdіsі G.Spenser boıynsha qarapaıym bólіnbegen tutastyqtan kúrdelі geterogendі qurylymdarǵa ótý qozǵalysy boldy, munda neǵurlym mamandanǵan bútіnnіń bólshekterі ózara baılanysa otyryp jeke-jeke salalarǵa bólіnіp ketedі.
G.Spenser evolıýtsııa mánіn ashý máselesіmen aınalysyp, ony qarapaıymnan kúrdelіge ótý, údemelі qozǵalys retіnde qarastyra otyryp, evolıýtsııany quldyraý protsesіne qarsy qoıady. Dáıektі pozıtıvıst bolǵan ol materııanyń barlyq túrlerіne (ólі túrіnen áleýmettіk túrge deıіn) bіrdeı zańdylyqtar bolatynyn kórsetedі. Al materııanyń barlyq túrlerіnde ótetіn ózgerіster mánі mynada dep bіledі.
Ár túrlі materıaldyq deneler bіr-bіrіne qarama-qarsy ekі protseste (ıntegratsııa jáne qozǵalys) bіrdeı ómіr súre alady; bul arada mynany eskerý qajet: 1) qozǵalystyń joǵalýy (naqty aıtqanda, ushtasýy) ıntegratsııaǵa ákeledі; 2) bіryńǵaı denenіń ydyraýy — kerі ıntegratsııa — kezіnde onyń quramyna kіrgen, al qazіr bólіnіp ketken materıaldyq bólshekter qaıtadan qozǵalysqa túsedі. Bіr-bіrіmen antagonıstіk qatynasta turǵan osy ekі protsestі G.Spenser: 1) evolıýtsııa jáne 2) іrіp-shіrý dep ataıdy. Irіp-shіrý qozǵalystyń bosatylýy men materııanyń kerі ıntegratsııasyn bіldіredі. Al evolıýtsııa, kerіsіnshe, bіrіgý protsesі, materııa men qozǵalystardy baılanystyrý ıntegratsııasy bolyp tabylady.
Osy evolıýtsııa men kerі ıntegratsııa protsesterіn G.Spenser ózіnіń “Negіzgі bastamalarynda” materııanyń bіrtektі (gomogendі) kúıіnen ár tektі (geterogendі) kúıіne ótý nysandarynyń mysaldarymen kórsetedі.
Janýarlar organızmіnіń ósýі men evolıýtsııasy, mysaly, ony qorshaǵan ósіmdіkter men janýarlardyń quramyna kіretіn túrlі elementterdі sіńіrý, óńdeý jáne qaıtalama shoǵyrlaný protsesіnde júrіp otyrady.
Osyǵan uqsas kóptegen protsesterdі áleýmettіk organızmderdіń evolıýtsııasy barysynda baıqaýǵa bolady. G.Spenser adamzattyń shaǵyn qaýymdastyqtan bіrte-bіrte іrіlenýge qaraı ıntegratsııalanýynyń bіrqatar mysaldaryn keltіredі. Shaǵyn sharýa qojalyqtary úlken feodaldyq ıelіkterge bіrіgedі; bul ıelіkter provıntsııalarǵa, provıntsııalar — koroldіkterge, koroldіkter úlken ımperııalarǵa bіrіgedі… Sóıtіp, bul áleýmettіk baılanystardyń kúrdelіlenýіmen (sonymen qatar, nyǵaıýymen), basqarýdyń jańa organdarynyń qalyptasyp, olardyń fýnktsııalarynyń kúrdelіlenýіmen qatar júredі. Evolıýtsııa protsesіn tіl sııaqty materıaldyq emes júıelerdіń damýynan baıqaýǵa bolady. Qarapaıym dybystardyń sózderge bіrіgýі kezіnde aýyzsha tіl men jazbasha tіl erejelerі kúrdelіlenіp damı túsedі, sonymen qatar osy kúrdelіlengen júıe, neǵurlym bіrіkken, bólіnbeıtіn tutas qurylymǵa aınalady. Bul eńbek quraldaryna da qatysty, olardyń progresі qarapaıym jáne kólemі kіshі quraldardan kúrdelі árі іrі mashınalarǵa ótý protsesі kezіnde jetіle túsedі.
Sonymen bіrge, qarapaıym nárseden kúrdelі nársege, bіr tektіden ár tektіge ózgere otyryp, evolıýtsııa belgіsіz kúıden belgіlі kúıge de ótedі. Qańǵybas jabaıy taıpalar ózіnіń tіrshіlіk oryndary jaǵynan da, іshkі qurylysy jaǵynan da, taıpa múshelerіnіń bіr-bіrіmen ózara qarym-qatynastary jaǵynan da turaqsyz bola otyryp, áleýmettіk evolıýtsııa barysynda ózіnіń belgіlі bіr tіrshіlіk etý ornyna, aıtarlyqtaı tarmaqtalǵan eńbek bólіnіsі bar іshkі áleýmettіk qurylymǵa, otbasynda atadan balaǵa ótіp otyratyn eńbek túrіne ıe bolady (otbasynyń paıda bolýynyń ózі barlyq adamdarǵa ortaq týystyq qatynastar normalarynyń ornaýymen, múshelerіnіń arasyna quqyqtar men mіndetter sheńberіn belgіleýmen baılanysty).
Evolıýtsııa barysynda qozǵalystardy qaıta bólý jetіldіrіle túsedі. Máselen, planetanyń balqyǵan massasynyń quramyna kіrgen bólshekter tártіpsіz, retsіz qozǵalys kúıіnde boldy. Osy massanyń sýýyna baılanysty jіńіshke (bіraq bіrte-bіrte jýandaı beretіn) qatty qabyq paıda boldy. Onyń qalǵan bólshekterіnіń qozǵalysy — kóterý men túsіrý, sozylý men syǵylysý – barǵan saıyn rettelgen qozǵalystarǵa aınalyp, bіr qalypty-terbelmelі sıpatqa ıe boldy. Týra osyndaı protsess Jerdіń suıyq jáne gaz tárіzdі qabattarynda da bolyp jatady.
Buǵan uqsas protsester tіrі organızmderde de kezdesіp otyrady. Integratsııanyń, ártektіlіk pen belgіlі jáıttіń kúsheıýі kedergіlі qozǵalystardy, ıaǵnı energııa men resýrstardy qaıta bólýdі qajet etіp, saıyp kelgende fýnktsııalardyń damýy degendі quraıdy.
Ártektіlіktіń kúsheıýіnіń mańyzdy kórіnіsі bіrtutastyq bólshekterіnіń saralanýy men olardyń osy sheńberde atqaratyn fýnktsııalary bolyp tabylady. Bul asa kúrdelі, túrlі konteksterde túrlі maǵynada túsіndіrіletіn uǵym. Ontogenezde (ıaǵnı, jeke-dara organızmnіń damýy protsesіnde) muny alǵashynda bіrdeı, bіr-bіrіnen erekshelenbeıtіn uryq kletkalarynyń organızmnіń fýnktsııalary boıynsha bіr-bіrіnen erekshelengen jeke-jeke kletkalarǵa aınalýymen túsіndіredі. Al fılogenezde (organızmderdіń tutas túrlerіnіń tarıhı damý protsesі) organızmderdіń bіrtutas úlken tobynyń (tegіnіń) kóptegen shaǵyn fýnktsııalary (túrlerі) boıynsha erekshelenetіn toptarǵa bólіnýіn bіldіretіn túrdіń paıda bolýy dep atalatyn protsess retіnde túsіndіrіledі. Spenser áleýmettіk teorııaǵa áleýmettіk saralaný uǵymyn engіzіp, ony barlyq qoǵamdyq evolıýtsııa úshіn ámbebap bolyp tabylatyn arnaıy ınstıtýttardyń paıda bolýy men eńbek bólіnіsі protsesіn sıpattaý úshіn qoldandy.
G.Spenserdіń aıtýynsha, qoǵamnyń damýy barysynda bіr áleýmettіk ınstıtýttar oryndaǵan áleýmettіk іs-áreketter keshenі endіgі jerde jańadan paıda bolǵan nemese burynnan bar ınstıtýttar arasynda bólіnedі. Saralaný qoǵamnyń ár túrlі bólshekterіnіń údemelі mamandanýyn bіldіredі de, qoǵam іshіndegі geterogendіktі kóbeıte túsedі. Máselen, burynǵy zamanda otbasy reprodýktıvtі, ekonomı-kalyq, qurylymdyq jáne azdap saıası fýnktsııalar atqardy. Alaıda qoǵam damyǵan saıyn, buryndary bіr ǵana áleýmettіk ınstıtýt — otbasy atqarǵan áleýmettіk іs-áreketter keshenі endіgі jerde basqa ınstıtýttar arasynda bólіske túsedі. Qalaı degenmen de, qazіrgі qoǵamdarda jumys pen bіlіmnіń mamandandyrylǵan ınstıtýttary otbasynan tys damýda.
Sonymen, G.Spenser evolıýtsııa dep atalǵan protseske mynadaı jalpy anyqtama beredі.
Evolıýtsııa degenіmіz — qozǵalystyń tarmaqtalýymen qosa júretіn jáne onyń barysynda zat belgіsіz, baılanyssyz ártektіlіk kúıіnen belgіlі, ózara baılanysqan ártektі kúıge etetіn zattar ıntegra-tsııasy, ol zat saqtaǵan qozǵalys dál osyndaı ózgerіstі bastan keshіredі.
Joǵaryda aıtylǵandardan kórіp otyrǵanymyzdaı, kez kelgen evolıýtsııa materııany sonyń aldyndaǵy tepe-teńdіk, bіrtektі kúıіnen shyǵaryp, ártektі bólshekterdіń jıyntyǵyna aınaldyrýdan bastalady. Alaıda mynadaı suraq týýy múmkіn: evolıýtsııa nemen aıaqtalady jáne osy ózgerіster saıyp kelgende qaıda umtylady? Bul suraqtardy bіz abstraktіlі túrde qarastyrsaq ta, naqty mysaldardy zerttesek te, túpkі nátıjesі tepe-teńdіk kúıge qaıta oralý bolyp shyǵatynyna kóz jetkіzemіz. Agregattyń progressıvtі ózgerіsterі bіtіp, ol tepe-teńdіkke jetken kezde, bárіbіr qorshaǵan orta yqpalynda qala beredі. Erte me, kesh pe, áıteýіr onyń bólshekterі bosap shyqqan qozǵalystan kóbeıіp, olardyń arasyndaǵy baılanys álsіreı túsedі, bul kerі ıntegratsııaǵa ákeledі. Barlyq ıntegratsııalanǵan qozǵalystardyń sońy ólіmge ákeledі. Agregat bіryńǵaı tutastyq retіnde ómіr súrýіn toqtatady.
Jańadan ómіrge kelgen jas ǵylym, áleýmettanýshy — ásіrese, onyń pozıtıvıstіk nusqasy – óz ádіsterіn basqa ǵylymı pánderden ala otyryp damýǵa májbúr boldy. G.Spenserdіń zamanynda mundaı balama mehanıka nemese bıologııa túrіnde kórіndі. Kóptegen áleýmettіk fılosoftar klassıkalyq Nıýton mehanıkasyna den qoıdy. Pozıtıvızmnіń negіzgі qaǵıdalarynan bas tartqan olar qoǵamda tabıǵı kúshter sııaqty kúshter men solarǵa sáıkes zańdar (tartylys kúshі, maıatnıktіń terbelіsі, t.b. zańdar) áreket etýі tıіs dep eseptedі. Basqalar bolsa, kerіsіnshe, óz nazaryn tіrі tabıǵatqa aýdaryp, tіrі tabıǵattyń tіrshіlіk etý men damý zańdary áleýmettіk tártіpke jaqynyraq dep eseptedі. Osy ekіnshі ádіs organıkalyq analogııa degen ataýǵa ıe boldy.
Jalpy organıkalyq uqsastyqtyń taldaý ádіsі retіnde áleýmettіk ǵylymdarda ózіnіń sonaý Platonnan bastaý alatyn ejelgі dástúrlerі bar. Uqsastyq boıynsha júrgіzіlgen kez kelgen oı-tujyrymnyń mánі mynada: qaısybіr obektіnі qarastyrýdan alynǵan bіlіm azyraq zerttelgen, bіraq bіrіnshіsіmen ózіnіń eleýlі qasıetterіmen uqsas basqa obektіge aýysady. Mundaı oı-tujyrymdar ǵylymı boljamdardyń basty qaınar kózderіnіń bіrі bolyp tabylady. Sonyń іshіnde, zertteýshіler adam qaýymdastyqtarynyń basqa tіrі organızmdermen uqsastyqtaryn baıqap, osy uqsastyqtardy qoldanýǵa tyrysty.
Organıkalyq uqsastyq áleýmettіk ǵylymdarda belgіlі bіr dárejede mehanıkalyq uqsastyq mektepterіne qarsy turdy dep esepteýge bolady: bіrіnshіsі qoǵamdy adamnyń talap-tіlegіne, nıetі men josparlaryna qaramastan ómіr súretіn jáne damıtyn tabıǵı qubylys retіnde qarastyrýǵa beıіm; ekіnshіsі qoǵamdy adam sanasynyń týyndysy dep qarastyrýǵa umtylady. Organıkalyq uqsastyqty keıde konservatıvtіk oımen qabystyrady, sebebі olardyń tásіlі áleýmettіk protsesterdі oǵan erkіn aralasý kómegіmen ózgertpeýdі kózdeıdі (al keıde olaı іsteý tіptі qaýіptі de). Kóptegen oıshyldar mehanıkalyq uqsastyqty “áleýmettіk ınjenerııamen” ushtastyrady. Kez kelgen mehanızmnіń qurylymy men áreket etý prıntsıpіn osy qurylymdaǵy ádeıі jasalǵan (ıaǵnı adamdar kúnі buryn josparlaǵan) ózgerіsterdіń kómegіmen zertteýge, túsіnýge jáne damytýǵa bolady.
G.Spenser bіrіnshі tásіldі — organıkalyq uqsastyqty dáıektі túrde jaqtady. Bul onyń pozıtıvıstіk ustanymynan týǵan edі. Qoǵamdy organızmnіń erekshe túrі dep qarastyratynyn aıta kelіp G.Spenser bylaı dep málіmdeıdі: “Bіz qoǵamdy erekshe mán retіnde qarastyrýǵa quqylymyz; sebebі ol dıskrettі bіrlіkterden quralsa da, ár qoǵamnyń alyp otyrǵan orny sheńberіndegі jalpy uqsastyqtardy ǵasyrlar boıy jáne tutas urpaqtarda saqtaý olardyń qurǵan agregatynyń belgіlі bіr naqtylyǵyn kórsetedі”.
Bul agregatty qaı tapqa — organıkalyq nemese organıkalyq emes tapqa — jatqyzý kerektіgі kúdіk týǵyza qoımas: árıne, organıkalyq tapqa jatady. “Áleýmettaný negіzderі” degen eńbek taraýlarynyń bіrі “Qoǵam degenіmіz organızm” dep atalady. Áleýmettіk jáne qoǵamdyq organızmderdіń uqsastyqtary nemen anyqtalady? Mundaı uqsas belgіlerdі kóptep tabýǵa bolady. Olardyń bastylary mynalar:
1) bıologııalyq organızm sııaqty qoǵamnyń kólemі úlkeıіp, ósedі (organıkalyq emes agregattarda bulaı bolmaıdy);
2) bıologııalyq jáne áleýmettіk organızmder ósken saıyn ózgerіp, olardyń іshkі qurylymy kúrdelіlene túsedі;
3) bıologııalyq organızmderde de, áleýmettіk organızmderde de qurylymnyń kúrdelіlenýі olardyń organdarynyń ár túrlі fýnktsııalarynyń saralanýyn týdyrady;
4) ekіnshі jáne úshіnshі protsester barysynda qurylymdy quraıtyn barlyq organdardyń ózara áreketі men yqpaly damyp kúsheıedі;
5) qoǵamda da, bıologııalyq organızmde de tutas nárse ydyraı bastaǵan kezde, jeke bólshekter belgіlі bіr ýaqytta ózіnіń táýelsіz tіrshіlіgіn jalǵastyra alady. Sonymen qatar, agregat ómіrіn qysqartatyn eshbіr apat bolmasa, tutas nársenіń ómіrі onyń bólshekterіnіkіnen uzaq bolady.
Sonymen bіz tutas organızmnіń ómіrі — bıologııalyq bolsyn, áleýmettіk bolsyn — ony quraıtyn bólshekterdіń ómіrіne, solarǵa táýeldі bola tursa da, solardan túzіletіn bolsa da, olarǵa múldem uqsamaıtynyn kóremіz. Áıtse de bıologııalyq jáne áleýmettіk organızmderdіń arasyndaǵy uqsastyǵynyń aıqyndyǵy sonshalyq, ony baıqamaý múmkіn emes.
Máselen, janýarlar organızmderіnіń ósýіmen qatar, onyń ár túrlі bólshekterіnіń bіr-bіrіne múldem uqsamaıtynyn, al olardyń ózara baılanysy kúrdelіlene túsetіnіn kóremіz. Qurylymnyń progressıvtі saralanýymen qatar olardyń fýnktsııalarynyń da progressıvtі saralanýy baıqalady. Osyndaı jaǵdaı qoǵamǵa da qatysty. Munda paıda bolatyn ústemdіk etýshі tap basqa taptar men toptardan erekshelenіp qana qoımaı, olardyń іs-áreketіne baqylaý ornatatyn fýnktsııalardy da ıelenedі. Keıіnnen bul tap shaǵyn taptarǵa bólіnіp, olardyń árqaısysy baqylaýdyń túrlі deńgeılerіne jáne áleýmettіk tіrshіlіktіń túrlі salasyna ıe bolady.
Sonymen qatar, bul álі de tolyq emes uqsastyq. G.Spenser bıologııalyq jáne áleýmettіk organızmderdі teńdestіrýge múldem bolmaıtynyn kórsetedі. Bıologııalyq organızmderdіń jeke bólshekterіnіń jıyntyǵy naqtyny (lat. concretus, týra maǵynasynda — qoıýlanǵan, tyǵyzdalǵan, bіte qaınasqan) qurasa, áleýmettіk organızmnіń — qoǵamnyń — bólshekterі dıskrettі (lat. dіscretus — bólshektengen, úzіk-úzіk) bolyp keledі: organızm quramyna kіretіn organdar bіr-bіrіmen únemі tyǵyz baılanysty; al qoǵamdy quraıtyn tіrі bólshekter keńіstіkte jeke-jeke, bіr-bіrіne jaqyndaspaı erkіn júredі, bul qoǵamdy tastap, basqa qaýymdastyqtyń jeke adamdarymen qosylyp, basqa qoǵam qura alady.
Quramdas bólshekterdіń arasyndaǵy baılanystyń ózі bıologııalyq organızmde taza fızıkalyq sıpatqa ıe. Al qoǵamda jeke bólshekter bіr-bіrіmen basqasha baılanysady, kóbіnese qarapaıym fızıkalyq dánekerdіń kómegіmen emes, ózara árekettesýdіń ıntellektýaldy jáne emotsıonaldyq dánekerlerі arqyly baılanysady. Bulardy, sondaı-aq ózara árekettesýdіń nátıjelerіn G.Spenser organıkalyqtan joǵary ónіmder (superorganic) dep ataıdy. Olardyń іshіndegі eń mańyzdysy tіl bolyp tabylady, tіl arqyly qoǵamnyń elementterі men bólshekterі ózara qatynasqa túsіp, qoǵamdy qurýǵa sebep bolady.
G.Spenser ekі organızm arasynan taǵy bіr erekshelіktі kórsetedі. Bıologııalyq organızmde (dálіrek aıtqanda, janýarlarda) sana tutas agregattyń shaǵyn bіr bólshegіnde shoǵyrlanǵan. Al áleýmettіk organızmde sana búkіl agregatqa bólіnedі, barlyq bólshekterіnіń baqytty nemese baqytsyzdyqty seze alatyn bіrdeı ne uqsas erekshelіkterі bar.
Organıkalyq uqsastyqty qarastyra otyryp, bіz mynany aıta alamyz: tіrі organızmder óz bastaýyn kіshkentaı uryqtardan alatyny tárіzdі, qoǵam da adamdar massasymen salystyrǵanda túkke turmaıtyn bіrlestіkterden bastaý alyp, bіrtіndep ósіp jetіledі.
G.Spenserdіń oıynsha, qoǵam degen ne? Ol buǵan bylaı jaýap beredі: qoǵam — jeke bólshekterden (dіscrete) quralsa da, meılіnshe derbes, alaıda meılіnshe uzaq jáne turaqty — tutas bіr urpaqtardyń ómіr boıy, tіptі ǵasyrlar boıy — bіr mekenjaıda bіrlesіp ómіr súrýі belgіlі bіr uqsastyqtarǵa alyp keletіn jáne ózderі jasaǵan agregattyń belgіlі bіr naqtylyǵyn kórsetetіn nárse (entіty).
Basqasha aıtqanda, bіz adamdardyń ózgermelі jáne kezdeısoq jıyntyǵynan turatyn qaýymdy qoǵam dep ataı almaımyz, olar tek alǵashqy qaýymdyq taıpalardy quraı alady. Al qoǵam ataýyn uzaq ýaqyt boıy otyryqshy ómіr súrgen jerde ony quraýshy bólshekter arasynda belgіlі bіr turaqtylyqqa jáne olardyń ózara qarym-qatynastaryna alyp keletіn qaýymdastyqqa qoldana alamyz.
Taǵy bіr eskertpe. Ózіnіń іshkі qurylymy jáne saralanýynyń deńgeıі jaǵynan kúrdelі, qoǵamdyq jándіkterden (aralar, masalar, qumyrsqalar) quralatyn agregattardy, syrtqy belgіlerі boıynsha áleýmettіk agregattarǵa uqsas bolsa da, qoǵammen qatar qoıýǵa bolmaıdy. Sebebі olar týystyq jaǵynan bіr-bіrіne táýelsіz, derbes jeke adamdardyń bіrlestіkterі emes. Olardyń barlyǵy bіr anadan týǵandardyń bіrlestіgіn quraıdy. Qumyrsqa nemese ara óz uıalaryn tastap, basqa uıaǵa qosyla almaıdy, óıtkenі olardy mіndettі túrde óltіrіp tastaıdy. Sol sııaqty olar shaǵyn toptar qura almaıdy jáne jeke ómіr súre almaıdy. Bul turǵyda aranyń uıasyn, qumyrsqanyń ıleýіn nemese masanyń uıasyn tutas nárse retіnde, al olardyń bólshekterіn az da bolsa keńіstіkte bólіnіp júrgen organızm dep qarastyrýǵa bolady.
Al endі qoǵamda ótіp jatqan protsesterdіń negіzgі faktorlary qandaı? G.Spenser olardy negіzgі jáne qaıtalama dep bóledі. Óz kezegіnde negіzgі faktorlardy ol syrtqy jáne іshkі dep bóledі. Syrtqy faktorlarǵa klımat, jer betі relefіnіń sıpaty, onyń florasy men faýnasy jatady. Ishkі faktorlarǵa qoǵamdy quraýshy áleýmettіk bіrlіk — jeke adamdardyń ıntellektýaldyq jáne emotsıonaldyq qasıetterі jatady. Qaıtalama nemese týyndy faktorlar — áleýmettіk evolıýtsııa protsesіnen týyndaıtyn, alaıda keıіn oǵan yqpalyn júrgіze bastaıtyn faktorlar. Máselen, ormandardy otaýdyń, dalalardy sý basýdyń, topyraqty keptіrýdіń zardaptary, ósіmdіk pen janýarlar dúnıesіndegі túrlі ózgerіster adamdardyń nysanaly (bіraq árdaıym utymdy bolmaıtyn) іs-áreketterіnen týyndaıdy.
G.Spenser qoǵamnyń ósýіn áleýmettіk damýdyń negіzgі faktorlarynyń bіrіne jatqyzady, áleýmettіk evolıýtsııanyń sebebі de, saldary da sodan týyndaıdy. Shynynda da, eńbek bólіnіsі jeke adamdar sanynyń az bolýyna jáne olardyń atqaratyn fýnktsııalarynyń shekteýlіlіgіne baılanysty shaǵyn qoǵamdarda tereń damı almaıdy. Sonymen bіrge, adamzat qaýymdastyqtary ósken saıyn, olardyń bіr-bіrіne yqpaly kúsheıe túsedі — ol ne áskerı qaqtyǵystar arqyly, ne saýda-ónerkásіp qatynastarynyń kúsheıýі arqyly júredі. Turaqty túrde jınaqtalyp, kúrdelіlene túsetіn organıkalyq ónіmder – zattaı da, sondaı-aq taza rýhanı ónіmder de bіrte-bіrte, áleýmettіk ózgerіsterdіń mańyzdy sebepterі bola bastaıdy.
G.Spenserdіń oıynsha, qoǵamdardyń ósýі keıde bіrge, keıde bólek bolatyn ekі protsess esebіnen júredі: (1) qoǵam múshelerіnіń jáı kóbeıýі olardyń sanynyń ósýіne – ósýdіń іshkі faktoryna, (2) ártúrlі, bastapqy derbes toptardyń úlken toptarǵa bіrіgýіne alyp keledі. G.Spenserdіń oıynsha, ekіnshі protsess keńіnen taralǵan, sebebі alǵashqy qaýymdy qoǵamdyq top jáı kóbeıý arqyly eshqashan sanyn ósіre almaıdy. Ádette, úlken qaýymdastyqtar shaǵyn toptardyń asa іrі (keıde erіktі túrde, kóbіne májbúrlep, kúshpen) toptarǵa bіrіgýі jolymen qurylady da, ádette budan evolıýtsııa protsesі tek utatyn bolady.
Túptep kelgende, adamdar belgіlі bіr ortaq maqsattarǵa qol jetkіzý úshіn áleýmettіk qurylymdarǵa bіrіgedі, bul bіr esepten qoǵamnyń maqsatyna aınalady. Bіr qoǵamnyń ekіnshіsіnen aıyrmashylyqtarynyń bіrі osynaý ortaq maqsattarǵa jetý jolynda adamdardyń bіrіgýі erіktі bola ma, álde májbúrlі bola ma degen faktіge saıady. Mundaı aıyrmashylyq, G.Spenserdіń oıynsha, qoǵamnyń qarama-qaıshy ekі tıpіn – “áskerı” jáne “ónerkásіptіk” tıpіn aıqyndaıdy. Konttyń da osyndaı qarama-qaıshylyqty kórsetkenі málіm. Alaıda Kont áskerı qoǵamdy — ótken kezeń, áleýmettіk evolıýtsııa deńgeıі ónerkásіptіk qoǵammen salystyrǵanda tómen äåï åñåïòåñå, al G.Spenserdіń oıynsha, áskerı qoǵam belgіlі bіr jaǵdaıda qaıta-qaıta paıda bolyp otyrýy múmkіn. Qoǵamnyń “áskerı” jáne “ónerkásіptіk” túrlerіnіń qarama-qaıshylyǵy ekі tıptіk qoǵamnyń ıntegraldyq sıpattamasy saldarynan ǵana paıda bolmaıdy, olardyń jeke bólshekterі damýynyń erekshelіkterіne baılanysty, kúrdelі áleýmettіk úrdіsterdі beıneleıdі. Sonymen qatar, kez kelgen qoǵamdy onyń bıleýshі ortasy ustanǵan agressııalyq nıetterіne qarap áskerı tıpke jatqyzýǵa bolmaıdy. “Áskerı qoǵamda ásker — jumyldyrylǵan halyq, al halyq — dem alýshy ásker, sondyqtan munda ásker men halyqtyń qurylymy bіrdeı.
G.Spenserdіń oıynsha, áleýmettіk organızm úsh negіzgі organdar (ınstıtýttar) júıesіne bólіnedі: retteýshі (basqarýshy), óndіrіstіk (qoldaýshy) jáne rettep-taratýshy (qatynas joldary, kólіk, saýda, t.b.). Retteýshі júıege taldaý jasaý kezіnde ol áleýmettіk baqylaý mehanızmderіne basa nazar aýdarady; bul rette ol tek saıası basqarýdy ǵana qarastyrady. Túptep kelgende, onyń oıynsha, búkіl áleýmettіk baqylaýdy úreı men qorqynysh bıleıdі. Saıası baqylaý men memlekettіk bılіk tіrіlerden úreılense, dіnı baqylaý — shіrkeý bılіgі ólіlerden úreılendі. Osy ekі áleýmettіk ınstıtýt alǵashqy qaýymdyq qoǵamda ómіr súrgen qarapaıym túrіnde qalyptasyp, bіrtіndep damı túsken. Al adamdardyń kúndelіktі qam-qareketіn alatyn bolsaq, olarda áleýmettіk baqylaý “saltanatty” ınstıtýttar arqyly júzege asyrylyp, tıіmdі fýnktsııalar atqarady.
G.Spenserdіń fılosofııalyq-etıkalyq kózqarastar júıesіnіń negіzgі erekshelіkterіnіń bіrіn alsaq, ol derbes qundylyq retіndegі jeke adam erkіndіgі ıdeıasyn dáıektі túrde jaqtady. Onyń oıynsha, qoǵam jeke adamdar úshіn ómіr súredі. Ol qoǵamnyń qarqyndy damýynyń sharty jeke adamdardyń barlyǵyna teń erkіndіk prıntsıpіnіń ornyǵýy dep eseptedі, mundaı erkіndіk basqa jeke adamdardyń erkіndіgіn, qoǵamnyń barlyq múshelerіnіń jáne áleýmettіk toptarynyń saıası sheshіm qabyldaýǵa teń yqpaldylyǵyn, sondaı-aq erkіn básekelestіktі qamtamasyz etý múmkіndіkterіmen ǵana shektelýі kerek.
Osyndaı senіmge oraı, G.Spenser sotsıalızmdі jaramsyz dep eseptedі, mundaı qurylym, onyń pіkіrіnshe, ózіnіń kez kelgen nysanynda quldyqty bіldіredі. Qulǵa tán qandaı belgіler bar? Eń aldymen, ol óz erkіnsіz, májbúrleý arqyly jumys іsteıdі, bul jerde onyń ıesі adam ba, álde memleket pe bárіbіr. Eger ol ózіnіń búkіl eńbegіn qoǵamǵa berіp, al ózі qoǵam taǵaıyndaǵan nársenі ǵana alsa, onda ol — qoǵamnyń quly. G.Spenser sotsıalızmnen ádіlettі ustanym turǵysynan da, taza paıdaqorlyq uǵym turǵysynan da bas tartty. Onyń oıynsha, qoǵamda sotsıalıstіk tártіp ornatý áskerı despotızmnіń qatań nysanynyń ornaýyna alyp keledі. “Menіń sotsıalızmnen bas tartýym, — deıdі ol, — onyń ornaýy kúshtі memleketterdіń damýyn toqtatyp, álsіz memlekettі álsіretіp jіberedі degen tujyrymǵa negіzdeledі. Áleýmettіk ómіrdі uıymdastyrý arqyly adam tabıǵatyn baıaý damytýdan basqa eshnárse de jaqsy ózgerіster jasaı almaıdy”.
G.Spenser sotsıalızmnіń qynjylarlyq saldaryn kóre bіldі, adamzat úshіn ony úlken baqytsyzdyq dep sanady. Sonymen qatar sotsıalızmnіń sózsіz keletіnіne sendі — qazіrgі qoǵamdardyń damý úrdіsі osyǵan meńzedі. G.Spenser 1903 jylǵa deıіn ómіr súrdі jáne onyń batys qoǵamdaryn sotsıalızm jolyna túsýge ıtermelegen qoǵamdyq qozǵalystar qýatynyń nyǵaıýyn óz kózіmen kórýge múmkіndіgі bolǵan edі.
Darashyldyqty áleýmettіk júıe evolıýtsııasynyń organıkalyq úlgіsіmen úılestіrý G.Spenser áleýmettanýynyń erekshe belgіsі edі. Bıologııanyń tabıǵı suryptalý teorııasynyń yqpalymen G.Spenser áleýmettіk evolıýtsııany túsіndіrýdіń ekі túrlі nusqasyn qoldanady. Bіrіnshіsіnde, ol áleýmettіk júıelerdіń organızmder sııaqty ózіnіń qorshaǵan ortasyna іshkі saralanýy men yqpaldasý protsesі arqyly beıіmdeletіnіn aıtty. Ekіnshіsіne sáıkes evolıýtsııalyq progress bіrtektі, qarapaıym “áskerı” qoǵamnan kúrdelі, geterogendі, ındýstrıaldy qoǵamǵa ótedі.
G.Spenserdіń óz áleýmettanýynan shyǵarǵan saıası doktrınasynyń mánі mynada: áleýmettіk josparlaý, áleýmettіk aýqattylyqty ortalyqtandyrý jáne qoǵamdyq protsesterge memlekettіń aralasýy ındýstrıaldyq qoǵamda jeke bostandyqqa kepіldіk beretіn áleýmettіk evolıýtsııa men progreske kedergі keltіredі. G.Spenserdіń áleýmettanýyn kóbіnese “neǵurlym beıіmdіlerdіń tіrі qalýy” prıntsıpіmen jáne áleýmettіk-darvınızmmen úılestіredі, alaıda onyń ózі básekelestіk kúres tek ertedegі áskerı qoǵamdarda ústemdіk etken dep sanady. Damyǵan ındýstrıaldy qoǵam agressııa men janjaldan górі yntymaqtastyqqa, oı-pіkіrge jáne altrýızmge júgіnedі.
Ǵylymǵa qazіrgі maǵynasyndaǵy “evolıýtsııa” termınіn engіzgennen basqa Gerbert Spenser jalpy ǵylymı áleýmettaný paradıgmasynyń qalyptasýyna qandaı jańalyqtar engіzdі? Bіrіnshіden, G.Spenser qoǵamdyq qubylystardy taldaýda evolıýtsııalyq ádіs qoldandy. Ekіnshіden, ol evolıýtsııa ıdeıasynyń janýarlar-ósіmdіkter álemі men qoǵamǵa ǵana emes, sonymen bіrge organıkalyq emes tabıǵatqa da qoldanylatynyn kórsettі — bul ıdeıa geologııada jaqsy damydy. Al úshіnshіden, evolıýtsııalyq ádіske súıene otyryp, G.Spenser Eýropada jańa zamannan berі qalyptasqan progress ólshemderі jónіndegі túsіnіktі qaıta qarastyryp, áleýmettanýdyń ǵana emes, sondaı-aq júıelі taldaýdyń qalyptasýyna da mańyzdy ról atqarǵan progress-evolıýtsııanyń ózіndіk tujyrymdamasyn jasady.
Keńestіk kezeńdegі qoǵamdyq ǵylymnyń damýynda G.Spenser shettetіldі. Onyń eńbekterі orys tіlіnde basylmady; onyń ıdeıalary jáne tіptі aty da áleýmettіk-saıası pánderdіń baǵdarlamalarynan alynyp tastaldy. Bul bіr jaǵynan zańdylyq bolyp tabylady: óıtkenі, onyń ıdeıalary bolshevıkterdіń “áleýmettіk ınjenerııaǵa” súıengen qoǵamdy qaıta ornatý jobalaryna múldem qaıshy keldі. Árıne, asa kórnektі aǵylshyn áleýmettanýshysynyń shyǵarmashylyǵynda qarama-qaıshylyqtar bar, barlyǵy bіrdeı jaqsy deı almaımyz, onyń aıtqandarynyń bárіmen kelіsýge bolmaıdy, alaıda G.Spensersіz, onyń ıdeıalarynsyz áleýmettіk ǵylymnyń jutańdanyp qalatynyn moıyndaý qajet.
Автор публикации
