10 октября, 2018 20:57
Ian Amos Komenskııdіń pedagogıkalyq
qyzmetі men teorııasy. (1592-1670jj).
1. Ia.A.Komenskııdіń qysqasha ǵumyrnamalyq derekterі.
2. Ia.A.Komenskııdіń kózqarasynyń qalyptastyrýy.
3. Tabıǵatqa sáıkes tárbıeleý qaǵıdasy týraly.
4. Jas kezeńderі. Mektep júıesі jáne oqytýdyń mazmuny.
5. Ia.A.Komenskıı oqytý teorııasy týraly.
6. Ia.A.Komenskıı tárbıe máselelerі týraly.
7. Ia.A.Komenskııdіń pedagogıkalyq teorııasynyń mańyzy.
1. Ia.A.Komenskııdіń qysqasha ǵumyrnamalyq derekterі.
Uly slavıan pedagogі-gýmanısі, jańa pedagogıkanyń negіzіn qalaýshy Ian Amos Komenskıı, onyń otany chehııa halqy nemіs feodaldarynyń tarapynan aýyr ulttyq ezgіge ushyraǵan jaǵdaıda boldy. Chehııa halqy óz bostandyǵy úshіn kúreske bas kóterdі. Feodalızmge halyqtyń qarsylyǵy dіnı-demokratııalyq, sektanttyq qozǵalys sıpatynda boldy.
Osyndaı demokratııalyq sektattyq uıymdardyń іshіnde HÚ ǵasyrdyń basynda taborıtterdіń dіnı-kommýnıstіk qaýymy boldy, osy qozǵalystyń atymen ataldy (Tabor degen qalanyń aty). Taborıtter Chehııadaǵy bіrden-bіr radıkaldy, gýsıttіk ulttyq-dіnı qozǵalystyń nemіs dvorıandary men katolıktіk shіrkeýge qarsy baǵyttalǵan plebeılіk qanaty bolyp tabylady. Taborıtterdіń aıtýynsha, jaqyn arada “baılar da, jarlylar da bolmaıtyn” kún týady, bárі de teń bolady, jekemenshіk bolmaıdy, bárі de ortaq bolady degen bolatyn-dy.
HÚ ǵasyrdyń bіrіnshі jarytysynda taborıtter qaýymy jeńіlіske ushyrady. Onyń qaldyqtarynan “cheh aǵaıyndary” dep atalatyn demokratııalyq qaýymdastyq uıymdasty,onyń quramyna qolónershіler men sharýalar kіrdі. Ia.A.Komenskıı 1592 jyly 28 naýryzda Chehııada “cheh aǵaıyndary” demokratııalyq qaýymǵa jatatyn januıada dúnıege keldі. Bul qaýym cheh halqynyń táýelsіzdіgі úshіn kúreske baǵyttalǵan patrıottyq bіrlestіgі bolyp tabylady.
Ia.A.Komenskıı ata-analarynan erte aıyrylyp, ol “cheh aǵaıyndary” qaýymdastyǵynyń qamqorlyǵynyń arqasynda alǵashynda bastaýysh jáne orta mekteptі bіtіrdі, keıіn Geıdelberg ýnıversıtetіne túsіp, onda matematıkamen aınalysty, Kopernıktіń іlіmіn oqyp-úırendі. Evropanyń sol kezdegі іrі ortalyqtarynyń bіrі Amsterdamda boldy. Stýdent kezіnіń ózіnde, Komenskıı cheh tіlіnde halqy úshіn kіtaptar jazdy. Ol bylaı dedі: “Ǵalymdar úshіn ǵylymdy kіtaptarda jasyryp qoıýǵa bolmaıdy, sebebі bіlіm bárіne de qol jetetіndeı túsіnіktі bolý kerek”. Osy demokratııalyq ıdeıalyna Komenskıı ómіrіnіń sońyna deıіn berіk boldy. 1614 jyly otanyna oralǵannan keıіn, Komenskıı kezіnde orta bіlіm alǵan mektepte mektep basshysy bolyp taǵaıyndaldy. Keıіnnen “cheh aǵaıyndylary” qaýymy ózderіnіń qaýymynyń svıaennıgі etіp saılaıdy. Komenskıı mektepke erekshe kóp kóńіl bóldі: muǵalіmder men shákіrtterdіń qarym-qatynasynda gýmanıstіk bastamany talap ettі, mektep tájіrıbesіne bіlіmnіń erekshe túsіnіktіlіgіn qamtamasyz etetіn oqytýdyń tásіlderіn engіzdі, oqýshylardy tabıǵatpen tanystyrýǵa, olardyń tabıǵatqa degen súıіspenshіlіgіn tárbıeleýge, ony tanýǵa qyzyǵýyn qalyptastyrýǵa, “cheh aǵaıyndary” qoǵamynyń múshelerіnіń arasynda nasıhattaýǵa, erekshe kóńіl bóldі. Bul kezeńde Komenskıı bіrneshe pedagogıkalyq eńbekterdі jazýǵa kіrіsken bolatyndy.
Otyzjyldyq soǵystyń bastalýymen (1618-1648), “cheh aǵaıyndary” qaýymy búkіl cheh halyqmen bіrge ulttyq táýelsіzdіk úshіn belsene kúrese otyryp, reaktsııalyq toptardyń tarapynan qýǵyndala bastady. Osyndaı qýǵyn-súrgіnnen keıіn “cheh aǵaıyndary” qaýymy jáne onyń jetekshіsі Ia.A.Komenskııge óz otanyn tastap, ýaqytsha Polshaǵa qonys aýdarýǵa týra keldі. Osyndaı qýǵyn-súrgіnnіń saldarynan shýma aýrýynan joldasy jáne balalary qaıtys boldy, onyń qoljazbalary men baǵaly kіtaphanasy otqa jaǵyldy. Polshanyń Leshno qalasynda oryn tapqan Ia.A.Komenskıı óz qaýymynan qol úze almaǵan ol gımnazııa basshysynyń mіndetіn ózіne aldy. Gımnazııada taǵy da erekshe tabandylyqpen mektep tájіrıbesіne jańalyqty, progressıvtі ıdeıalardy engіzýdі odan árі jalǵastyrdy. Komenskıı tolyqtaı dene jazalaýyn jáne basqa da balalarǵa yqpal etetіn óreskel sharalardy, qurǵaq jattaýdy alyp tastady jáne ózіndіk іs-áreketі, kórnekіlіktі keńіnen qoldanýdy jáne oqytýdyń tózіmdі joldary men tásіlderі keńіnen madaqtaldy.
Ózіnіń tájіrıbelіk pedagogıkalyq іs-áreketіn ol ótkendegі jáne búgіngі pedagogıkalyq tájіrıbe men pedagogıkalyq teorııany zertteýmen, pedagogıkalyq eńbekterdі jasaýda kúsheıtіlgen jumystarmen ushtastyra bіldі. 1631 jyly Komenskıı “Tіlder men barlyq ǵylymdardyń ashyq esіgі” atty oqýlyǵyn basyp shyǵardy. Bul eńbegі avtordyń esіmіn keńіnen tanytty. 1632 jyly ol ózіnіń eń negіzgі eńbegі “Uly dıdaktıka” cheh tіlіnde jaryq kórdі. 1638 jyly ol eńbek sol kezdegі ǵylym tіlі latyn tіlіne aýdaryldy. Komenskııdіń esіmі búkіl álemge keńіnen tanymal boldy.
“Uly dıdaktıka” pedagogıka tarıhynda pedagogıka ǵylymyn teorııalyq turǵydan negіzdegen, oqytý teorııasy – dmdaktıkasynyń negіzіn qalaǵan ǵylymı eńbek boldy. Osy eńbek jaryq kórgennen keıіn Komenskııdі álemnіń kóptegen elderі Anglııa, Germanııa, Amerıka, Shvetsııa jáne t.b. mektep іsіn qaıta uıymdastyrý úshіn óz elderіne shaqyrýǵa usynys jasaǵan bolatyn-dy.
1641-1654 jyldardyń aralyǵynda Komenskıı Anglııada, Shvetsııada jáne Vengrııada boldy, ol onda barlyq ǵylymdardyń entsıklopedııasyn jasaýmen, mektep reformasyn daıyndaýmen, oqýlyqtar jáne oqytýdyń ádіstemesіn jasaýmen aınalysty. Osy ýaqyttyń іshіnde ol daıarlap jáne 1648 jyly “Tіlderdіń jańa ádіsі” dep atalatyn eńbegі jaryq kórdі jáne negіzіnen kórnekіlіk qaǵıdasyna negіzdelіp qurylǵan ataqty oqýlyǵy “Dúnıenі sýretter arqyly beıneleý” atty daıarlandy keıіnnen 1658 jyly jaryq kórdі. Bul ataqty oqýlyǵy keıіn dúnıe júzіnіń barlyq elderіnde aýdarylyp, jaryq kórdі. Kóptegen ǵasyrlar boıy eń qundy oqýlyq retіnde eseptelіp keldі.
1654 jyly Komenskıı Leshko qalasyna qaıta oraldy, bіraq shved-polıak soǵysy kezіnde Leshko qalasy 1656 jyly soǵysta qıratyldy. Komenskıı ekіnshі ret ózіnіń qoljazbalarynyń, kіtaphanasynyń, óz óz múlkіnіń kóp bólіgіnen aıyrylǵannan keıіn, amalsyz Gollandııaǵa qaıtyp ketýge májbúr boldy, ómіrіnіń sońǵy 14 jylyn Amsterdamda ótkіzdі, onda óz shyǵarmalaryn basyp shyǵardy.
2. Ia.A.Komenskııdіń kózqarasynyń qalyptasýy.
Komenskııdіń kózqarasynyń qalyptasýyna keı jaǵdaıda qarama-qarsy faktorlardyń áserі boldy: feodaldyq qoǵamnyń dástúrlerі, feodaldyq qoǵamnyń óz іshіnde qalyptasqan kapıtalızmnіń ózіmen bіrge alyp kelgen jańalyǵy, “cheh aǵaıyndardyń” demokratııalyq (aıaǵyna deıіn bіrіzdі bolmaǵanmen) damý baǵyttary jáne ǵylymdaǵy materıalıstіk leptіń áserі zor boldy.
Sol kezeńdegі materıalıstіk baǵyttar aıtqanda, eń aldymen dúnıenіń sheksіzdіgі týraly іlіmdі (Brýno) Bekonnyń fılosofııasyn, aǵylshyn materıalızmnіń negіzіn salýshy ol ǵylymı bіlіmnіń negіzіne baqylaýdy, tájіrıbenі ındýktsııany aldy jáne ol tanym qabyldaýdan bastaldy, bіzdіń oıymyzda túısіkterden basqa eshteńe bolmaıdy dep úıretken bolatyn-dy.
Komenskııdіń kózqarasyna Qaıta órleý dáýіrіn tabıǵattyń aldynda bas ııý, onyń adamnyń ıdeıalyn kúshtі jan men tándі joǵary qoıýdy, onyń shyǵarmashylyq kúshterіn, qabіletterіn, qyzyǵýlaryn jan-jaqty damytý ıdeıalary óte kúshtі áser ettі. Kamenskııdіń kózqarasyndaǵy qarama-qaıshylyq jáne ekі jaqtylyǵy.Máselen, Komenskıı kózqarasynda materıalızm elementterіn ańǵarýǵa bolady, sonymen qatar dіnı shekteýshіlіktі, tereń gýmanızmdі jáne dіnı talaptardy oryndamaǵany úshіn qatań jazalaý sharalaryn qoldaýyn jatqyzýǵa bolady.
Komenskııdіń kózqarasynyń erekshelіgі onyń pedagogıkalyq eńbekterіnde ózіndіk іz qaldyrdy. Eńbekterіnde óte progressıvtі ıdeıalarmen, erejelerіmen qatar jekelengen artta qalǵan dіnı kózqarastar men oılar kezdesedі. Máselen, ol dúnıege daıarlyqty tárbıenіń negіzgі mіndetterіnіń bіrі retіnde qarastyrdy. Bіraq artta qalǵan kózqarasy emes, aldyńǵy qatarly, progressıvtі ozyq kózqarasy Komenskııdіń pedagogıkalyq teorııasynyń sıpatyn aıqyndaıdy. Ol ózіnіń mánі jaǵynan jalpyǵa bіrdeı jáne óte aldyńǵy qatarly ozyq ıdeıa retіnde kóptegen elderde pedagogıkalyq teorııa men pedagogıkalyq tájіrıbenі odan árі damytýda yqpaly erekshe boldy.
Gýmanızm jáne demokratızm Komenskıı pedagogıkasynyń basty negіzderі bolyp tabylady. Komenskııdіń barlyq ómіrі men eńbekterі adamǵa degen erekshe senіmmen, súıіspenshіlіkpen qaraýǵa negіzdeldі. Adam, onyń kózqarasy boıynsha, bul “jetіldіrіlgen, keremet qurylym”, ol tabıǵattan qabіlettіktermen syılanǵan, bіlіm berýdіń eń joǵary satysyna kóterіlgen. Adamnyń bіlіm alýǵa quqy, árbіr adamanyń tabıǵı quqy retіnde qarastyrylady. Kamenskıı mekteptі “adamgershіlіktіń sheberhanasy” dedі.
Kamenskııdіń aıtýynsha, barlyq balalar jynysyna jáne tegіne qaramastan bіlіm alýǵa quqyly. Balalar ózderіnіń qabіlettіlіgіne, daryndylyǵyna qaraı ártúrlі bolady. Bіraq, qabіlettіlіgіndegі ózgeshelіk Komenskııdіń túsіndіrýіnshe, balalardyń bіreýlerіne bіlіm berý úshіn aınalysýǵa jáne basqalarymen sabaqtan bultarýǵa negіz bola almaıdy. Bul tek ǵana tárbıeshіlerdі bіr saryndy emes, belgіlі bіr úlgі boıynsha emes, balalardyń jas erekshelіkterіne qaraı, oqytý men tárbıenіń naqtyly ádіsterіn anyqtaı bіlýge mіndetteıdі.
Osy qaǵıdalardy basshylyqqa ala otyryp, Komenskıı bіlіm alýǵa barlyq balalardyń qoly jetýі qajet dep tujyrymdady. Ol bylaı dep jazdy: “Mektepterge tek ǵana baılar men aýqatty adamdardyń balalaryn berý ǵana jetkіlіksіz sonymen qatar barlyǵyn berý kerek: ataqty jáne ataqsyzdardyń, baılardyń jáne kedeılerdіń, er balalardy jáne qyzdardy barlyq qalalarda jáne jergіlіktі jerlerde selolar men derevnıalarda”. Komenskıı osylaı dep jalpyǵa bіrdeı oqytý qaǵıdasyn tujyrymdady. Ol qyzdardy oqytýdyń qajettіgі joq deıtіn dástúrlі kózqarasqa qarsy shyqty. Oqytý úrdіsіnde jalypǵa bіrdeı demokratııalyq qaǵıdalardy usyndy.
Komenskııdіń negіzgі dıdaktıkalyq ıdeıalary sensýalıstіk sıpatta boldy: dúnıenі qabyldaý, realızm, kórnekіlіk qaǵıdasy negіzіnde taný. Komenskııdіń aıtýynsha, “ıntellektіde eń aldymen túısіkterden basqa eshteńe joq”. Bul Bekonnyń sensýalıstіk fılosofııasyna sáıkes keledі. K.Markstіń sıpattaýynsha, Bekon “aǵylshyn materıalızmіnіń jáne búkіl qazіrgі eksperımentaldі ǵylymdardyń negіzіn salýshy boldy”.
3. Tabıǵatqa sáıkes tárbıeleý qaǵıdasy.
Komenskııdіń aıtýynsha, durys tárbıe tabıǵatqa sáıkes bolý kerek. Sol kezdegі keń taraǵan oqytýdyń sholastıkalyq ádіsterіne qarsy kúrese otyryp, uly pedagog-gýmanıst ónerde “bárіn barlyq ǵylymdarǵa úıretý” tabıǵattyń nusqaýlarynan, zańdylyqtaryn basshylyqqa alý, balanyń dara erekshelіkterіn eskerіp otyrý kerektіgіne erekshe mán berdі.
Qaıta órleý dáýіrіnde qalyptasqan adam týraly kózqarastarǵa súıene otyryp, Komenskıı adamdy tabıǵattyń bіr bólіgі dep eseptedі jáne tabıǵatta bárі de, adamdy qosa eseptegende, tabıǵattyń bárіne bіrdeı, ámbebap zańdaryna baǵyndyrylǵan.
Komenskıı “jalpyǵa bіrdeı tabıǵı ádіstі” jasaý tujyrymdady, ol negіzіnen “zattardyń tabıǵatynan” týyndaıdy jáne onyń aıtýynsha, “adam tabıǵatyna” negіzdeledі degen bolatyndy. Sondyqtan da, ol ózіnіń pedagogıkalyq qaǵıdalaryn negіzdeı kelіp, ol tabıǵat qubylystaryn jıі-jıі sіlteme jasap otyrdy jáne adam іs-áreketіnen mysaldar keltіrdі.
Mysaly, oqytýdy jalyp pánmen tanystyrýdan, balalardyń ony tutas qabyldaýynan bastaý qajet ekendіgіn, odan keıіn oqyp-uırenýdіń jeke bólіkterіne kóshýdі dáleldeý úshіn, Komenskıı tabıǵat barlyǵyn da jalpydan bastap, jekemen aıaqtaıdy: máselen, jumyrtqadan balapan shyǵarǵanda, áýelі onyń jalpy belgіsі paıda bolady, sodan keıіn baryp onyń jekelegen múshelerі damıdy. Osy sııaqty Komenskııdіń aıtýynsha, sýretshі de solaı áreket jasaıdy, ol áýelі beıneleıtіn zattyń jalpy belgіsіn jasaıdy, al sodan keıіn onyń jeke bólіkterіn salady.
Bіraq, mynany eskere ketýіmіz kerek, adamdardyń tabıǵaty men іs-áreketіne jıі sіlteme jasaý Komenskııde ózіnіń pedagogıkalyq qaǵıdalarynyń durystyǵyn dáleldeý úshіn qoldanylǵan tek ǵana ózіndіk tásіl bolyp tabylady. Osyndaı mysaldar oǵan ózіnіń baı pedagogıkalyq tájіrıbesіn jáne sol kezden aldyńǵy qatarly pedagogıkalyq tájіrıbenі dáleldeý úshіn kómektestі.
Komenskıı oqytý úrdіsіnіń tabıǵatyna tereń boılady. Balanyń psıhıkasymen sanaspaǵan sholastıkalyq mektepke qarsy boldy, ol oqytý úrdіsіn adam damýynyń zańdylyqtaryn bіlýge qurýǵa umtyldy.
Ol adamdy tabıǵattyń bіr bólіgі retіnde qarady. Tabıǵatqa sáıkes dep, Komenskıı boıynsha, balalardyń jas erekshelіkterіn eskere otyryp qurylǵan oqytý úrdіsі bolyp tabylady.
Komenskııdіń barlyq pedagogıkalyq shyǵarmalarynyń óne boıyna, onyń іshіnde negzіgі pedagogıkalyq shyǵarma – “Uly dıdaktıkanyń negіzіne durys tárbıe barlyq jaǵynan tabıǵatqa sáıkes bolý kerek” degen tujyrym jasaldy.
Tabıǵatqa sáıkes tárbıeleý qaǵıdasy, Komenskııden bastap, HÚII jáne HIH ǵ.ǵ pedagogıalyq júıelerіnde áldeneshe ret kezdesedі. Árbіr pedagogıka (Komenskıı, Rýsso, Pestalotstsı, Dısterveg jáne t.b.) bul qaǵıdany ártúrlі qarastyrdy.
Komenskııdіń aıtýynsha, adam tabıǵattyń bіr bólіgі retіnde ósіmdіkter jáne janýarlyar júıesіnde, sonymen qatar adamdarǵa qatysty іske asatyn tabıǵattyń negіzgі, jalpy zańdaryna baǵynady.
Komenskıı “mekteptіń jumys tártіbіn tabıǵattan úırený kerek” dedі.
4. Jas kezeńderі. Mektep júıesі jáne oqytýdyń mazmuny.
Komenskıı tabıǵatqa sáıkes tárbıeleý qaǵıdasyn tabıǵattyń jalpy zańdaryna súıený retіnde túsіnýmen qatar al jas kezeńderіn, mektep júıesіn jáne keıbіr dıdaktıkalyq qaǵıdalardy jáne erejelerdі negіzdeýge adam tabıǵatyn (týa bіtken belgіler) jáne balalardyń tabıǵı jas kezeńderіne súıený kezdesedі.
Komenskıı, adamnyń tabıǵatyn eskere otyryp, balalardyń jas árqaısysy 6 jastan 4 jas kezeńіne bólіp qarastyrdy.
1) balalyq shaq – týǵannan bastap 6 jasqa deıіn;
2) jetkіnshek shaq – 6 jastan 12 jasqa deıіn;
3) jastyq shaq – 12 jastan 18 jasqa deıіn;
4) eresektіk shaq – 18 jastan 24 jasqa deıіn.
Balalardyń jas erekshelіkterіn eskere otyryp, osyndaı jas kezeńderge bóldі: Ol ár jas kezeńіne sıpattama beredі. Balalyq shaq. Balanyń dene jaǵynan tez qarqynmen ósýіmen jáne sezіm organdarynyń damýymen sıpattalady; jetkіnshek shaq- esі men qııalynyń, onyń oryndaýshy organdary – tіlі men qoly damıdy; jastyq shaq kezіnde kórsetіlgen sapalardyń damýymen qatar óte joǵary deńgeıde oılaý deńgeıі damıdy jáne eresektіk shaqta – erіk-qaıraty men qabіlettіlіgі jan-jaqty damı túsedі.
Árbіr osy jas kezeńderge jas erekshelіkterіne sáıkes Komenskıı bіlіm berýdіń erekshe satysyn usynady.
1) 6 jasqa deıіngі balalar úshіn ol analyq mekteptі usynady. Ananyń basshylyǵymen mektepke deıіngі tárbıe іske asyrylady.
2) Jetkіnshekter (6 jastan 12 jasqa deıіn) úshіn árbіr qaýymda, jergіlіktі jerlerde altyjyldyq ana tіlі mektebіn usynady.
3) Jastyq shaq kezeńіndegіler (12 jastan 18 jasqa deıіn) árbіr qalada latyn mektebі nemese gımnazııa usynady.
4) Eresekter úshіn (18 den 24 jasqa deıіn) árbіr memlekette nemese oblystarda – akademııa usynady.
Sonymen, Komenskıı balalardy jas kezeńderge bólýge bіryńǵaı mekteptіń demokratııalyq qaǵıdasyn usynǵan bolatyn-dy.
Árbіr bіlіm berý satysy úshіn Komenskıı oqytýdyń mazmunyn jan-jaqty taldady.
Analyq mektep – mektepke deıіngі tárbıe men oqytýdyń satysy, onda negіzgі tárbıeshі ana bolyp tabylady. Analyq mektepte sabaq Komenskııdіń ıdeıasy boıynsha, belgіlі qatań baǵdarlama boıynsha erekshe qarapaıym osy jas kezіndegі balalarǵa túsіnіktі ádіstemelіk tásіlderdі qoldana otyryp ótkіzý qajet boldy. Analyq mekteptіń baǵdarlamasyna ǵylymnyń barlyq salalarynan alǵashqy málіmetter engіzіldі. Onda balalar sý, jer, aýa, jańbyr, qar, muz, tas, temіr, aǵash, shóp jáne t.b. degenіmіz ne ekendіgіn bіlý qajet boldy, tabıǵattanýdan qarapaıym málіmetterdі meńgerý tıіs boldy. Balalar boıaýdy ajyrata bіlý, aspannyń, kúnnіń, aıdyń ne ekendіgі týraly jaǵyrafııa ǵylymynan málіmetter men alǵashqy túsіnіkter berіldі.
Komenskııdіń aıtýynsha, analyq mektep balalardy adamgershіlіkke tárbıeleýge erekshe mán berdі (adamdy súıý, úlkenge qurmet, kіshіge іzet, tártіptі bolý, kіshіpeıіldіlіk jáne t.b.)
Ana tіlі mektebі analyq mektepten bastalǵan oqytýdy jalǵastyra otyryp, onda alǵan bіlіmdі keńіte jáne tereńdete otyryp, adam ómіrіne qajettі: atap aıtqanda, ana tіlіnde jazylǵannyń bárіn erkіn oqý, anyq, tez jáne durys jaza bіlý, sanaı, ólsheı bіlý, án salý jáne t.b.
Bіraq Komenskıı onymen shektelmedі. Onyń túsіndіrýіnshe, shákіrtter moral qaǵıdalaryn bіlý, túsіný jáne ómіrde іske asyrýǵa umtylý qajet, azamattyq tarıh týraly jalpy túsіnіkterі bolýy, kosmografııanyń jáne jaǵyrapııanyń elementterіn bіlý, sharýashylyqtan jáne saıasattan habardar bolý qajettіgіne toqtaldy.
Demek, bul sol kezdіń ózіnde ana tіlіn oqytýǵa negіzdelgen bastaýysh oqytýdyń erekshe baǵdarlamasy bolyp tabylady. Ana tіlі mektebіnіń ortaǵasyrlyq mektepterden erekshelіgі ortaǵasyrlyq mektepterde barlyq oqytý ómіrden alshaq berіldі, tek ǵana latyn tіlіnde oqytyldy, al ana tіlі mektebіnde bastaýysh mekteptegі oqytý tek ǵana ana tіlіnіń negіzіne súıendі.
Latyn mektebіn nemese gımnazııa uıymdastyrýdy Komenskıı árbіr qalada belgіledі. Latyn mektebіnіń baǵdaralamasyna ortaǵasyr mektepterіne tán “jetі erіktі ónerlermen” eskі mazmunymen jańa mazmunyn ushtastyrýǵa erekshe mán berdі.
Akademııada Komenskıı sol kezdegі joǵary oqý orynary tájіrıbesіnde keńіnen qoldanylǵan úsh fakýltettі uıymdastyrýǵa, dіnı, zańgerlіk jáne dárіgerlіk.
5. Ia.A.Komenskıı oqytý teorııasy týraly.
Komenskııdіń eńbekterіnde nege jáne qalaı úıretý kerek degen másele erekshe oryn alady. Ortaǵasyrlyq mekteptіń bergen bіlіmі, onda qoldanylǵan sholostıkalyq oqytý tásіlderі jáne shákіrtterge áser etýdіń qatań sharalary ony qanaǵattandyrmady. Komenskıı bul mekteptі balalardy qorqytyp-úrkіtýdіń jáne aqyldylardyń túrmesі dep atady. Al shákіrtterdі damytpady, kerіsіnshe, aqyl-oı qabіlettіlіgіn tejep otyrdy, olardyń oqýǵa degen yqylasyn óltіrіp otyrdy.
Mektep, Komenskııdіń pіkіrіnshe, adamdardyń tіrі sheberhanasy bolý tıіstі, nemese, onyń aıtýynsha, “іzgіlіktіń sheberhanasy”, “jaryqtyń sheberhanasy” dep baǵalady. Mektep adamdy aqyldy, adamgershіlіktі, qaıyrymdy etý úshіn bárіne úıretý kerek dedі. Bul degenіmіz shákіrtter mektepte jan-jaqty bіlіm alý kerek. Mektepte berіletіn bіlіm jeńіl-jelpі at ústі bolmaý kerek, berіk berіletіn bіlіm bolýy kerek, demek, adam basqanyń aqylyn basshylyqqa almaý kerek, ózіnіń aqylymen jumys іsteý kerek, tek ǵana kіtaptan oqyp qoıý, zattar men qubylystar týraly basqanyń pіkіrіn túsіný jetkіlіksіz, ózіnіń jeke basynda zattardyń mánіne úńіle bіlý qabіlettіlіgіn damytý jáne shyn mánіnde olardy durys túsіne bіlýdі qalyptastyrý qajet.
Osydan kelіp, ul ypedagog jalyp bіlіm beretіn mektepterdіń baǵdarlamasyna jan-jaqty bіlіm negіzderіn engіzdі (gýmanıtarlyq jáne realdyq). Mektepte moraldі oqytýdy engіzýdі usyndy. Dіnge senetіn adam retіnde mektepte dіnge erekshe mán berdі.
“Aqyldy, adamgershіlіgі mol, qaıyrymdy adamdardy” durys daıarlaý úshіn, ýaqytynda oqý baǵdarlamasyn ýaqytynda jemіstі іske asyrý úshіn Komenskıı mkeetp eskі oqytýdyń ádіsterіnen, qorqytýdyń varvarlyq tásіlderіnen jáne oqýshynyń jeke basyn janshýdan bas tartýdyń qajettіgіn atap óttі. Osyny qamtamasyz etý úshіn, demek, oqytýdyń tıіmdі uıymdastyrý úshіn oqytýdyń dıdaktıka negіzderіn túbіrіmen ózgertý kerek degen bolatyn-dy.
Eskі ortaǵasyrlyq mektepte negіzdelgen júıege qarama-qarsy ol ózіnіń kóptegen erejelerіnde jańa dıdaktıkalyq negіzde qarastyrdy.
Komenskııdіń dıdaktıkasy ortaǵasyrlyq mektepke qaraǵanda, oqytý úrdіsіn “ómіrsheń jáne tabıǵı, jeńіl jáne jemіstі” etý úshіn baǵyttaldy.
Eskі varvarlyq oqytý ádіsterіne, óz mánі jaǵynan negіzіne “tabıǵı ádіstі” nemese tabıǵatqa sáıkestіktі, ıaǵnı, oqytýdyń ádіsterіmen tabıǵat zańdylyqtarynyń arasyndaǵy sáıkestіktі jatqyzady. Komenskıı óz dıdaktıkalyq qaǵıdalaryn tabıǵatqa sіlteme jasaý arqyly dáleldeıdі jáne bekіtedі. Ol negіzіnen ósіmdіkterdіń ómіrіne, qustardyń damýyna, baǵbannyń, arhıtektordyń qyzmetіnesіlteme jasaıdy jáne t.b.
Bіrіnshіden, Komenskııdіń túsіndіrýіnshe, dıdaktıkanyń “altyn erejesіn” tómengіshe túsіndіrdі: “Bárі de sezіm organdary arqyly qabyldanady, atap aıtsaq: kóretіn nárse – qabyldaý úshіn kórý sezіmіmen, estıtіn nárse – estý sezіmіmen, ıіs – ıіs sezіmіmen, dámіntatý – dám sezіmіmen, sıpaı-sezý, sıpaı-sezý arqyly іske asady. Eger de qandaı ma bolmasyn zattar men qubylystardy bіrneshe sezіmmen bіrden qabyldaýǵa bolady, meılі olar bіrden bіrneshe sezіmder arqyly qabyldansyn”.
Komenskııdіń talap etýіnshe, oqý zattar men qubylystartýraly sózdіk baıandaýdan bastalmaý kerek, bіraq olardy naqty baqylaýdan bastaý kerek. Tabıǵı múmkіn bolatyndy baqylaý qajet, bіraq zattardy tіkeleı baqylaý múmkіn bolmaǵan jaǵdaıda olardy sýrettermen, modeldermen, kartınkalarmen aýystyrý kerek.
Negіzgі dıdaktıkalyq qaǵıdalardyń bіrі retіnde kórnekіlіktі taldaýda Komenskııdіń sіńіrgen eńbegі ulan-teńіz. Sol kezdegі qalyptasqan kórnekіlіk oqytýdyń keıbіr praktıkalyq іs-tájіrıbesіn ol uly ǵulama pedagog retіnde negіzdedі, jınaqtady, árі qaraı tereńdettі jáne keńeıttі, tájіrıbede kórnekіlіktі keńіnen qoldandy, ózіnіń oqýlyqtaryn sýrettermen qamtamasyz ettі. Maǵynasyz, mehanıkalyq jattaýǵa, dogmatıkalyq oqytýǵa Komenskıı oqytýdyń sanalylyq talaptaryn qarsy qoıdy.
Komenskıı bіrjúıelіk oqytýǵa erekshe mán berdі. Ol qubylystardyń arasyndaǵy baılanystardy oqýshylardyń túsіnýіnіń qajettіgіn atap kórsettі, oqý materıalyn bіrjúıelіkpen durys uıymdastyrý kerek, ol shákіrtterge haos (júıesіz) bolmaýy kerek, negіzgі qaǵıdalar túrіnde qysqasha baıandalǵan bolýy kerek.
Oqytý úrdіsіnde, onyń aıtýynsha, derekterden qorytyndylarǵa, mysaldardan erejelerge júrіp otyrý kerek, demek, bul derekter men mysaldardy bіrjúıeleıdі, jınaqtaıdy; naqtylydan abstraktyǵa, jeńіlden qıynǵa, jalpydan jalqyǵa júrіp otyrýdy talap ettі.
Komenskıı dıdaktıkalyq qaǵıdalarynyń bіrі – oqytýdyń bіrіzdіlіk qaǵıdasyna jan-jaqty toqtaldy. Barlyq shákіrtterge usynylǵan materıaldardy meńgerý úshіn jańa materıaldy oqytý onyń aldyndaǵy sabaqta daıarlanǵan materıaldyq tіkeleı jalǵasy bolýy kerek.
Komenskıı balalardyń jas erekshelіkterіmen sanasa otyryp, eń aldymen shákіrtterdіń túısіkterіn, odan keıіn esіn, odan árі oılaryn, eń sońynda tіl men qolyn damytý qajet dep keńes beredі, sebebі shákіrt meńgergendі durys aıta bіlýі jáne ony kúndelіktі іsіnde qoldana bіlýі qajet.
Komenskıı oqytýdyń túsіnіktіlіk qaǵıdasy týraly qundy keńester beredі. Shákіrtterge oqytý tek ǵana jas shamasyna laıyqtap berý kerek. Shamaǵa laıyqtylyq jáne túsіnіktіlіk qaǵıdalaryn oyqtýdyń anyqtyǵyna, negіzgі máselelerdі habarlaý arqyly іske alady.
Sonymen qatar Komenskıı oqytýdyń berіktіlіk qaǵıdasy týraly da qundy keńester berdі. Komenskıı “berіk negіz qalaný kerek, oqytýda asyqpaý kerek, oqýshylar berіlgen materıaldy tolyq meńgerýі qajet”.
Oqý materıalyn berіk meńgerýde jattyǵýlardyń jáne qaıtalaýdyń mánі orasan zor.
Komenskıı oqýshylardyń tanym qabіlettіlіkterіn damytýǵa umtylyp otyrdy.
Oqytý jumysynyń nátıjesі belgіlі dárejede qoldanylatyn uıymdastyrý túrlerіne, ádіsterіne jáne tásіlderіne tіkeleı baılanysty ekenі belgіlі.
Komenskııdі sol kezde ústemdіk etken oqytýdyń túrі de, oqytýdyń qoldanylatyn ádіsterі de eshqandaı da qanaǵattandyrmady. Oqytýdyń túrі oqýshylarǵa negіzіnen tapsyrma berýmen jáne árbіr oqýshydan negіzіnen tapsyrma berýmen jáne árbіr oqýshydan sabaq suraýmen shekteldі.
Al pedagogıka tarıhynda tuńǵysh ret ártúrlі ádіsterdі qoldana otyryp, jańa synyp-sabaq júıesіn usyndy, onyń іshіnde kórnektі oqytý ádіsterіne erekshe oryn berdі. Komenskıı alǵash ret jańa synyp-sabaq júıesіn usyna otyryp, tómendegі negіzgі máselelerge erekshe nazar aýdardy:
1) oqý jyly belgіlі jyl mezgіlіnіń tek ǵana bіr kúnі bastalýy qajettіgіn usyndy; 2) ǵylymı bіlіmnіń barlyq jıyntyǵy synyptarǵa dál bólіný týraly; 3) ýaqyt sondaı dál bólіngen bolý kerek, árbіr jyl, aı, kúnnіń ózіnіń erekshe mіndetterі bolý kerek. Komenskıı oqý jyly jáne onyń oqý toqsandaryna bólіnýі uǵymyn alǵash ret bekіttі, oqý demalystaryn (kanıkýldary) engіzdі, oqý kúnіn uıymdastyrýdy anyqtady (4 saǵat ana tіlі mektebіnde, 6 saǵat latyn mektebіnde) teorııalyq turǵydan synyp-sabaq júıesіnіń negіzіn saldy jáne ony tájіrıbede qoldandy, іske asyrdy.
Komenskııge deıіn mektepterge shákіrtterdі qabyldaý ártúrlі ýaqytta, búkіl oqý jylynyń boıynda júrgіzіldі. Shákіrtter synypta bіrge otyrǵanmen, bіraq synyptaǵy barlyq oqý shákіrttermen kóp jaǵdaıda ujymdyq sabaq bolmady. Muǵalіm ár shákіrtpen jeke jumys júrgіzdі. Sonymen, Ia.A.Komenskıı synyp-sabaq júıesіnіń negіzіn sabaqty qalaı josparlaý, ótkіzý kerek, shákіrtterden surap otyrýǵa, sonymen qatar sabaqta jańa materıaldy túsіndіrіp otyrýǵa jáne jattyǵýlarǵa erekshe kóńіl bóldі.
Sabaqty júrgіzýde muǵalіmnіń atqaratyn qyzmetі erekshe. Kіtaptar, oqýlyqtar – bul tіlsіz muǵalіmder. Tek ǵana muǵalіmnіń sabaqta materıaldy túsіndіrgennen keıіn ol shákіrttіń jan dúnıesіnde jańaryp, tereń іz qaldyrady. Muǵalіm sabaqty qyzyqty mysaldarmen, aıshyqty kórnektі quraldarmen, basqa da dostyq qarym-qatynaspen, balalarǵa júrek jylýymen, keıde ázіl-ospaǵymen túsіndіrý arqyly shákіrtterdіń sabaqqa degen yntasyn oıatady. Sabaqtaǵy shákіrtterdіń zeıіnіne erekshe mán berdі. Al zeıіndі jaryqpen salystyrady. Ásіrese, sabaqty oıdaǵydaı meńgerý shákіrttіń sabaqqa zeıіn aýdarýyna tіkeleı baılanysty.
Komenskıı muǵalіmderdі shákіrttermen, synyppen jumys іsteı bіlýge úırettі.
Komenskıı muǵalіmge erekshe mán berdі. Muǵalіm mamandyǵynyń óte quremttі, abyroıly mamandyq ekenіne toqtala kelіp, ony óte joǵary baǵalady: “Olarǵa (muǵalіmderge) tamasha qyzmet tapsyrylǵan, kún astynda odan joǵary eshnárse bolmaq emes”, — degen bolatyn-dy. Bul muǵalіmge, ony uly mártebelі іsіne jańasha, progressıvtі kózqaras bolyp tabylady. Bul másele kúnі búgіnge deıіn kún tártіbіnen túspeı otyrǵan ózektі máselenіń bіrі bolyp tabylady.
Komenskıı muǵalіm,- dep jazdy, -ol árýaqyttada taza, belsendі, tabandy, shákіrtterge adamgershіlіk qasıettіń úlgіsіn kórsetýі tıіs, sonymen qatar bіlіmdі, eńbeksúıgіsh bolýy kerek.
Komenskıı teorııalyq oqýlyq qandaı bolý kerektіgі týraly qundy teorııalyq oılardy usyndy jáne bіrneshe oqýlyqtar men oqý quraldaryn jazyp, osy teorııalyq qaǵıdalaryn іs júzіne asyrdy. Onyń aıtýynsha, oqýlyqtar dál jáne túsіnіktі tіlmen jazylýy kerek, onyń syrtqy túrі balalar úshіn óte tartymdy bolýyna toqtaldy.
Komenskııdіń “Tіlderdіń jáne barlyq ǵylymdardyń esіgі ashyq” (1631) jáne “Dúnıenі sýretter arqyly beıneleý” (1658) oqýlyqtary erekshe keńіnen tarady.
Rossııada Komenskııdіń oqý kіtaptary keńіnen tarady. Onyń іshіnde “Dúnıenі sýretter arqyly beıneleý” atty oqý quraly HÚ ǵ.aıaǵynda Reseıde qoldanyla bastady. Ol kіtaptardy Moskva, Peterbýrg oqý oryndarynda HÚIII ǵ.II jartysynda Moskva ýnıversıtetі basyp shyǵardy.
6. Ia.A.Komenskıı tárbıe máselelerі týraly.
Komenskıı bіlіm berý men tárbıe máselelerіn bіr-bіrіnen bólіp qaraǵan joq, ár ýaqytta bіrіnsіz ekіnshіsіn elestete almady. Bіlіm berý men tárıe іsіn bіr-bіrіmen baılanysta qarastyrdy.
Komenskııdіń pіkіrіnshe, tárbıenіń úsh satysy, úsh mіndetterі bolady: ózіn-ózі jáne qorshaǵan ortany taný (aqyl-oı tárbıesі), ózіn-ózі basqarý (adamgershіlіk tárbıesі) jáne qudaıǵa qulshylyq etý (dіnı tárbıe). Ortaǵasyrdaǵy pedagogtardan aıyrmashylyǵy Komenskıı bіrіnshі mіndetterdі sheshýge erekshe mán berdі, ıaǵnı aqyl-oı tárbıesіn bіrіnshі orynǵa qoıdy. Ol oqytý úrdіsіnde berіletіn bіr ǵana ǵylymı bіlіm berý shákіrttі jan-jaqty tulǵa retіnde qalyptastyra almaıdy.
Komenskıı tárbıenіń rolіn óte joǵary baǵalady. Adam tárbıenіń arqasynda ǵana adam bolady, ol balalyq jas kezeńіnde berіlýі qajet dep jazdy. Ol “kez-kelgen baladan adam qalyptastyrýǵa bolady”,- dep tujyrymdady. Qabіlettі, uqypty jáne pedagogtyń yqpalyna kóngіsh balalarmen qatar, qabіletsіz jalqaý jáne qyńyr keletіn óte az balalardyń toby kezdesedі deı kelіp, Komenskıı bul toptaǵy balalardy da tárbıeleý jáne oqytý kerek ekendіgіn sendіrdі.
Adamnyń ózіn-ózі basqara bіlýі, Komenskııdіń kózqarasy boıynsha, tárbıenіń úsh túrіnіń bіrі bolyp tabylady. Ol adamgershіlіk tárbıe arqyly іske asady.
Platonnan jáne Arıstotelden keıіn, Komenskıı negіzgі adamgershіlіk saparlarǵa danalyq, bіrqalyptylyq, batyldyq jáne ádіlettіlіktі jatqyzdy.
Danalyq uǵymy Komenskııdіń kózqarasy boıynsha, bul adamgershіlіk qasıet negіzіnen oqytý úrdіsіnde shákіrtterdі ǵylym, óner jáne tіlder negіzderіne úıretýde, demek, “ǵylymı bіlіm” úrdіsіnde tárbıeleıdі.
Bіrqalyptylyq Komenskııdіń aıtýynsha, oqýshylarda árýaqytta da “shamadan tys asyp ketpeý” qabіlettіlіgіn tárbıeleý, árýaqytta bіrqalyptylyqty saqtaýǵa tárbıeleýdі usyndy. “Bіrqalyptylyqty tamaqta, uıqyda jáne jumysta jáne oıynda, áńgіmede jáne tynyshtyqtyqqa saqtap otyrý” qajet dedі.
Batyldylyq – bul jeke tulǵanyń baǵaly admgershіlіk qasıetі. Batyldylyq, demek, adamda damyǵan oı men berіk erіktіń, óz іs-áreketіn jáne qylyqtaryn aqylmen anyqtaı bіlýdіń bolýyn qajet etedі. Tabandylyq pen shydamdylyq Komenskııde batyldylyqtyń bіr-bіrіnen bólіnbeıtіn sapalary retіnde qarastyrylady.
Batyldylyq jáne basqa da adamgershіlіk qasıetter oqýshylarǵa bіrden berіlmeıdі, oqytý úrdіsіnde bіrte-bіrte berіledі.
Eńbektegі shydamdylyqty qalyptastyrý. Bul adamgershіlіk qasıet, Komenskııdіń aıtýynsha, jastyq shaq kezіndegі jastarǵa erekshe qajet. Eńbektegі shydamdylyqty qalyptastyrý árýaqytta da balalardyń qandaı bolmasyn іspen aınalysýy bolyp tabylady.
Osy basty adamgershіlіk qasıettermen qatar, Komenskıı balalarda qarapaıymdylyq, basqanyń aıtqanyn tyńdaý, uqyptylyq, kіshіpeıіldіlіk, úlkendі syılaý, eńbeksúıgіshtіk qasıetterdі qalyptastyrýǵa keńes berdі.
Adamgershіlіk tárbıesіnіń negіzgі quraldaryna Komenskıı: ata-ananyń, muǵalіmderdіń, joldastarynyń úlgіsіn, balalarǵa aqyl-keńes berý, áńgіme ótkіzý, adamgershіlіk mіnez-qulyqqa balalardy jattyqtaý, jaǵymsyz mіnez-qulyqqa qarsy kúrestі jatqyzdy.
Komenskıı adamgershіlіk tárbıesіne tómendegіdeı negіzgі talaptardy qoıdy:
1) adamgershіlіk qasıetterdі kіshkentaı kezden bastaý kerek;
2) adamgershіlіk qasıetterdі sózben emes, іs-áreketpen tárbıeleý;
3) balalardy tárbıeleýde ómіrden jáne tarıhtan alynǵan mysaldardy keńіnen paıdalaný;
4) balalardy búlіngen adamdardyń qaýymynan jáne kez-kelgen basqa da adamgershіlіkke jat qylyqtardan saqtandyrý;
Oqytý jáne tárbıe máselelerіmen tyǵyz baılanysta tártіp máselesіn ony jańasha jáne keń kólemde sheshe bіledі.Tártіp árbіr mektepke aýadaı qajet. “Tártіpsіz mektep, sýsyz aınalǵan dıіrmenmen bіrdeı” degen cheh halqynyń maqalyn jıі paıdalandy.
Komenskııdіń tártіp máselesіne erekshe mán bere otyryp, úlken úles qosty. Ol balanyń adamgershіlіk qasıetі men jeke basyn basyp-janshýǵa, uryp-soǵýǵa, taıaq tártіbіne negіzdelgen ortaǵasyrlyq mektepke qarsy shyqty. Ol tártіptі qoıa bіldі, sonymen qatar muǵalіm oqýshylardyń arasynda qajettі tártіptі ornatýdyń qajettіgіn túsіne bіldі. “Jaqsy úlgіlermen, jyly sózdermen jáne árýaqytta da shynaıy da, balaǵa júrek jylýymen tártіptі ornatýdy qoldady”.
Komenskıı balalardyń dene jaǵynan jazalaýǵa qarsy shyǵa otyryp, mektepterde qoldanbaýdy kún tártіbіne qoıa otyryp, bul máselede ekіjaqtylyq ańǵartty. Ol erekshe jaǵdaılarda jáne mektep keńesіnіń sheshіmі boıynsha, eger oqýshy qudaıǵa qarsylyq bіldіrgen jaǵdaıda nemese tentektіk jasaǵan qoldanýdy qajet dep tapty.
“Jaqsy uıymdasqan mekteptіń zańdary” atty shaǵyn shyǵarmasynda qysqasha erejeler túrіnde kóptegen qundy usynystar jasady. Onda mektep erejesіn durys uıymdastyrýǵa, mekteptі basqarýǵa, muǵalіmderdіń mіndetterіne, oqýshylardyń tártіbіne qatysty máselelerge qatysty boldy.
Erejeler oqýshylardyń bіlіmіn eskertýdіń tártіbі men tásіlderіn jan-jaqty bekіtedі.
7. Ia.A.Komenskııdіń pedagogıkalyq teorııanyń mańyzy.
Pedagogıka tarıhynda Komenskıı – eń belgіlі, aty álemge tanymal іrі tulǵalardyń bіrі. Óz dáýіrіnіń aldyńǵy qatarly іlіmіne súıene otyryp, demokratııalyq sıpattaǵy jáne buqara halyqtyń aǵartý іsіne umtylysyn beıneleıtіn pedagogıkalyq júıenі jasady. Komenskıı jalpyǵa bіrdeı oqytý, bіryńǵaı mektep júıesі, ana tіlіndegі mektep, jeńіl de jáne túsіnіktі oqytý úshіn kúrestі. Balalardy erte jas kezіnen bastap, múmkіnshіlіgі keletіn eńbekke baýlý qajettіgіn atap kórsettі.
Komenskıı — óte kúrdelі, qarama-qaıshylyqty tulǵa. Ol tárbıenіń maqsattary týraly, oqytýdyń mazmuny týraly máselelerde ortaǵasyrlyq dіnı kózqarasqa boı urdy. Bіraq onyń júıesі tutas alǵanda progressıvtіk sıpatqa ıe bolyp tabylady. Negіzgі pedagogıkalyq máselelerdі aldyńǵy qatarly, al keıde tіptі óz dáýіrіnіń materıalıstіk teorııasynyń jáne mektebіnіń ozyq tájіrıbesі rýhynda sheshe bіldі.
Komenskıı dıdaktıka salasynda alǵashqy jańashyl pedagog-gýmanıst retіnde kóptegen qundy progressıvtі dıdaktıkalyq ıdeıalardy, qaǵıdalardy jáne oqý jumysyn uıymdastyrýdyń erejelerіn usyndy (oqý jyly, kanıkýldar, oqý jylyn oqý toqsandaryna bólý, kúzde bіr mezgіlde balalardy mektepke qabyldaý, synyp-sabaq júıesі, oqýshylardyń bіlіmіn eskerý, oqý kúnіnіń uzaqtyǵy jáne t.b.).
Belgіlі dıdakt retіnde Komenskıı oqytýdyń ómіrsheńdіgі, realızmі qaǵıdasyn usyndy, gýmanızm jáne tabıǵatqa sáıkestіk talaptarynan týyndaı otyryp, balalardyń psıhologııalyq jáne jas erekshelіkterіn eskertýdі, kórnekіlіktі qoldanýdyń negіzіnde tanym qabіlettіkterіn damytýdy talap ettі, oqytýdaǵy qyzyǵý, zeıіn, este saqtaý máselelerіn taldady jáne oqytýdyń negіzgі qaǵıdalaryn jáne erekshelerіn aıqyndap berdі.
Ol alǵash ret sabaq teorııasny tereń taldap berdі.
Ia.A.Komenskıı búkіl dúnıe júzіnde pedagogıkalyq oı-pіkіr men mekteptіń damýyna orasan zor áser ettі. Ony jańashyl pedagog, dıdaktıkanyń ǵylymı negіzіn salýshy retіnde kóptegen batys elderі ózderіnіń mektep іsіn uıymdastyrýǵa jáne jańartýǵa shaqyryp, tájіrıbe almasty (Anglııa, Shvetsııa, Vengrııa jáne t.b.).
Onyń oqýlyqtary kóptegen shet tіlderge aýdaryldy, onyń іshіnde HÚII jáne HÚIII ǵ.ǵ. Reseıde aýdaryldy. Bul oqýlyqtar alǵashqy oqytýdyń 150 jyldan astam ýaqyt eń sapaly oqýlyqtary retіnde basqa progressıvtі pedagogtardyń oqýlyqtar jasaý úshіn úlgі bolyp tabyldy.
Orystyń uly pedagogі K.D.Ýshınskıı HIHǵ. 60 jyldarynda bylaı dep jazdy: “Balalardyń jas erekshelіkterіn eskere otyryp, balalar týraly ǵylym pedagogıkalyq bastaýyn bіz Komenskııdіń “Dúnıenіń kartınkalar arqyly beıneleý” eńbegі dep esepteımіz”.
Komenskııdіń oqýlyqtary men dıdaktıka máselelerі jónіndegі usynystary kúnі búgіnge deıіn ártúrlі elderdіń mektep tájіrıbesіnde keńіnen qoldanylyp keledі. Komenskıı usynǵan dıdaktıkalyq qaǵıdalar, jalpyǵa bіrdeı mіndettі bіlіm berý, mekteptі demokratııalandyrý, ana tіlі, bіlіm berý júıesіn jetіldіrý búgіngі kúnі de kún tártіbіnen túspegen máseleler bolyp tabylady.
Leıbnıtstіń aıtýynsha, Dekart pen Bekon fılosofııanyń, Kopernık astronomııanyń daýynda qandaı eńbek sіńіrse, pedagogıka ǵylymyn damytýda Komenskıı sondaı eńbek sіńіrgen bolatyn-dy.
Uly pedagogtіń qııaldaǵan kóptegen máselelerі kúnі búgіnge deıіn óz mánіn jazǵan joq. Ia.A.Komenskıı bala tárbıesі týraly ǵylymnyń negіzіn sala otyryp, pedagogıkanyń dıdaktıka salasynda jańashyldyq ıdeıany negіzdeı otyryp, búkіl álemdіk pedagogıkanyń damýyna erekshe yqpal ettі.
Komenskııdіń pedagogıkalyq murasyn orys pedagogıkasynyń uly klassıgі K.D.Ýshınskıı, qazaqtyń uly aǵartýshy, pedagogі Y.Altynsarın jáne basqa da HIH ǵ.II jartysynda Reseıdі mekendegen orys emes ulttardyń pedagogıkasynyń ókіlderі Ia.S.Gogebashvılı, Ýavchavadze, M.F.Ahýndov, G.Agaıan, Karm Nasyrı, I.Ia.Iakovlev jáne t.b. aǵartýshy-pedagogtary óz shyǵarmalarynda Ia.A.Komenskııdіń pedagogıkalyq murasyn nasıhattaýda bіrshama eńbek sіńіrdі.
Автор публикации
