30 января, 2020 16:21
1. Кіріспе
1.1 Айбынды қазақ ханы Абылай
Тарих – бұл өткен өмір бейнесі. Сол тарих көшін басқа арнаға бұрып ,оның алдыңғы дамуына һзінше серпіліс, өзінше өрнек беретін ұлы тұлғалар баршылық. Оларсыз адамзат тарихын көз алдыға елестету мүмкін емес .Содан болар,әлем тарихынан аздаған хабары бар жандардың ішінде: Александр Македонский,Юлиий Цезарь, Шыңғыс хан, Наполеондар жайлы білмейтін жандар баршылық.
Қазақ ұлтының ұлы тұлғасы, мемлекетіміздің символы, іспеттес аты аңызға айналған, қазақтың ұлы тұлғасы айбынды ханы — Абылай. Абылай туралы бүгінде аз айтылып, аз жазылып жүрген жоқ.Абылайдың мемлекеттік саяси және дипломатиялық қызметіне әр уақытта әр түрлі баға беріліп келді. Егер ол қазақтың дастандарында қысылғанда қол бастаған — батыр, қиналғанда ел бастаған көсем, шаршы топта сөз бастаған шешен, елі үшін еңіреп туған ер. Бүкіл ғұмырын қазақтың бсын қосуға арнаған ақылгөй дана айбынды хан ретінде көтерілсе төңкеріліске дейінгі зерттеулерде оның тұлғасына негізінен осы халықтық шындық тұрғысынан баға берңліп келді .
Абылай тұлғасына сыңаржақ көзқарас орын алып, оның мемлекеттік саяси және дипломатиялық қызметін сынап — мінеу тенденциясы орныға бастады. Тек қазақт елі шын мәніндегі тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін ғана Абылайдың қазақ тарихындағы айбынды рөліне тиісті баға беріліп, тарих төрінен өзіне лайықты орын алды.
Абылай есімін атағанда исі қазақ аталуының жадына “қазақ халқы” , “бостандық” сияқты қасиетті ұғымдар оралады. Аруақты Абылай бабамыздың есімі, рухы осы ұғымдардың синонимі емес деп ешкім айта алмас. Өйткені Абылай ханның — даңқы асқан батырдың, ақылды да айлалы қолбасшының, жоғары дәрежедегі мемлекет қайраткерінің, көреген дипломаттың бір ғасырға жуық қазақ халқының тағдырымен,оның ата тарихымен сабақтас .Шын мәнінде 18 ғасыр қазақ халқының тарихында Абылай заманы болып өтетіні орынды еді.
Шоқан Уәлиханов өзінің “Абылай”атты мақаласында: “Қазақтың ішінде Абылайдың даңқы өте зор. Абылай заманы оларда қазақтың ерлік заманы болып саналды ”деп жазған еді. Абылай ұлттық сананы оята алатын, ұлттық мақсатты асқар шыңға көтеріп,халықтың бірлігі мен тірлігін қорғай алатын мемлекет қайраткері ретінде танылды .
Абылай хан тұлғасы жалаң, жадағай идеологияландырылған шеңберге сыймайды. Ол өте алып та тұңғиықтай терең тұлға. Оны тудырған оның сол ғажйып қайшылықтарға, қиындықтарға толы заманасы. Аќылымен, ерж‰ректілігімен, табандылыѓымен ерекше кҰзге т‰скен. Абылайдың мемлекеттік саяси және дипломатиялық қызметіне әр кезеңде түрлі баға беріп келді. Кез келген халық тарихындағы оның бостандық іздеп шарқ ұрған кезеңдеріне теріс баға беріліп, сол азаттық туын көтерген ардақты перзенттерінің атына қара күйе жағыла бастады.
Абылай туралы орыс энциклопедиясының алғашқы мақаласында орыс-қазақ тарих ғылымында ол туралы бірден-бір дұрыс пікірдің қалыптасуына орасан зор еңбек сіңіңрген қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов еді. Шоқанның “Орыс ғалымдары мен әдебиетшілері құрастырған энциклопедиялық сөздік” деп аталатын орыс энциклопедиясының 1861 жылы 1-тамызда шыққан “Абылай”атты мақаласы орыс және қазақ тарих ғылымында абылайтанудың іргетасы болып қаланған бәрегей нңбек болып табылады.Абылайѓа баѓа бере келіп Шоќан: “Оныњ пайдалы кењестері мен стратегиялары ой-толѓамдары дана болѓандыѓын дєлелдей т‰седі. Абылай шын мєнінде кҰптеген сынаќ пен к‰ресті бастан кешірді. Сондыќтан ќазаќтар оны Ғлы істерді ж‰зеге асыруѓа жіберген деп есептеген”, — деп жазды. Екі рет тҒтќыннан босап шыѓып орыс пен ќытай сияты екі аждаханыњ ортасынан халќына тиімді жол тауып, Орта ж‰зге ѓана емес б‰кіл Ќазаќ хандыѓына ємір ж‰ргізген Абылайдыњ даналыѓы кімді де болсын тањѓалдырмай ќоймайды.
Абылайдың еңбегіне лайықты баға беру үшін оның өмір сүрген заманы мен билік басына қалай келгендігі туралы назар аударған жөн. Абылайдың қайраткерлік рөлін айқындауға ұлы тұлғалар: Қозыбаев, Сүлейменов, Моисеев т.б көптеген еңбек сіңірді. М.Қозыбаев: “Абылай хан — өте алып та ,тұңғиықтай тереі тұлға” десе Р Сүлейменов: “Хан Абылай — қазақ елінің өткен тарихында елеулі із қалдырған тұлға ” деп ерекшелеген. Абылайдың қайраткерлік, қолбасшылық, дипломатиялық қызметі 18 ғасырда Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара сияқты ақын-жыраулар, поэзиясында ғана жырланып қалмады, кейінгі ғасырлардағы тарихи жырлар мен дастандардың да өзегіне айналды. Абай: “Абылай мен Кенесары — қазақ халөының қаһармандары ”. Олардың істері мадақтауға лайық деп ой тастады.
Кеңестік саяат Абылайды жалаң, идеологияландырылған,
қайшылықты тұлғасанаған кезде ақын – жыраулар поэзиясындағы Абылай бейнесіне, атап айтқанда Марғұлан, Мағауин және т.б талдау жасады.
Соңғы кездері Абылай жайлы халық-ауыз әдебиеті мұраларының Абылай өміріне, заманына қатысты тарихи деректердің молынан жарық көруі жаңа зерттеуді қажетсінді. Абылайнамалық мол туындыларды жинақтап, екшеп, Абылай заманына сипаттама жасап, шығармалардағы әдеби шындықтың тарихи шындықпен сәйкестігін бағалап, Абылай өмірін қайта саралау міндеті тұрды. Сондай–ақ ел егемендігін алған шақта 1991 жылы 9-сәуірде қазақстан Республикасының президенті Н. Назарбаев: “…Абылай секілді хандарымызды тек һзіміз ғана біліп қоймай, Қазақстанның барлық халқына танытайық”, -деп Абылай ханды жан-жақты зерттеу қажеттігін көрсетті.
2.1 Ұлы ханның өмірі
18ғасырда Шығ,ыс әулетінен тараған ханзадалардың құны құлдыраған кез еді.Бай феодалдар болса жүз елу жылдан астам жаугершілік кезінде бір жұрттық емес , бір шабудан қалмайтын. “Байтал түгіл,бас қайғы кез еді ” деген.
Абылай қазақ феодалдық мемлекетінің бұрынғы шекарасын қалпына ке лтіріп,өз хандығы кезінде елдің саяси және экономикалық дамуына түбіріл өзгерістер енгізген.
Орта жүздің сұлтаны Уәлидің баласы Абылай (Әбілмәнсұр )1711 жылы дүниеге келген .Атасы -Түркістан қаласының билеушісі, әскери жорықтарда аса қатыкездігімен көзге түсіп “қанішер”атанған.Абылайдың он үш жасында ауылын жау шауып, әке-шеше, туған-туыстарынан айырылған Абылай әкесінің сенімді адамдарының арқасында жаудан жасырынып құтылған. Осы кезден-ақ бойынан ірі қайраткекрге тән қасиеттер байқала бастады.Ақылымен, ер жүректілігімен көзге түскен. Қашып жүргенде аты жөнін жасырып, “Сабалақ” атанған Абылай әкесімен ағайындас Орта жүз ханы Әбілмәмбет сарайындағы ақсүйектерге келіп қосылады.
Абылдайдың өмірі мен ерлігін жырлаған Бұқар жырау оның жас кезіндегі ауыр өмірін төмендегі шумақтармен бәлдәрген:
Әй, Абылай, Абылай
Сені алғаш көргенде
Тұрымтайдай ұл едің…
…Үйсін Төле бидің
Түйесін баққан құл едің
…Абылай атың жоқ еді,
“Сабалақ” атпен жүр едің…
15 жвасынан жоңғар шапқыншылығына қарсы күреске белсене ат салысқан Абылай жоңғар шабуылдарын құтқарып ,ел тыныштықғын, ел бірлігін қамтамасыз етуді өзіне бір ұлы мақсат еткен.Екі ірі мемлекет –Цин империясы және Ресей империялары арасында қыспақта тұрған елдің жағдайын тұрғылықты ұстау еді.Абылай ел мүлдесі үшін Ресейге арқа сүйеуге тырысты.Қазақ хандығының билеушісі Абылайдың бар мақсаты – мемлекет бірлестігін спақтап қалу.Дипломатиялық шаралардың асқан шебері Абылай хан, хан болып сайлануға дейін де, Тарбағатай таулары, Алтай сеңгірі, Зайсан көлінің шығысына қарай жатқан тарихи қазақ жерін қайтаруда қыруар еңбек сіңірді. Жоңғария тарихи сахынадан жоғалып , оның жерін басып алған Маньжур – Цин империя билеушілері Абылаймен келісе отырып жаңа шекара белгілейді.
1760 жылы қытайлар Тарбағатай тауы маңында көшіп-қонып жүрген қахзақ руларын батысқа қарай ығыстырады. Абылайдың мақсаты – жоңғар шапқыншылығы кезінде жоңғарлар басып алған шекаралық өңірдегі қазақтардың тарихи иелігін қайтарып алу.
1771 жылы Орта жүздің ханы Әбілмәмбет дүние салады. Қазақ хандығында қалыптасқан дәстүр бойынша өлген билеушінің ұлы Әбілпайызды емес, халық арасында зор беделге ие болған Абылайды ақ киізге көтеріп, хан сайлайды.
Абылай хан қазақ хандығын билеуде бірқатар өзгерістерді зандастырды.Есім ханның ескі жолында Қасым ханның қасқа жолында , атақты даналар Қазыбек би және Төле билердің қатысуымен қабылданғани Тәуке ханның Жеті жарғы заңдарында хан билігіне қойылған шектеулерді Абылай мойындамады. Ірі ұлыстарды билеуге хан өзіне жақын сұлтандарды тағайындаған Сот істерін шариғат ережелеріне сай жүргізетін билер қызметіне Абыай шек қойды.Өз сарайында топтасқан батырларының қолдауына сүйеніп, Абылпай ойлаған жоспарларын еш қиындықсыз іске асырып отырды.
Абылай хан 1771 жылы дүние салып, Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Йассауи кесенесінде жерленеді.Артыда 30 ұл, 40 қыз ұрпақ қалдырады. Оның мирасқоры Уәли сұлтан әкесінің жолын бас алмайды.
2.2 Саясаткер — ұлы хан
18 ғасырдың берген қырықыншы жылдарықазақ елі үшін ең қауіпті жау – қалмақтар болып қала берді. 1727 жылы Себен — Рабданды жас тоқалы Еділдегі қалмақ-торғауыттардың ханы Аюкеннің елшілерімен бірігіп ,у беріп өлтіреді. Бұл сөз — әкесінің тағына отырған Қалдан –Сереннің мәлімдемесі. Ресеймен дұрыс қарым-қатынас орнатып, қазақтарға тақымын батыруға тырысады. Қалдан-Сереннің тұсы-Жоңғар хандығының мұртынан құрты түсіп, Қытайдың өзімен иық тіресетіндей ірі мемлекет болған кезі еді. Осы Қалдан-Серен 1740 жылы он бес мың қолмен Ертіс пен Есіл бойында көшіп жүрген керей-уақтың жерінде отырған Әбілмәмбет ханды шабады. Егер аманат бермесең, сені де құртамын деп Әбілқайыр ханға ескерту жасайды. Ал Ресейден зеңбіректер мен оны пайдаланатын зеңбіркекшілер сұраған Әбілқайыр: “Әзірше өзімізге де жетпей жатыр ”-деген жауап алады.Қалдан-Серен қазақтарға щабуылын қоймайды. Абылай сұлтан отыз бес жолдасымен Ұлытау маңында саясатта жүргенде қапыда қолға түседі. Тұтқын Абылый үлкен төзімділік, қайрат — жігеркөрсетеді, өзінің ар-намысын таптатқызбай биік ұстайды, бекзадалығын байқатады. Жігері құм болған, Әбілмәмбет хан Абылайды босатып алуға ешбір әрекет жасай алмайды.
1742 жылы екінші қыркүйекте Орынбор комиссиясының төрағасы И.Неплюев орыс мемлекетінің қол астындағы қазақтардың ісіне араласпаңыз деп хат жазады: ”¦лы мәртебелі ұлыста ұсталып отырған Абылайды босатсаңыз екен ?”- деп патша ағзамның құрметіне, тату көршілік хақысы үшін сіздің сұрайды. Осы сәлемді жеткізу үшін сол жылдың кыркүйегінде Қалдан-Серенге майор К.Миллер аттанады, бірақ қонтайшы бізді шешек ауруы басып жатыр деген желеумен оны қабылдамай қояды. Ал, Абылай тұтқында қала береді. Абылай үшін осы бір ең ауыр кезең туралы халқымыздың жадында көп аңыз -әңгіме сақталған. Соның бірі: “Абылайды Қалдан-Серен Шарыш деген баласын өлтіргні үшін тұтында ұстаған деседі. Оны жаңа ғана сойылған бұзау терісімен қаптап ,бір тамшы су бергізбей,ыстық күн астына қақтайды. Бір күні ит-қорлыққа шыдай алмаған Абылай: “Сендей күннен туған жаман бала қай жерде өлмеген”, деп ханның бетіне түкіріпті …
Ұзақ уақыт жүргізілген келіссөздерден кейін (Абылайдың ролі зор болса керек), 1743жылы ол тұтқыннан босап шығады. 1743 жылы тамыздың соңында Орта жүзге барып қайтқан Иван Лапин: “Абылай жоңғарлардан зор сый-сияпатпен оралды. Атап айтқанда оған апталған киіз үй, қамқа ішік, жиналмалы шатыр, сауыт және басқа бұйымдар сыйға тартылды”,- деп жазды .
Тұтқынан оралғанан кейін Абылай ағасы Әбілмәмбет хан мен алғашқы рет сөзге келеді . Босатуға ешбір әрекет жасамағанына ренжиді,“Менің орнымда сіз тұтқынға түссеңіз, бір амалын таппай қоймас еді ”, — деген сөздері тарихта белгілі.
Тарихи деректер көшпенділерді ішкі-сыртқы саясаттарындағы қайшылықтарды Абылайдың Ұз пайдасна шебер пайдалана білгендігін көрсетеді. Бұл кез Қалдан Серенніңортаншы ұлы Цеван Джоржиды өлтіріп, орнына некесңз туылған үлкен ұлы Лама Доржи таққа отыруына байланысты билікке таласқан жоңғар хандығының негізін қалаушылардың бірі қонтайшы Даваци соғыста жеңіліске ұшырап ,өзін қолдаушы хан мұрагерлерінің бірі Әмірсанамен Орта жүзге қашып барған. Абылай болса, бұл қайшылықты бақылап отырды. 1752 жылы 12 қаңтарда Даваци мен Әмірсана Лама Доржиды өлтіріп хан тағына отырғаннан кейін Даваци Абылаймен бітімге келіп,одақ болу жөнінде ұсыныс жасаған. Дегенмен тарихшы В.Моисеев: “50 – жылдардан бастап қазақ сахарасында Абылайдың дегені болып ,айдарынани жел есіп тұрды.Көршілес елдер қазақ мемлекеттігінің дәл осы Абылай тұсында мойындай бастады” деп Абылай қайраткерлігін бағалайды. Абылайдың жасына сайсақ, бұл кезең 1756 – 1761 жылдарға таяп келеді. Яғни осы жылдары Абылайдың Жоңғарияны жуасыту жорығының аяқталып, Қытай әскерлерімен соғысуы, Қытай богдыханымен, алдымен айындасу, кейіннен Аякөздегі бітімдері. 1757 жылы Пекинге елшілік жіберіп, тәуелсіздік туралы келісімге қол жеткізуі, 1760 жылдардан бастап қазақтардың жоңғарлардан азат етілген Тарбағатай, Алтай, Шығыс Түркістан , Іле өңіріне қоныс аударғанымен мәлім. Дәл осы “50 – жылдардың аяғы мен 60 жылдардың басында ол елдің тәуелсіздігі үшін күрестің бір орталықтандырылған күшті қазақ мемлекетінің алдыңғы қатардағы қолдаушысы бола білген”. 1761 жылы 3 шілдеде қазақ – қытай ќарым-қатынасының барлау үшін келген орыс мемлекетінің өкілі Ф.Гордеевтен Абылай орыс патшасының хал-ахуалы жайлы хабарды естіп: “Қалай шет патшамен қарым-қатынасыңыз дұрыс па, олар мазалай ма? Пруссиямен соғыс қалай бітті? Қытай мен араларыңыз қалай? ”-деп сҒрайды. Бір ќарѓанда Абылайдыњ алыстаѓы Пруссияда не жҒмысы бар екен деп ойлаѓан болар едік. Ресейдіњ Пруссиямен соѓысын сҒрауы ? Еділ бойындаѓы ќалмаќтардан орыстар мейлінше ќаруланѓан бес мыњ атты єскер алмаќшы болѓанын естігеннен кейін туып отыр. Абылай ‰немі, ата жауы ќай жерден ‰зуге болады деген ойда болѓан.
1745 жылы Ќалдан –Серен Ұледі. Оныњ мирасќорларыныњ арасында Жоњѓар ханныњ таѓы ‰шін талас, кескілескен Ғрыс басталады. Аузы арандай ашылѓан Ғлы кҰршілер : Ќытай мен Ресей ќалмаќтарѓа тҰнген ауыр кезењді пайдаланып, мҒрагерлердіњ басын біріктірмей біріне бірін айдап салып, Ұзіне пайда ойлайды. Аќыры ќытай Ќалдан-Серен Ұлгеннен кейінгі он ‰ш жылдыњ ішіне ќалыњ ќалмаќты ќырып,Жоњѓария мемлекетін ќҒлатып тынады. Міне, осы аласапыран жанталас уаќытты Абылай да шебер пайдаланып, ќазаќ хандыѓыныњ ыќпалын, беделін алады. Абылай ќайсыњыздыњ раќымыз т‰седі деп ќарап отырмайды, суыќ ќару-жараќты, соѓыс Ұнерін игерген саќадай-сай єсенр жасаќтайды. Екі кҰршіміз: Ќытай мен Ресейдіњ ќазаќтарѓа ыќпал жасау мен сес кҰрсетудегі єдіске Ұте Ғќсас. Ресейдіњ сыртќы істер коллегиясыныњ ќазаќтар туралы № 1014 жарлыѓында: “БҒларды басы артыќ талаптарын орындамай ,біраќ дҰректі т‰рде беттерін ќайырып ызаландырмай, аздап ризашылыќта болатындай ќалпына Ғстауѓа тырысу керек”- делінген. ¤здері ‰шін кейбір ќолайсыз пиѓылдардан бас тартќызу ‰шін: “Мейіріммен, уаѓызбен, сый-сияпатпен алдарќатып Ғстауѓа ємір етіледі” — деген. Єрине, бҒл бҒлардыњ бергі жаѓы еді, керек жерінде аз халыќтарды бірімен бірін атыстырып отырады,кейде соѓыс к‰шін ќолдануѓа дейін барды. 1747 жылы кҰктемде шыќќан Сырты істер коллегиясыныњ№ 220 ќҒпия жарлыѓынан мынандай жолдарды оќуѓа болады:”Ќалмаќтар, Жайыќ ќазаќтары, БашќҒрттар , Мешряктар,Сібір губерниясы жаќтаѓы басќа да Ұзге дінділер мен орыстар ќырѓыздарды тҒраќты єскер к‰шін ќолданбай-аќҰздері жҰнге салып салып отырса, бізддіњ арттыруѓа жҒмсайды, ќазаќтыњ кҰптеген ата-мекен жерін ќайтарып м‰лдеміз ‰шін пайдалы болмас па еді” , — деген сауал тасталды да, ал сенаттыњ 1756 жылдыњ ќысындаѓы жарлыѓында Абылайѓа барайын деп отырѓан атышулы Тевенлевке мынандай тапсырыс беріледі: Орта орданы зиян тимейтіндей, Сібір өлкесіне қауіп төндірмейтіндей етудің мүмкіндігі бар ма, бұл үшін қанша әскер керек және ол жаққа аттандыруға қай кез қолайлы екенін құпия түрде біліп келу”.
Ал, енді Қытай мемлекеті жағынан келіп жатқан хабармен танысайық. Жоғарыда айтылған 1756 жылдың мамырында Қытай богдыханы Цянь Лун Жоңғар тағына таласушы Әмірсананы мейілінше қолдаған Абылайға мынандай хат жібереді: “Қазіргі сенің жеріне алдыңа он мың әскер салып екі бағыт бойынша цзянцзюндер жіберіп отырмыз. Егер қателігіңді түсінбей қарақшыны жасырсаң ,оны байлап –матап қолымызға ұстатпасаң, онда ұлы әскеріміздің ішіне басып кіруіне негіз болады. Ол еліңнің күл – талқанын
шығарып, тып-типыл етіп құртады”. Абылай Әмірсананы ұстап бермейді.
Қытай әскерінің қолбасшысы Фу Де богдыханына жазған хатында : “Кездейсоқ мыңға жуық қазақ қолымен кездестім. Біздің әскер ерлікпен шайқасты … Бәрін есептегенде қазақтармен он рет соғыстық” деп баяндаған.
1756 жылдың қыркүйегінде Қытайдың дардана, Хадаха деген әскер басшылары қазақтармен соғысып ерлігі үшін, Қытай мемлекетініңм ең жоғары құрмет белгісі –екі көзді тауыс қауырсынмен марпатталады.
Сол жылғы қазан айында Батыс аймақты қалыпқа салушы атанған цзянцзюнь Дардананың богдыханға жазғанынан: “Қазақтардың адам аяғы баспаған терең шатқалдарда бізге толсқауыл қойғандары белгілі болды. Екі мыңнан астам қарақшыларға қарсы мың сан қолды өзім басқардым”.
Сібір губернаторы Ф.И Симоновқа Селенгінің комендаты бригадир В.В Якобидің 1757 жылы 17-қазанда жазған хатынан: “Қонтайшыға қарсы аттанымтан кейін, күздің кұні жиырма мың қытай әскерінен өз шекарасына мың алты жүз ғана адам қалыпты. Қаза ордасымен екі рет соғысқан, екі жақтан да аз шығын болмапты”.
1756 жылы қазан жарлығында Қытай богдыханы жазады: “Хадаха Абылаймен соғысқанда ,қуып жете алмады,қоянжүректілік көрсетті. Екі көзді тауыс қауырсынды тағуға рұсат етпейміз”.
Қытайлармен 1756 жылы соғысқанда қатты жарақаттанды. Өте ауыр жа-
раланған 45 жастағыАбылай ерлікпен пара-пар үлкен төзімділік ғшыдамдылық таныта білді. Абылайдың қытайлармен соғыста жараланғанының бір куәсі – Орынбор губернаторы И.Неиплюев 1758 жылы 16 – қаңтарда Сыртқы істер коллегиясына хат жазды. Сол хатта Абылайдан келген өкілдерден ханның денсаулығын сұрағаны туралы айтылады. Ол: “Я их спрашивал о состоянииАбылаевом, и о их обращение с китайцами”.
Абылайдың қолбасшылық дарындарынының айырықша танылған шағы. Абылай хан мен Екатерина тапшайым
Абылай кҰзсіз батыр болмаѓан. Ќалыњ ќалмаќ жҒртыныњ бір сєтте ќырылып ќалѓанннын Ұз кҰзімен кҰрген ол Ќытай билеушілерімен келіссҰз ж‰ргізеді. Ресейдіњ ќол астында екендігін ќатттыраќ айтып, оѓан арќа с‰йей сҰйледі. Ал Ресейден еншілер келгенде Ұзніњ Ќытай мемлекті алдындаѓы беделін баса кҰтеріп ,ќытайлыќтардыњ: Ќазаќ елініњ елдігін саќтаймыз — дегенуєдесєі барлыѓына сендіріп, ќанаѓат білідіреді.
Осы тҒста ќазаќ билеушілері арасында Ұзара т‰сінушілік ќалыптаса бастайды.НҒралы тханныњ Абылай ханды сыйлаѓандыѓы сол – бір баласыныњ атын Абылай деп ќояды.
Абылай хан 1778 жылы 28 аќпанда Екатерина ΊΊ-ге тҰмендегі хатты жазады. “Абулхайр и Абулмамбет ханы скончались, которые предкам моим были родственники. Как они от сего света отшли, так чреда ханского достоинство досталась мне. По кончине их, всех киргизких — кайсацких орд, то есть Большой, Средней и Меньшей, Ханы и Султаны купно с большими и меньшими горда Ташкента и провинции Туркестанской с общаго согласия в прошлом 1771 году в городе Туркестане при гробе мусульманского нашего святого Ходжи Ахмета, то обыкнобению нашему, прочтя молитву, наименовали меня всех трех киргизких – кайсацких орд ханом , в которое звание действительно возвели”. Абылай 1748 жылы опат болѓан Єбілќайырды, Єбілмємбетпен ќосып айтќанына ќараѓанда, ол Ұзініњ Ғлы ханныњ таѓына отырѓан зањды т‰рде м‰рагерімін деп санаѓандыѓы байќалады.
Хатта келтірілген оќиѓаны граф Панин ќатын патшаѓа мєлімдей отырып Абылайды ‰ш ж‰здіњ ханы емес, тек Орта ж‰здіњ ханы етіп бекітуді сҒрайды: “И так, не будет ли Вашему Императорскому Величествувысочайще угодно, всемилостливейше снисходя на прошение его, Абылай хану единственно Средней киргиз – кайсацких орды,умалчивая совсем притом о Большой и Меньшей ордах” … ГрафПанинныњ сыбырлаѓанындай Екатерина –ІІ , 1778 жылы 24 мамырында Абылайды Орта ж‰здіњ ханы деп жариялап грамотаѓа ќол ќойды. Патшаныњ мҰрі басылѓан бҒл ќҒжатты жєне ќҒндыз ішік пен арнаулы жазуы бар ќылышты Абылайдыњ ибаласы Тоѓым арќылы беріп жібереді.
Орынборѓа келсін, иыѓына шапан жауып, хандыќ белгілер беріп ‰лкен лауазым бекітеміз дегенде, оларѓа Абылай : “Мені халќым сайлады,сенім білдірді,одан артыќ не ќҒрмет керек?!” , — деген ой жеткізеді.
СҒлтанныњ барша ќазаќтыњ аытынан былайша сайлануы Ұзініњ басымдылыѓын єдеттегіден артыќ баѓалауы екені ашыќ жайт. Ќазаќтардыњ ‰лкен ордасы Абылай тҒратын Орта Ж‰зден шалай Ұзінше бір тєуелсіз ќоѓам. Алынѓан маѓлҒматтарѓа ќараѓанда, оларѓа достыќ ниеті де аздау. Ал Кіші ордада Орта ж‰зге тєуелсіз, бҰлек Ұмір ж‰ріп жатты. Оныњ патша аѓзам 1749 жылы бекіткен Ұз басшысы НҒралы хан еді. Дєл оныњ Абылай хан кҰтеруге ќатыса ќоюы неѓайбыл дей келіп, ¦лы жєне Кіші ж‰здер жайында лєммим деп тіс жармай, Абылай сҒлтанды ќайтадан Орта ж‰здіњ ханы етіп бекіту Ғсынысын енгізді. ¤р мінез ханѓа ‰ш жіздіњ билігін беріп ќою орыс мемлектініњ есебіне ‰йлесе ќоймайтын. Грамотаѓа ќоса, Орынбор губернаторы атына жіберілген Ғлы мєртебелі жарлыќта : “Осындаѓы шекараныњ ќауіпсіздігі ‰шін ќырѓыздардыњ ешќашан бір басшылыќќа баѓынбауы пайдалы деп табылады”, — делінген. Осы ‰зілді – кесілді саясатќа байланысты “Литературная газета” газетінде шыќќан Николай Селишевтіњ “Казахи и кайсаки” деген маќаласы ќазаќтарѓа ќарсы жазылѓан еді. Ол: “ Ќазаќтар ежелден ж‰зге бҰлініп, басы ќосылмаѓан ел, ќайта Ресей империясы басын біріктіруге тырысты” ,- деген екен. Не ќылѓан бос сҰз! НҒралы ханныњ тҒсында хандыќты жою –жоймау мєселесі тҒрѓан шаќта ІІ Екатерина генерал – губернатор Игельстромѓа былай деп аќыл береді : “Ордада хан билігін ќалпына келтіруге ќажеттілік туса, оларды к‰шейтпеу ‰шін санын кҰбейтіп , Ұзіње баѓынышты етіп Ғста” , — деген екен. КҰреген Абылай Орынборѓа келуден бас тартады. Патшаныњ шабармандары сонда да соњынан ќалмай, ќайткен к‰нде де ойын іске асырмаќ болады: Егер Абылай – осы бір адуын біраќ Ұз еліне єйгілі жабайы далалыќ ешќайда барудан бас тартса, салтанатты жиынѓа ќатысуѓа іскер штаб-офицерлердіњ бірін жіберу керек. Оныњ ‰стіне оѓан, бар кездегі НҒралы хан сияќты тізерлеп тҒрып ант беру ‰шін Абылайды ертіп єкелу тапсырылысы берілді”.
Абылай болса тізе б‰кпей Ұтті.
Патша Ұкіметіне аз халыќтарѓа ќатысты талай жасырын мєліметтер тасыѓан шоќынѓан башќҒрт Алексей Иваныч генерал – майор Тевкелевтіњ біздіњ халыќ туралы жаќсы пікірі де болды. Ол : “Ќазаќ деген еркін Ұмір с‰рген халыќ ,кей кездерде хандарын танымай кетеді… Ал б‰тін еліне ќауіп- ќатер тҰнген кезде бірігіп те кететін кездері болѓан. Ќалыњ ќазаќ жҒртыныњ намысына тие бермеу керек” – дейді.
Абылайды тізе б‰ктіре алмай, єбден діњкесі ќҒрыѓан патша єкімшілігі оныњ кҰзі тірісінде Ота ж‰здіњ ханы етіп басќаны, кҰп сҒлтандардыњ бірін сайлай салмаќшы болады. Патшаныњ 1778 жылѓы Абылайды хан етіп бекіткен грамотасыныњ сиясы кеппей жатып мынандай жарлыќ беріледі: Сібір бойыныњ бастыѓы генерал Огаревке хабарланѓан Орынбор губернаторы Рейнсдорфтыњ атына жіберілген жарлыќта Орта орданыњ ханы етіп Абылайдыњ сыртында сҒлтандардыњ бірін сайлау жҰнінде мєселе кҰтерген.
Хан болып бекітілгеннен кейін Ресей ‰кіметініњ тєртібі бойынша ант беріп, патша аѓзамѓа адал ќызмет ететінін жария т‰рде білу керек. НҒралы сияќты тізерлеп тҒрып ант беруден Абылай бас тартќан.
1771 жылы Абылай Ресейдіњ Ұзіне жіберген хандыќ шенінен бас тартты. 1778 жылы Абылайды хан етіп, жањадан бекіткен жарлыќ Орынбарѓа да барып жетті.
БҒдан былай Абылай ханныњ орыс ‰кіметіне айтќанына кҰніп, айдауына ж‰ретін жењіл тулаќ желҰкпелердіњ бірі емес, айбынымен жєне айбындымен досын да, дҒшпанын да, мысы басып тҒратын Ғлы тҒлѓа екенін ањѓаруѓа болады. Орыс аюы мен Ќытай айдахарыныњ арасында екеуіне де алдырмай икемді игі саясат ж‰ргізгн ќазаќ кҰкжалыныњ іс-ќимылы осындай. Оныњ к‰ллі ќазаќтыњ ханы болѓандыѓында, не бір ѓана ж‰здіњ ханы болѓанында тҒрѓан ештење жоќ. Ењ бастысы – елініњ еркіндігін ањсап, егемендікке алѓаш жол салып бергендігі.
Абылай ханныњ дєуірімен байланысты таѓы да бір к‰рделі тарихнамалыќ мєселе –Ќазаќстанныњ Ресейдіњ ќ‰рамына кіру процесін ой елегінен ќайта Ұткізу, оны кҰрсетудегі біржаќтылыќтан арылу. БҒл процестіњ бір жарым ѓасырѓа созылѓандыѓы белгілі жєне оныњ шынайы прогресивтік мєні мол болды.
Абылай елдіњ біртҒтастыѓын саќтап ќалу жолындаѓы атќарѓан ќызметі зор еді.
Ќазаќстанныњ Ресейдіњ ќҒрамына кіруі тарихымызда біржаќтылыќты оњ сипталѓанын сынай отырып, енді оныњ тек ќана кҰлењке жаѓын сҰз еткенде шындыќќа жанаспас. Ресми т‰рде 150 жыл уаќытќа созылѓан бҒл процесте Ұз еркімен кірудіњ де, прогресивтіктіњ де элементері болѓаны рас. Ресейдіњ ќҒрамына кіргеннен кейін, ќазаќ жеріне ќалалар салынды, халыќ егіншілікпен айналысып, отырыќшылыќќа кҰшті. Екі елдіњ арасында экономикалыќ, рухани ќарым — ќатынастар дамыды.
Абылайдыњ алѓа Ғстанѓан саясаты, маќсаты –ќазаќ халќыныњ бостандыѓы мен бірілігі, мемлекттігі мен тєуелсіздігі еді. Сол Ғлттыќ м‰лденніњ орындалуына енді ѓана ќол жеткізіп отырмыз.
3.1. Ақылгөй бабам – Абылай
Тәуелсіз Қазақ ордасының даңқты ханы, аса қабілетті қолбасшы, көреген саятшы, көрнекті мемлекет қайраткері Абылай ханның ерлік істері, ел билігіндегі қарымды қайраткерлік қызметі сол кездегі жазбалар мен тарихи деректеме көздерімен, әскери, саяси құжаттармен ғана жетіп қоймады, ең бастысы «Абылай дәуірі- қазақтардың ерлігі мен серілігінің ғасырың болып, оның жорықтары мен батырларының ерлігі мен каhармандығы өлең-толғаулардың, тарихи жыр-дастандардың арқауына айналды.
Әсіресе Абылай тұлғасы XVІІ ғасыр ақын-жырауларының шығармашылығында бар болмыс-бітімімен көрініс тауып қоймай, сол кезеңнің тарихи шындықтарын терең ашуға ықпал етті. Абылайдың ерліктері мен жорықтары, дипломатиялық істері, ел билігіндегі абырой – беделі, тіпті халық құрметтеген қасиеттері мен жеке басының оқиғаларына дейін сипатталуының өзі ерекшелік. „Бұқар жырау Абылай ханның ақылшы-кеңесшісі ғана емес, бүкіл халықтық дәрежедегі көсем, рухани өмірдің Абылайы, ұлт-азаттық қозғалыстың ұйытқысы, жаршысы” болып өз поэзиясында Абылай дәуірінің шындығын жеткізген, қайраткерлік, қолбасшылық талантына пайымды көзқарасын білдірген. Бұқар поэзиясының өміршеңдік рухы, ұлылығы да сол- өлең-толғауларында Абылайдың жеке басының қадір-қасиетіне баға беруі, заманына деген ой –түсінігін түйіндеуі, өмірінің мәнді кезеңдеріне тоқталуы. Сондықтан да, Абылай тұлғасын, заманын ауыз әдебиетімізде сомдаудың заңғар шыңында Бұқар дара тұрады.
Аталған ақын-жыраулардың Абылаймен замандас, аралас-құралас болуы, көп оқиғалардың ортасында жүруі, ең бастысы болған жайлардың шындық шуағы көлеңкеленбей тұрғанда, дөп басып поэзияға өзек етуі, Абылай заманындағы Бұқар жырау қамтыған жайларды, оқиғаларды жырлауының мәні зор.
Сонымен XVІІІ ғасыр ақын-жырауларының поэзиясында Абылай тұлғасы өмірінің айтулы кезеңдері, заман тынысы қалай көрініс тапты дегенге келсек, мынадай ерекшеліктерді аңғарар едік.
Біріншіден, ақын-жыраулар поэзиясында Абылай заманы тұтастай жырланбаса да, басты тарихи оқиғалар, ел өміріндегі маңызды мәселелер мүмкіндігінше қамтылған. Екіншіден, олардың нақты ай, жылы, күні айтылмаса да, болған оқиғаның мән-жайы баяндалады, мұның өзі тарихи көздерімен салыстырып, тұжырым жасауға өзіндік ықпал етеді. Үшіншіден, Абылай өмірінің айтулы кезеңдері, жорықтары, шайқастары , келісімдері, саясаты, ел билігіндегі атқарған қайраткелік қызметі өлең-толғаулар өзегіне айналып қоймай, сол арқылы Абылайдың заманында қандай тұлға болғанын айқындауға себін тигізеді. Төртіншіден, Абылайдың жеке ерлік істері, қолбасшылық таланты, саясаткерлік қабілеті, қайраткерлік қырлары нақты іс-әрекетте көрінуімен бірге, оған халықтың көзқарасы, бағасы беріледі. Бесіншіден, Абылай заманының ерекшеліктерінің сипатталуы негізінде Абылай құрған хандық мемлекеттің қуаты, беделі, рөлі айқындалады.
Ал аңыздар Абылайдың балалық шағынан бастап, өмірінің соңына дейінгі кезеңдерге қатысты оқиғалардың елесін береді. Кейбір оқиғалардың, болған жайлардың шындығы айқын танылмаса да, аңыздар арқылы белгілі дәрежеде түсінік аламыз. Мұның өзі о бастағы шындықтың бірден – бірге айтылуы мен жеткізілуінде көмескеленіп, оның өзінде естен шыққандардың, ұмтылғандардың ойдан қосылуы нәтижесінде өзгеріске ұшыраумен байланысты. Абылай туралы аңыздар мол. Тіпті кейбір аңыздардың тарихи шындыққа қатыстылығы байқалса, тағы бір ерекшелігі – Абылай өмірінің беймәлім жайларына қанықтыратындығы. Кейде бір аңыздың бірнеше тарихи тұлғаға қатыстылығы да байқалады. Сондай – ақ бір аңыздың бірнеше нұсқаларын ұшырата келе, оның тарихи шындыққа жақындайтынын анықтадық.
Тарихи жырларда, дастандарда Абылайдың балалық шағынан бастап, бүкіл өмірінің елеулі тұстары жырланды, оның алғашқы ерлігі, жоңғар тұтқынында болуы, жорықтары, хан сайлануы, елдің ішкі-сыртқы саясатын жүргізуі, арман-аңсары көрініс тапқан. «Тарихи жырлар мен дастандарда ақындар Абылайға өз бағаларын береді, мадақтайды және заманының ерекшелігін сипаттайды.
Абылай өмірінің, Абылай тұлғасының жаңаша мазмұндық сипатта берілуі, әрі шайқастар, жорықтар, келісімдердің тарихи қабысып жатуы да бұл кезде ақындардың жазба әдебиет өкілдері болғандығын және тек көне аңыз-әңгіме, өлең-толғаулар көлеңкесінде қалып қоймай, тарихи деректерге сүйенгендігін байқатады. Абылай ХХ ғасырдағы жазба әдебиетте, әсіресе, кеңестік кезеңде де жаңа сипаттаға дастандардың кейіпкеріне айналды.
1997 жылы Қожа Ахмет Иассауи кесенесін қазу кезінде шыққан Абылай хан мүрдесі негізінде бас сүйегін Мәскеудегі Герасимов атындағы лабораторияның антропологиялық зерттеуі Абылай ханның жүз теңгеліктегі кескін-келбетінің 85 процент өз бейнесіне ұқсайтындығын анықтады.
Абылай өз дәуірінде, одан кейін де ақын — жыраулар шығармашылығында шексіз сүіспеншілікпен жырланса, еліміз егемендік алған уақытта тарихи шындықтар негізінде көркем әдебиетте, өнерде жаңа сипатта ұлтымыздың ұлы тұлғасы негізінде жарқын шабытпен кеңінен бейнелене бастады. Абылай хан тұлғасының 100 теңгелік ұлттық валютамызда бедерленуі-үлкен құрмет белгісі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н. Назарбаев ел тәуелсіздігінің 5 жылдығына арналған салтанатты жиналыста сол бір тарихи кезеңге және Абылайдың жеке басына «Ел басына ауыр күн туған XVІІІ ғасырдың орта тұсында ұлы ханымыз Абылай керемет қолбасшы ретінде де, ақылы терең дипломат ретінде де таныла білдің деп жоғары бағалады. Абылай хан өміріне, қайраткерлік, қолбасшылық, саяси қызметіне шетелдік тарихшылар, зерттеушілер, саясаттанушылар назар аударуда. Мысалы, ағылшын зерттеушісі М.Б. Олкот: «Абылай-қазақтың соңғы тәуелсіз ханы. Ол хан болу үшін Ресей өкіметіне жүгінген жоқ. Билікті тура өз халқының қолынан алдың деп тұжырым жасайды.
Ш. Айтматов Абылайды көреген билеушілер қатарында атайды. өз заманында, одан кейінгі ғасырларда Абылайды ақын-жыраулар «алып алтын бәйтереккең теңесе, Абылай хан егемен еліміздің тарихында да сол қадір-қасиетімен, мәуеленіп, биіктей береді. Абылай хан халықтың қайталанбас қайраткер алып тұлғасы ретінде әлемдік тарихтың тұғырында тұруы тиіс. Ол дәуірден дәуірге асқақтайтын ұлы тұлға, рухты ұлт мақтанышы, көсемдік келбеттің керемет үлгісі.
Жоспар
1 Кіріспе :
1.1 Айбынды ќазаќ ханы – Абылай
2.Негізгі бҰлім :
2.1 АќылгҰй хан Ұмірі
2.2 Саясаткер Ғлы хан
2.3 Абылай хан мен Екатерина патшайым
3.Ќорытынды :
3.1 Ақылгөй бабам – Абылай
- Пайдаланылѓан єдебиеттер Қолданылған әдебиеттер:
- Әнуәр Тарақ :
“Абылай ойларындағы елдік мүделер, болашақ бағдарлар” “Ақиқат” 2002 жыл
- Әнуәр Тарақ:
“Алаштың айбын ардағы – Абылай хан “Қазақстан” 2003жыл
- С. Ақтаев :
“Абылай хан мен Екатерина патшайым”
“Азия Транзит” 2002жыл
- Шоқан Уәлиханов:
“Абылай хан” “Жұлдыз”2001 жыл
- Әбусейтова:
“Қазақ хандарының дипломатиясы” “Егемен Қазақстан ”1999 жыл
- Әбуов:
“Қазақстан тарихының ақтандақ беттерінен”
- В.А Изатаева:
“Қазақстан мемлекетінің тәуелсіздігі мен біртұтастығын нығайтудағы Абылай ханның рөлі”.
Автор публикации
