28 февраля, 2018 15:21
Ел тағдырын өз тағдырынан биік койған, ұлтының тұтастыгын, жерінің бүтіндігін мұрат еткен казақ батырлары казақ тарихының эр белесінде тұпғалык деигейге көтеріліп отырған. Яғни олар ұлттық тұлға болған.Осы ұлттық тұлға биігіне кімдер көтеріле алған? Осы биік азаматтык мәртебеге, халыктык бағаға кімдер лайыкты болған? Жэне кандай істері аркылы осындай дәрежеге жеткен?
Ен алдымен ұлттық тұлға деген ұғым — тарихи өлшем. Яғни тарихи хүрғыдан ұлт үшін, халык үшін орасан маңызы зор, тарихи мэні терең іс- эрекетке барған, немесе аса жауапты тарихи сәттерде халык тағдырында айрыкша орны болған адамға халыктың өзі осындай ұлттык, тұлғалык деңгейге көтеретін бағаны беріп отырған. Міне казак тарихының эрбір белесінде осындай орасан зор халыктык мэні бар тарихи окиғаларға араласкан, немесе осы тарихи оқиғаларды басқарған, ұйымдастырушы болған, немесе аскан ерлік көрсеткен азаматтар — халық батырлары атанған. Ұлттың тұлғалары атанған. Қазак ұлтының бағына, тағдырына орай Тарих-ана эр ғасырда жаужүрек, батыр ұлдары мен қыздарын мол жараткан. Ұлт содан аман калған.
Қазак жерінің бір сүйемі де осылардың аркасында жаудын колында кетпеді. Осылайша, ол шеті мен бұл шетіне кұс канаты талатын казіргі кең байтак өлкемізді, кұтты коныс, ата мекенімізді ұлы жорыктарда батыр бабаларымыз білегінің күшімен, найзасының ұшымен қорғай жүріп бізге аманаттап қалдырды. Осы еңбегі үшін халық биікке көтерген, ардактап, аттарын аңызга айналдырған батырлардың ішінде, әсіресе, Абылай ханның бас колбасшылары саналған Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай бір төбе болса, тағы да осылардың катарында бір шоғыр казак батырларының: Қарасай мен Ағынтай, Саңырык пен Тайлак, Өтеген мен Сұраншы, Сеңкібай мен Шойбек, Малайсары мен Райымбек, Бөлек пен Сатай, Жэнібек пен Тілеуке, Қылышбек пен Естенбек, Есенқұл мен Сыпатай сынды акберендердің есімдері де айрыкша жаркырап көрінеді. Сондықтан осы аттары аталған айтулы батырлардың ел тағдырындағы тарихи орны мен олар жасаған ерлік жорыктарының мэні мен маңызы да бірнеше ғасырлар бойында ел жадынан бір сәтке де ұмыт қалған емес. Жалпы осы аттары аталған батырлардың болсын, немесе әр ғасырда өмір сүріп, эртүрлі тағдыр кешкен баска да сандаған ұлттык деңгейдегі тұлғалардың қай-кайсысын алсаңыз да олардың тұлғасын алдымен халық ішінен шыккан өнер иелері көркем сомдауга, эдебиет тілінде жырға қосуға ұмтылған. Оньщ ішінде әсіресе халық ауыз әдебиетінің, яғни фольклордың үлесі дара көрінеді.
Қазақ батырларының бейнесі сонымен бірге жазба әдебиетімізде де, әсіресе прозалык туындыларымызда көбірек сомдалды. XX ғасыр эдебиетінің бастапкы кезеңінің өзінде-ақ казак каламгерлері халык жүрегінен берік орын алган осынау айтулы казак’ батырларының тұлғасын коғамдык-элеуметтік, тарихи окиғалармен астастыра отырып қазак эдебиетіне алып келді. 20-30 жылдардағы және кейінгі онжылдыктар кезеңінде кабырғалы каламгерлерімі: бен акын-жыршыларымыз І.Жансүгіров, С.Мүканов, М.Жұмабаев, М.Әуезов Жамбыл, Иса, Нүрпейіс, Кенен, Қалижан Бекхожин т.б. өз шығармаларыныг негізгі кейіпкерлері етіп батырлар түлгасына кол артуы осыны аңғартады. Қара кыпшак Қобыланды, Қара каска атты Қамбар батыр, Ер Тарғын, Абылай Қаракерей Қабанбай, Қанжыгалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай, Баты Баян, Қарасай, Өтеген, Сүраншы, Саурык, Сыпатай, Райымбек, Махамбет Исатай, Сырым, Кенесары, Наурызбай, Амангелді, Бекболат, т.б. есімі елг< белгілі, кол бастаған немесе ұлт-азаттык күрестің ұйтқысы, басшысы болған батырларымыз бен хандарымыздың көркем эдебиеттегі сокталы бейнесі саг түзеп, осы аркылы казактың рухани әлемі жаңа белеске көтерілді, байтаі кеңістікке шыкты. Қазак тарихының эрбір кезеңі, яғни ел басынан өткен, халык тағдырында терең із калдырған тарихи, саяси окиғалар енді накты тарихи түлғалардың — казак батырларының бейнесі аркылы, солар өмір кешкен азаттык жолында арпалысып өткен заман, уакыт кеңістігі аркылы көркем шежіреленді. Әдеби кейіпкер ретінде бой көтерген осынау тарихи тұлғалардын көркем, жинакталған бейнесін сомдау енді өз кезегінде каламгерлер үшін де жаңа суреткерлік, шеберлік мүмкіндіктерге жол ашты. Осы орайда, эрбір эдебі жанрдың көтеретін жүгі салмак басып, әдеби эдіс-тэсілдердің көкжиегі де кеңи түсті. Осы аркылы дэстүрлі казак поэзиясының кең тынысы жаңа кұнарлк көркемдік ізденістерге кол артуға каламгерлерді итермеледі. Ғасырлар койнауынан тамыр тарткан эдебиет тарихындағы ұзын салкар рухани көшіміздің ең бір асылы мен аяулысы да, яғни рухани кұндылыктарымыздын баға жетпес байлығы да карап отырсак осы арнадан енші тауыпты. Ел тағдырындағы батырлардың тарихи орнын бейнелеген, сомдаған өнер туындыларын сөз еткенде біз ауыз әдебиетін, ягни халык мүрасын алдымен атаймыз. Бүл мүралардың аса маңыздылығын, ел тағдырындағы тарихи мәнін біздін аға буын, әдебиеттанушы ғалым- зерттеушілеріміз астын сыза айтып кеткен. Мысалы, казак эпостану гылымында батырлык жырлардың мазмүнына, көркемдік сипатына катысты алғашкы, күнды ғылыми ой-толғамдарға арна салган маңызды зерттеулер, жинактар жарык көре бастады. Осынау көркемдііі кұндылыгы аса жоғары халыктык мүраларымыздың ел арасынан, әртүрлі дерек көздерінен жиналып, түтастырылып, өңделіп, ғылыми түрғыдан зерттелу Ш.Уэлиханов, В.Радлов, Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, Г.Потанин, И.Березин, И.Мелиоранский, Н.Ильминский, Ә.Бөкейханов, А.Байтүрсынов Х.Досмүхамедов, М.Әуезов, С.Мұканов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров еңбектерінен бастау алып, кейінгі кезендерде де осы үрдіс әдебиеттан) ғылымының баска да белгілі өкілдерінің еңбектерінде жалғасын тапты. Бұл еңбектерде енді халык ауыз эдебиетінің, оның ішінде батырлык жырларымыздың тарихи негіздеріне, осы жырлар өмірге келген кезеңнің әлеуметтік-коғамдык сипатына да тереңірек талдау жасала бастады. М.Әуезов, Қ.Жүмалиев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, М.Сильченко, Н.Смирнова, Ә.Марғүлан, Ә.Қоңыратбаев, М.Ғабдуллин, Р.Бердібаев, С.Садырбаев, С.Қаскабасов т.б. көрнекті казак эдебиеттанушы-галымдардың 60-70- жылдардагы ғылыми-зерттеу еңбектері, окулыктары мен оку кұралдары да аса бай халык мұрасының әр алуан көркемдік кырларын талдауға арналды. Осы орайда әсіресе эпостык жырларымыздың танымдык-тағылымдык маңызы, ондағы көркемдік тұрғыдан жинакталған бас кейіпкерлердің образдык тутастығы, тарихи окиғалар мен жырларда суреттелетін сюжеттік арналардың арасындағы сабактастык, поэтикалык кұндылыктар, барлығы тарихи- салыстырмалы негізде сөз болады.
Автор публикации
