24 января, 2018 18:35
Білім беру 1.2-де атап өтілгендей, қоғамның барлық мүшелерінің жан-жақты қалыптасуы арқылы мәдени мүралар- ды үрпақтан үрпаққа мирас етудің әлеуметтік-генетикалық меха- низмінің рөлін орындайтын өлеуметтік институт болып табылады.
Білім берудің процессуалдық (іс жүргізу) жағын “оқу” деп атау дөстүрге айналған. Оқу да, кез келген нәтижелі процесс сияқты, одан қалды білім берудің өзі де түтастай өзіндік нәтижесімен, мазмүнымен, технологиясымен (формалар мен өдіс- терді қоса есептегенде), материалдық-оқу базасымен (заттық- хабарламалық орта) жөне білікті мамандарымен сипатталады.
Оқу ісінің ең басты нөтижесі адамның өзі больш саналады (идеалдық түрғыдан алғанда жан-жақты қалыптасқан жеке түлға).
Жеке адамның қалыптасу процесінің мәнділік жағын көрсететін білім берудің мазмүны ауқымды жағынан алғанда қоғам мәдениетінің даму жағдайымен де, білім берудің өзінін өлеуметтік институтының дамуымен де анықталып отырса, ал төменгі деңгей түрғысынан алып қарастырғанда ол адамнын қалыптасу процесінің заңдылықтарымен, одан қалды жеке адам- ның мәдениетті игеру мүмкіндіктерімен де айқындалады.
Оқу (білім беру) түтастай алғанда үш жақты процесс болып есептелінеді және онда мүндай біртүтастықтың төмендегі жеке- ленген жақтарын атап көрсетуге болады:
— үйрену (тәжірибені игеру), яғни білім мен тәжірибе жүйесінің қалыптасуы;
- мінез-қүлықтың, сапалық жақтарын төрбиелеу;
- адамның қалыптасуы (ой еңбегі мен дене еңбегі).
Дәл осындай үш жақтылық байланыс өзінің сипаты жағы- нан ерекше болып келеді. Дәлірек айтқанда, оқу процесі оқушы- ларДЫҢ мол төжірибе жинақтауына багытталган, яғни оқу процесінің қүрылымын айқындайтын жалпы күрылымдық до- минат — үйрену логикасы (білімді игеру мен шеберлікті қалып- тастыру) болып табылады. Мүндай жағдайда төрбие мен жетілу жанама түрде жүзеге асырылады, яғни оқу процесі үйренумен қатар ең жоғарғы төрбиелік және жетілгендік нәтижеге жетуге сай қүрылады.
Тәрбиенің бұл жанама формасы оқудың барлық сатыларына (білімді жетілдіру жөне т.б. қосқанда) тән болып келсе, ал жетілу процесінде жалпы бастауыштан бастап жоғары көсіптік білім беруге дейінгі кезеңді қамтиды. Аспирантура мен докто- рантура ғылымға деген бейімділікті арттыратын білім берудің ерекше түрі болып саналады, демек қалыптасқан дәл осы жағ- дайдағы оқу процесінің қүрылымын айқындайтын жалпы қүры- лымдық доминат рөлін ғылыми шығармашылық қабілеттілігін дамыту логикасы атқарады.
Хабарламалық жүйелер мен процестерді қосқанда объективтік шындықтың басты қасиеті оның қүрылымдылығы болып табыла- ды, яғни басқаша айтқанда қүрылымдық компоненттер жүйелерінде жөне олардың өзара қарым-қатынастарында оның барлығымен қатар сол жүйелердің аралық қатынастары мен өзара төуелділігінің сақталуы. Демек, қүрылымдық қасиет оку процесіне де, белгілі бір жүйе ретіндегі білім беруге де тән болып келеді. Осы орайда дәл осы жағдайда әңгіме қүрылымның ерекше түрі болып табы- латын жүйенің қүрылымы (заттық жүйелер жайында емес) тура- лы болып отырғандығын ескерте кеткен жөн болар. Осы ерекшеліктерді ескере отырып, жеке адамның қалыптасу процесі ретіндегі оқудың қүрылымдық мазмүнында төмендегідей жағдай- лардың орын алатындығын атап өтуге болады:
а) жеке адамның қалыптасу процесінің тура жолдары;
б) бүл процестің біртіндеп даму кезеңдері.
- кесте. Жалпы, арнайы және политехникалық білім берудің
арақатынастары.
Жеке адамның қалыптасуының жан-жақтылығы немесе оның тура компоненттеріне, бейнелеп айтқанда, олардың өркайсысы- ның қүрамдас бөлігі ретінде көрініс тауып, білім берудің бар- лық сатыларының өн бойына тереңдей еніп, біртіндеп даму үстінде болатын білім беру салаларын жатқызуға болады.
В.С.Ледневтің монографиясында келтірілген ауқымды дөлелдемелерді келтірмей-ақ былайша топшылауға болатын болар: жалпы және арнайы білім берумен қатар олардың түйісетін жері политехникалық білім беру де білім берудің ең басты тура салаларының бірі болып саналады. (3-4-кестелері).
Білім беруді жалпылама түрде қызметтің сан алуан түрлері мен оны жүзеге асырудың жалпы мөдени, жалпы адамзаттық міндеттерін орындауға деген адамның қүлшынысы мен қабілеттілігінің заңды нәтижесі деп қарастыруға болатын болар деп ойлаймыз. Арнайы білім беру қызметтің арнайы түрлеріне (көсіптік) мамандар дайындауды қамтамасыз етеді. Олай болса, политехникалық білім беру жалпы білім берудің де, арнайы білім берудің де қүрамдас бір бөлігі және оның басты пәні техника мен технологияның жалпы негіздері болып табылады.
Білім берудің тура салалары шын мөнісінде де барлық са- тыларды қамтиды. Демек, жалпы білім беру жалпы білім беретін мектептің басты үйтқысы болгандықтан, бастауыш, орта, жоға- ры көсіптік білім-беру мен ғылыми-педагогикалық білім беру саласыңда ойдағыдай жүзеге асырылып отырады.
Мысалы, жогары мектептерде жалпы білім беретін пөндердің қатарына философия, шет тілдері, дене төрбиесі жатқызылады жөне ол барлық жоғары оқу орындарының оқу жоспарларында толық қамтылған.
Арнайы білім беру сонымен қатар тура салаға жатады. Олай дейтініміз, арнайы білім беру жалпы білім беру мектептерінде еңбекке үйрету түрінде басталады да, көсіптік оқу орындарына келгенде өз өрісін кеңейтіп, басты рөлге ие болады.
Басқа жағынан қарастыратын болсақ, білім беру жүйесі түтастай алғанда жалпы жөне арнайы білім беруді қамти оты- рып, “білім-шеберлік” принципі бойынша тармақтарға бөлінеді, яғни төжірибенің түрлеріне байланысты теориялық жөне төжірибелік білім беру болып екіге бөлінеді. Ал олардың тоғы- сар жері зертханалық-төжірибелік сабақтар болып табылады.
Сонымен қатар, тура жол ретінде оқып жатқан адамның шығармашылық қасиеттерінің дамуымен байланысты болып келетін білім саласын да қарастыруға болады. Бүл сала, өдетте, бастапқы кезде жалпы білім беретін пәндердің мазмүны мен технологиясының ерекше бір бағыты түрінде көрініс табады. Ал осыдан кейін оның өрісі кеңейіп, көсіптік білім беретін оқу орындарында, сонымен қатар жобалау ісінде (курс жөне дип- лом жүмыстарында), одан қалды студенттердің оқу-зерттеу жөне ғылыми-зерттеу жүмыстарында да (УИРС жөне НИРС) кеңінен қолданыс табады. Ең соңында, жоғарыда атап өткеніміздей, аспирантура мен докторантураның бүл арадағы мақсаты — адамның ғылыми жүмысқа деген қабілетін арттыру жөне оны ғылыми қызметке жан-жақты дайындау болып табылады.
Жоғарыда аталып өткен білім берудің тура салаларының қүрылымы осы тараудың келесі параграфтарында толық қара- стырылатын болады.
Білім берудің қүрылымына байланысты туындаған жүйелі тәсілдердің бірі — ретті сатыларды бөліп алу арқылы оны белгілі бір жүйеге келтіру. Үзаққа созылған дамудың нәтижесінде әлемдік тәжірибе бүгінгі таңда білім берудің төмендегі сатыла- рын айқындап отыр:
- мектепке дейінгі білім беру, 2) жалпы білім берудің бірінші сатысы — бастауыш білім беру, 3) екінші саты — жалпы орта білім берудің орта сатысы, 4) үшінші саты — жалпы орта білім берудің жоғарғы сатысы, 5) бастапқы көсіптік білім беру,
- орта кәсіптік білім беру, 7) жоғары көсіптік білім беру, 8) аспирантура, 9) докторантура, 10) білімді жетілдіру (5-кесте).
Жалпы орта білім берудің жоғарғы сатысы жалпы білім беретін мектептерде, немесе бастапқы немесе орта кәсіптік білім берумен қатар көсіптік білім беру оқу орындарында да қолда- ныс табады.
Аталған сатылардың өрқайсысында қамтылған білім берудің мазмүны — олардың өздеріне сай келетін жөне жоғарыда атап өтілген тура жолдардың әрқайсысының даму логикасымен қатар, оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай танымдық мүм- кіндіктерін ескеретін “бөліктердің” жиынтығы ретінде қарас- тырылады.
Білім беру саласында “саты” үғымымен қатар “дөреже” үғымы да кеңінен қолданылады. Білім берудің жалпы, көсіптік және ғылыми дәрежелері бар. Жалпы білім беру саласында негізінен үш дөреже қалыптасқан. Олар:
- білім берудің бірінші сатысын камтитын бастапқы жалпы білім беру дәрежесі;
- жалпы білім берудің бірінші жөне екінші сатыларын қамтитын негізгі жалпы білім беру дәрежесі;
үш бірдей сатыны қосқандағы толық жалпы білім беру дәрежесі.
- Бірінші дәреже — бастапқы кәсіптік білім берумен шектеледі. Екінші дөреже — орта көсіптік білім беру — көсіптік білім берудің екі алғашқы сатысын қамтиды. Үшінші дөреже — жо- ғаРы көсіптік білім беру — барлық үш сатыны да қамтиды.
Өздеріңіз аңғарғандай, қазіргі кезде күнделікті педагогика- дьіқ сөз айналымында, нормативтік қүжаттарда сатылар мен Дөрежелерді белгілеуде бір ғана терминдер қолданыс таба береді. Мысалы: бастауыш, орта жөне жоғары кәсіптік білім беру. Бүл проблеманың дөл осындай терминологиялық шешімі дүрыс бола Қояр ма екен, өйткені дөл осы жерде үғымдық шатасушы- лыққа, яғни көсіптік білім берудің саты жөне дөреже үғымда- Рын ауыстыруға жол беріліп отыр.
- кесте. Білім берудің нақты тура салаларымен баспалдақтар реті.
Орта кәсіби білім беретін оқу орындары — механизмдер.
Бастауыш кәсіби білім беретін оқу орындары — кәсіби училищелері.
ОКБО
|
||||||||
Толық емес орта мектеп
Жалпы білім беретін орта мектеп ^
Ғылыми білім саласында сатының екі түрі — аспирантура мен докторантура және осы білімге сай келетін екі дөреже бар (ғылым кандидаты (VI) және ғылым докторы (V).
Сонымен, осы айтылғандарға байланысты төмендегідей ойла- рға келеміз. Ең бастысы, білім берудің тура жолдарының толың жиынтығы функционалды түрде анықталған (олардың барлығы жоғарыда атап өтілген). Олар оқу жылдары мен сатылары бой- ынша бөлініп, дидактикалық “тармақтарға” жайылуы керек. Осы орайда тура жолдардың әрқайсысының өзіндік күрделі қүры- лымы болатындығын естен шығармау керек. Мысалы, жалпы білім берудің тура жолы жалпы білім беретін пәндердің жүйесін, ал арнайы білім беру — кәсіптік саланың теориялық пәндерін, оқу төжірибесі мен оқуды жобалауды қамтиды. Аталған компоненттердің әрқайсысының өзіне тән қүрылымы бар. РБА- ның корреспондент-мүшесі И.И. Логвиновтың ғылыми зерттеулерінде атап көрсетілгендей, оқытудың кез келген затына өзінің табиғаты жағынан жан-жақты болып келетін оку матери- алын таратудың педагогикалық түрғыдан тең дидактикалық тармақтардың едәуір саны табылуы ғажап емес. Басқаша айтқ- анда, педагогикалық түрғыдан тең оқу пөндерінің қүрылымда- рының едәуірі қүрылуына жол ашылады (ал мүндай мүкіндік бар). Оқу пөндері мазмүнының дидактикалық тармақтарға қанат жаюы және олардың циклдері (тура жолдары) өзінен-өзі жүзеге аса қоятын процесс емес. Ол жүйелі түрде синхронизациялануы, яғни барлық жүйе белгілі бір жағдайда оңтайландырылуы ке- рек. Көрсетілген оқу процесі (білім беру процесінің) компо- ненттерінің жүйелі синхронизациялануының мөні мынада:
а) білім берудің тура салаларын (жолдарын) қүрайтын компоненттердің өрқайсысының қанат жаюының өзіндік (ішкі) логикасы сақталуы керек, яғни циклдердің, тәжірибенің жөне пәнаралық, ішкі байланыстардың әрқайсысы үшін теориялық пөндерді кеңейту логикасы;
б) тура жолдардың (пөнаралық байланыстардың) бірінің аясын- да қүрылымдық компоненттерді синхронизациялауды қамтама- сыз ету қажет;
в) білім берудің пәнаралық байланыстарын оқудың жылда- Ры мен сатыларына (цикларалық байланыстар) сай синхрониза- циялау кажет.
Білім беруді үйлестірудің басты критерийлері (өлшемдері) ретінде төмендегі екі жайтты атап көрсетуге болады:
Біріншіден, жүйенің педагогикалық тиімділігі, яғни оқушылар мен оқытушылардың еңбегін үнемдей отырып, білім берудің сапасын (үйрену, тәрбие және жетілу) барынша арттыру.
Екіншіден, түптеп келгенде біз білім берудің мақсаттары мен міндеттеріне сай келетін, оқушылардың жастары мен та- ньімдық мүмкіндіктерін ескере отырып, оқудың жылдары мен сатылары бойынша тиімді түрде бөлінген қатаң синхронизаци- нланған жүйеге қол жеткізуіміз керек.
- кесте. Оңу орындарының түрлерімен білім беру сатылары.
ЖОО(1)
БС — жалпы білім беретін мектептің бастапқы сатысы; КТБ — көсіби техникалық білім беру; ОКБ — орта көсіби білім беру; ЖКБ — жоғары көсіби білім беру; ҒД(К) — ғылыми дайындық (докторлық).
Оқу орындары түрлерінің шартты белгілері:
КТУ — көсіби техникалық училищелер (жалпы білім беретін орта мектеп негізінде); ОҚУ — орта көсіби училищелер; ОКОО — толық емес жалпы білім беру мектептерінің негізіндегі орта көсіби оқу орындары; Жалпы білім беретін негізгі күзгі орта көсіби оқу орындары; Жалпы білім беретін толық емес мектеп ОКООП (1) ОҚУ. ОКОО (2)
Жалпы білім беретін мектеп (БС) КТУ (Мамандықты жетілдіру) Мектепке дейін білім беру. (ОКБ), (ЖКБ), ҒД (К), ҒД (Д), ЖОО (3) ЖОО (2), ЖОО (1) ОКОО (3) — ОКОО-ОКУ-дің негізіндегі орта көсіби оқу орындары; ЖОО (1) — жалпы білім беретін мектептің негізіндегі жоғары оқу орындары; ЖОО (2) -ОҚУ-дің негізіндегі жоғары оқу орындары; ЖОО (3) — ОКОО- ның негізіндегі жоғары оқу орындары.
Білімді үйлестіру — оңтайландырылған жүйенің сан-сала- лығы мен көп факторлығымың соншалықты қиындығына бай- ланысты білім саласындағы адамзат баласының ғаламдық про- блемаларының ең күрделілерінің біріне жатады. Білім берудің бүкіл тарихын сол жүйені үйлестірудің де тарихы деп санасақ Қателеспейтін шығармыз. Білім беруді жүйелі түрде синхрони- зациялаудың ең тамаша үлгілерінің бірі, сөзсіз, кеңестік орта Жалпы білім беру мектебі болды. Өйткені, экономикалық жөне саяси қиын жағдайларға қарамастан білім беру мазмүнының базалық компоненттерін дүрыс таңдай білудің, оларды орынды Үйлестіріп, катаң синхронизациялаудың арқасында (сонымен қатар, ең қысқа (он жыл) оқу мерзімі қалыптасты және эконо- микалық шығын мөлшері төмен болды) Кеңес өкіметі халыққа жалпы білім беру саласында ең жоғарғы жетістіктерге жетті.
Осы орайда білім беру жүйесін жеткіліксіз үйлестірудің, тіпті үйлесімсіздігінің мысалдарын келтіре кеткенді жөн көрдік:
XX ғасырдың 30-жылдары жалпы білім беретін мектептердің оқу жоспарларынан еңбекке баулуға бағытталған шаралардың көпшілігі алып тасталынды да, осы шалағай шешімнің нәтижесінде жастарды еңбекке тәрбиелеу мөселесі кенже қалып, білім беру жүйесіне айтарлықтай нүқсан келді.
Жалпы білім беру мақсатына сай келе қоймайтын, жалпы білім беру дайындықтарын талапқа сай бере де алмайтын бас- тауыш көсіптік білім беру оқу орындарының өлі де болса кездесуі.
Тым болмағанда пөнаралық жөне цикларалық байланыстар- дың бүзылуына өкеліп соғатын білім беру жүйесін қайта қүру- дың жеткіліксіз негізделуі мен дайындалуы. Ал қалыптасқан бүл жағдай білімнің сапасын төмендетіп, оқу мерзімін үзарту- ды талап етері сөзсіз.
Білім беру жүйесін замана талабына қалыптастыра білудің дүние-жүзілік тәжірибесі көрсетіп отырғандай, білім берудің барлық сатыларының талаптарын жүзеге асыра беру мүмкін емес сияқты. Осы себептен де болар, әлемдік тәжірибе білім берудің бір сатысынан үш сатысының шеңберінде ойдағыдай біріге алатын оқу орындарын үйымдастыруға ден қоюда. Сөйтіп, жалпы білім беру мектептерінің аясында білім берудің ең алғ- ашқы үш сатысын біріктіру мөселесі жүзеге асырыла бастайды. Қазіргі уақытта көсіптік білім берудің үш түрі қалыптасқан. Олар: бастауыш, орта жөне жоғары көсіптік білім беру. Соны- мен бірге оқу орындарының жаңа түрлерін қүрудың тың жол- дары да іздестірілуде. Жоғары білім беретін оқу орындарында қысқа мерзімді факультеттер және т.б. қүрылуда.
Көсіптік білім беру оқу орындарының типологиясы 5-кесте- де көрсетілген жалпы білім беру мен арнайы көсіптік білім берудің өзара үйлесімділігін қамтитын өр түрлі нүсқалар арқ- ылы айқындалып отырады.
Төжірибе жүзінде көсіптік білім берудің сатыларын бөліп алып қарастыру мен ол идеяларды іс жүзіне асыра білу орта жөне жоғары білім алудың мүмкіншіліктерін көбейтуге мүмкіндік береді және кәсіптік білім беру жүйесінің бүгінгі өмірдің та- лаптарын қанағаттандыра білуіне себепкер болады. Ал бүл шаралардың ойдағыдай жүзеге асуының қазіргі жағдайда ете маңызды екендігі айтпасақ та түсінікті болар. Мысалы, жоға- ры білімді жалпы білім беретін мектепті бітіргеннен кейін де, тіпті орта көеіптік білім беру немесе бастауыш көсіптік білім беру негізінде де алуға болады. Аталып өткен дәл осы лүмкіндіктерді іске асыра білудің арқасында білім беру жүйесінің мөртебесін одан ары арттыруға өбден болады. Бүгінгі таңда толық жалпы орта білім мен бастауыш кәсіптік білімі бар бастауыш оқу орындарын бітірушілер үшін орта және жоғары көсіптік оқу орындарында мамандарды қысқа мерзімде дайын- даудың мүмкіндіктері өлі де болса толық пайдаланылмай келе жатқандығын тағы да жасырып қалуға болмас.
Көсіптік-педагогикалық білім беру сатыларының өзара са- бақтастығының кейбір үйымдық-мазмүндық мөселелері алтын- шы тарауда қарастырылады.
Автор публикации
