5 февраля, 2018 18:57
Оқу процесінің сипаттамаларынан байқағанымыздай, оның ең басты проблемалары төмендегідей болып келеді: оқудың мақсаты, ол — не үшін оқу керек; оқудың мазмүны, ол — нені оқыту керек; оқуды үйымдастырудың формалары, ол — оқу процесін қалай үйымдастыруға болады; оқыту қүралдары, ол — оқу процесінде не қолдану керек; оқыту өдістері, ол — қалай оқыту керек. Оқу процесінің атап өтілген проблемаларының қай-қайсысының болмасын маңыздылығын мойындай отырып, дегенмен де осылардың ішінде оқыту әдістерінің (яғни “қалай оқыту керек”?) ерекше маңызды екендігін ерекше атап өтпеске болмайтын сияқты. Өйткені қандай жағдайлар мен факторлар орын алмасын, түптеп келгенде, оқушылардың алған білімдерінің саны да, сапасы да, одан қалды олардың қабілеттері мен тәжі- рибелері де оқыту әдістерінің тиімділігіне тікелей байланысты болып келеді.
Педагогика саласында оқу өдісі деп оқушылардың терең білім алуына, өмірлік еңбек төжірибелерін жинақтауына және оларды жан-жақты төрбиелеуге бағытталган оқытушы (өндірістік оқудың шебері) мен оқушылар арасында қалыптасқан өзара қарым-қатынастардың төсілін айту дөстүрге айналган.
Оқыту өдістерін неғүрлым тиімді пайдалану үшін қажетті деп танылған классификацияда (жіктеуде) көрініс табатын белгілі бір ясүйе аясында қарастыруымыз керек болар деп ойлаймыз. Педа- гогикалық төжірибеде кеңінен қолданылатын өдістерді былайша сипаттауға болады: сөздік (өңгімелеу, түсіндіру, айту, кітаптармен және нүсқаулық материалдармен жүмыс істеу жөне т.б.); көрнекілік (көрнекі қүралдармен, кино жөне видеофильмдермен таныстыру, бақылау және т.б.); практикалық (жаттығулар, зертханалық (ла- бораториялық-төжірибелік жүмыстар жөне т.б.).
Білім берудің белгілі бір кезеңінде жүзеге асырылатын негізгі Дидактикалық міндеттерге байланысты білімді игеру, қабілет пен шеберлікті қалыптастыру, алған білімді қолдана білу, оны тексеру мен бекіту сияқты толып жатқан өдістерді бөліп алып Қарастыруга болады.
_ Оқушылардың танымдық қызметінің сипатына байланысты екі топқа (репродуктивтік жөне проблемалық-ізденіс) біріктірілген өДістерге баса назар аударылады.
Білім беру өдістерін классификациялауға (жіктеуге) байла- нысты түрлі көзқарастардың туындауы — олар жайындағы білімнің диференциациясы мен интеграциясының табиғи процесін көрсетеді. Сондықтан да болар соңғы кездерде олардың мөң. мағынасын ғылыми түрғыдан сипаттау жан-жақтылық жөне комплекстік сипат алуда. Оқыту өдістерін жіктеу мен сипат- тауға байланысты мүндай тәсіл түрлі өдістер бөлімдерінің ең басты үш тобында көрініс табады: 1) танымдық-оқу жөне өнді- рістік-оқу қызметін үйымдастыру жөне оларды жүзеге асыру әдістері; 2) оқу қызметін ынталандыру жөне дөлелдеу әдістері; 3) оқушылардың оқу қызметінің тиімділігін бақылау және өзін- өзі бақылау әдістері.
Бүл өдіс топтарының өрқайсысы кішігірім топтар мен жеке- леген өдістерді қамтиды жөне олар оқу процесінде өзіндік рөл атқарады.
Оқушылардың танымдық-оқу жөне өндірістік-оқу қызметін үйымдастыру жөне оларды жузеге асыру тобына мүғалімнің (өндірістік оқу шеберінің) басшылығымен репродуктивтік неме- се өнімділік бағыттарда өз бетімен жүзеге асырылатын және одан қалды индуктивтік және дедуктивтік түрғыдан іске асы- рылатын ауызша, көрнекілік және практикалық (тәжірибелік) өдістер кіреді.
Оқу қызметін ынталандыру жөне дөлелдеу әдістері таным- дық-оқу және өндірістік-оқу қызметін дөлелдеу әдістері мен оқуға деген қызығушылықты арттыру өдістерін қоса қамтиды.
Оқушылардың оқу қызметінің тиімділігін бақылау және өзін-өзі бақылау өдістері ауызша, жазбаша жөне практикалық бақылау мен өзін-өзі бақылаумен қоса оқушылардың білім дөрежелерін тексеруге бағытталған тестілеуді де қамтиды.
Мүндай комплекстік (жинақтылық) төсіл осы тараудың келесі параграфтарында теориялық жөне өндірістік білім беру әдістерін қолданудың мәнділігі мен олардың даму жолдарын қарастырғ- ан кезде жан-жақты қолданылатын болады.
Біздің ойымызша, оқыту әдісі көп мағыналы үғымдардың қатарына жатады. Осы мөселеге байланысты түрлі классифика- цияның (жіктеудің) орын алуы оқу өдістерін бір-біріне қарсы қоюшылық пиғылды танытпаса керек жөне мүндай жағдайда олардың біреуінің кеңінен қолданыс табуын асыра бағалаушы- лыққа да жол беруге болмайды. Олай болса бүл өдістер бірін- бірі толықтырып қана қоймай, оқытушылар мен оқушылардын арасында қалыптасқан қарым-қатынастарды өр қырынан та- нып-білуге мүмкіндік береді. Тіпті осы төсілдердің біреуінін бірден қолданыс табу фактісінің өзі де оның басты дидактика- лық міндетті ойдағыдай шешуге себепкер болғандығына қара- мастан оның дөл осы сөттегі үстемдігін танытпайды.
Бүдан шығатын қорытынды: өрбір өдіс көп жағдайларда басқа әдістердің көмегіне жүгіне отырып жүзеге асырылады- Мысалы, репродуктивтік жөне проблемалық-ізденіс өдістері сөздін.
көрнекіліктің, практикалық қызметтің көмегіне сүйеніп отыра- дьі. Өз кезегінде көрнекілік және практикалық өдістердің сөздік дсүйесі репродуктивтік жөне ізденістік бағыттарда қолданыс табады. Оның айқын дөлелі, сол өдістердің өзіндік атауы бо- дып табылады. Атап айтқанда: проблемалық баяндау, эвристи- калық әңгіме, зертханалық-төжірибелік зерттеу жүмыстары, шығармашылық жаттығулар, өзіндік-ізденіс жүмыстары, өзіндік бақылаулар жөне т.б. Біздің ойымызша, осы әдістердің атаула- рының өзінен-ақ олардың қай салада қолданыс табатынан ха- бардар бола алатын сияқтымыз.
Нақты оқу процесіндегі ең маңызды нөрсе — өдістерді белгілі бір квалификацияға (жікке) жатқыза салу емес сияқты. Сон- дықтан да болар дәл осы жағдайда оқытушының (шебердің) оқу әдістерінің дидактикалық мөн-мағынасы мен оларды тиімді қолдана білудің жағдайларын жетік түсіне білуінің, одан қал- ды уақыт сынынан өткен кейбір өдістерді оқушылардың та- нымдық және төжірибелік-оқу қызметінде басшылыққа ала білуінің маңызы өте зор болып келеді.
Оқыту әдістері оқу процесін ойдағыдай жүзеге асырудың, яғни оқыту мен оқудың шынайы өдістері мен тәсілдері болып табылатындықтан, оқу процесінде қолданыс табатын өрбір әдісті екі жақтан, атап айтқанда: оқытушының (өндірістік оқу шеберінің) және оқушылардың қызметтері түрғысынан қарас- тырғанымыз дүрыс болар деп ойлаймыз.
Оқытушының (шебердің) қызметі төмендегідей негізгі типтік компоненттерден қүралады: мақсаттық дөлелдеме, оқушылар қызметінің (іс-өрекеттердің жобалық негіздерін жасау) мазмү- ны мен төртібін анықтау, өзіндік білім алу қызметі, оқушылар- дың танымдық жөне өндірістік-оқу қызметіне басшылық жа- сау, бақылау, белгілі бір қорытындылар жасау.
“Оқыту өдісі” үғымымен екінші бір үғым “оқу тәсілі” неме- се “өдістемелік тәсіл” үғымы тығыз байланысты болып келеді. Өдістемелік төсілге қажетті деп танылған өдісті қолдану кезінде көрініс табатын сол тәсілдің бөлшектері, оның маңызды элементтері, жекелеген салалары немесе оқу процесіндегі қол- данылатын кейбір шаралар жатады. Оқу процесі барысында бүл өдістер мен тәсілдер де бір-бірімен міндетті түрде үндестік тауып отырады. Мысалы, көрнекі қүралдарды көрсетуді ауыз- ша баяндау кезінде оқушыларға кезекті оқу материалдарын түсіндірумен қатар, оларға тақырыпқа тікелей байланысты сүрақ- тар да беріліп отырады. Ал көрнекілік қүралдар білім берудің басты көзі ретінде қолданыс тапқан кездерде оны оқушыларға көрсету де оқу әдісі болып саналады.
Шартты түрде оқу өдісін оқу процесін жүзеге асырудың тәсілі ретінде үш аспектіде қарастыруға болады: жалпы дидак- тикалық, жеке дидактикалық және жеке өдістемелік (жеке өДІстемелер).
^Жалпы дидактикалық аспект (жағы) оқу процесі кезеңіне байланыссыз белгілі бір өдістің объективтік мөн-мағынасын және °ның дидактикалық мүмкіндіктерін қөрсетеді.
Жеке дидактикалық әдіс оқу процесімен қатар білім берудің мазмұнының өзіндік ерекшеліктеріне байланысты оның ерекше жағдайлардағы жалпы сипаттамасын қамтиды.
Жеке өдістемелік әдіс жалпы дидактикалық жөне жеке дидактикалық өдістердің сипаттамаларына негізделеді жөне нақты заттарды зерттеп-білудің жеке әдістемелерін қамтиды.
Келесі параграфтарда теориялық және өндірістік өдістер кәсіптік негізінен білім беруге байланысты жеке дидактикалық аспектіде қарастырылады жөне сонымен қатар педагогикалық әдебиетте кеңінен көрініс таппаған білім берудің кейбір төсілдеріне баса назар аударылады.
Автор публикации
