25 января, 2018 17:30
Өндірістік-оқу жүмыстарын орындау процесіндегі нағыз белсенділік, ол — саналы түрдегі шығармашылық белсенділік екендігі ешбір дау тудырмайды. Мүндай белсенділік оқушылар- дың өздерінің өрекеттерін көрсетілген үлгіге сөйкес, өзінің тан- дауы бойынша жөне нақты нөтижелерге қол жеткізетін қызмет төсілдерін өзара үйлесімділікте пайдалана білуден, өздерінін атК,аРаР жұмыстарын дұрыс жоспарлай білуден, қателіктерді таддап қана қоймай, оларға жол бермеуге тырысушылықтан ‘іайкалады. Өндіріс саласындағы оқушылардың белсенділігі — оКушылардың машинаның, агрегаттың және т.б. сыртқы гүрлеріне қарап олардың ішкі процестерін дөлме-дөл анықтай 5ілу қабілеті десек қателеспейтін шыгармыз. Демек, осы белгілерді талдаудың нөтижесінде қажет болган жағдайларда оларды рет- ке келтіру жөнінде тиісті шешімдер қабылданып отырады, ал бұл — игерілген қызмет төсілдерінің рационализациясы, өндірістік мол төжірибе, қай жагдайда болмасын әрекет ете білу қабілеті болып саналады.
Дәл осындай қабілеттілікті қалыптастырып, дамыту үшін өндірістік оқудың шебері (кей уақыттарда арнайы пөндердің мұғалімдерімен біріге отырып) оқудың “белсенді” әдістерін, яғни оқушылардың өрісі кең, нөтижелі қызметін қамтамасыз ететін әдістерді көбірек қолдануга тырысады.
Өндірістік оқудың “белсенді” өдістеріне, ең бірінші кезекте, төмендегілер сияқты өндірістік-техникалық есептерді шешу жатады:
- өңдеу режимдерінің, жөндеудің, реттеудің есептері;
- багдарламалық басқаруы бар автоматтандырылған құрал- жабдықтар үшін басқаратын багдарламаларды жасау; (мысалы, сандық бағдарламалық басқаруы бар станоктар, өндіріс робот- тары, манипуляторлар); кестелерден, анықтама кітапшаларынан, диаграммалардан қажетті мәліметтерді таба білу;
- машиналардың, агрегаттардың, түрлі құрал-жабдықтар- дың кинематикалық жөне принципиальды схемаларын пайда- лана отырып, өндірістік-оқу жұмыстарының орындалу режимдері мен параметрлерін анықтау;
- монтаждық схемаларды жасау;
- өңдеудің, жинақтаудың, жөндеудің жөне т.б. технология- лық процестерді өз бетімен жасай білу;
Өндірістік-техникалық мақсаттарды сапалы түрде шеше білудің басты жолы — шығармашылық сипаттағы тапсырмалар- Ды дөл орындай білу болып табылады. Мысалы;
- еңбектің сапасын жақсартып, оның өнімділігін арттыра- тын түрлі тетіктер мен жабдықтарды жобалай білу;
- өндірістік оқу шебері ұсынған немесе оқушылардың өздері ^асаған бірнеше өндірістік-оқу жұмыстарының ішінен техно- логиялық процесс үшін ең тиімдісін таңдау;
- жұмыс уақытын, материалдарды, энергияны жөне т.б. Үнемдеу жөнінде пайдалы үсыныстар енгізу.
Өндірістік оқу процесінде кеңінен қолданылатын өндірістік- техникалық міндеттердің қатарына өндірістік-оқу жұмыстарын орындау технологиясын жасау міндетін жатқызуға болады. ^ҮНдай тапсырмаларды оқушылар, әдетте, үй тапсырмалары Ретінде орындап шығады да, одан кейін оларды сабақ кезінде ҮНсымдық талқыға салады.
Технологиялық процесті жоспарлау ісіне қалай болса солай қарауға өсте болмайды. Оқушылар өндірістік оқу кезінде тех. нологиялық процестерге төн толып жатқан жүмыстарды атқа. руларына тура келеді. Ал осы жүмыстардың барлығы үщің технологиялық процестерді жасай білуді үйрету төжірибелің жағынан алғанда тіпті мүмкін де емес. Сондықтан да шеберлер мен оқытушылардың бүл арадағы ең басты мақсаты — оқушы. лардың бойында технологиялық жоспарлауды жалпылама түрде жасай білу қабілетін (негізгі әдістерді игеру, басты принциптерді қолдану) қалыптастыру болып табылады. Сөйтіп, осыларды дүрьіс қолдана білгенде ғана оқушылар нақты технологиялық процестерді жасауға қолдарын жеткізе алады.
Технологиялық процестерді жасай білу абстрактылық ойлау- дың өте жоғары дәрежеде болуын қажет етеді, сондықтан да мүндай ерекше қабілетті қалыптастыру оқушылардың өндірістік төжірибелеріне сүйене отырып жүзеге асырылады. Өндірістік оқуды бастапқы кезде қарапайым, ал одан кейін күрделі болып келетін технологиялық карталарды немесе алгоритмдерді талдаудан бас- таған жөн болады. Технологиялық карталарды таңдаған кезде “жүмыстың басқаша емес неге дәл осындай ретпен орындалатын- дығы” сияқты сүрақтарды түсіндіруге баса назар аударылады.
Оқудың келесі кезеңі — оқушылардың өндірістік оқу кезінде орындайтын өндірістік бүйымдарды өңдеу, жасау, жинақтау, қүрал-жабдықтарды монтаждау сияқты процестерін оқушылар- дың өздерінің жазбаша немесе ауызша сипаттауы болып табы- лады. Мүндай өдістің арқасында оқушылар түтастай технологи- ялық процесс жөнінде мағлүматтар алуларымен қатар, оларды жекелеген элементтерге бөліп алып қарастыра алатындай дөре- жеге жетеді.
Технологиялық карталарды білумен және жүмыстардың орындалу процестерін сипаттаумен қатар оқушыларға қарапай- ым жүмыстарға арналған технологиялық процестерді жасау жөнінде арнайы тапсырмалар беріледі. Өз кезегінде мүндай тапсырмаларды оқушылар өндірістік оқу сабақтарында орын- дайды.
Оқушылар неғүрлым мол төжірибе жинақтаған сайын ола- рға берілетін тапсырмалар да күрделілене түседі, яғни техноло- гиялық процестерді жасау объектілері неше түрлі болып келеді- Мүндай тапсырмаларды орындау кезінде оқушылар технологи- ядан гөрі, технологиялық процестерді жасауға тән болып келетін жалпы сүрақтарға баса назар аударып отырады. Сөйтіп, мүндай талпыныс технологиялық процестерді қалыптастыру барысын- да оқушылардың бойында жалпылама өдістерді игере алатын- дай қабілеттің қалыптасуына себепкер болады.
Технологиялық процестерді қалыптастыру кезіндегі ой-сана өрекеттерінің жалпы қүрылымы орындалатын жүмыстың сипа- тына қарамастан көптеген мамандықтар үшін бірдей болыП келеді. Оларды төмендегідей кезеңдерге бөлуге болады:
Бірінші кезең — бастапқы мәліметтерді талдау, өйткені өйДеУДІҢ’ жөндеудің, жинаудың, монтаждың және т.б. реті көп #сағдайларда осыларға тығыз байланысты болып келеді. Бұл қезеңде жұмыстың орындалу, бастапқы материалдардың сапа- сына, өндірістік процестің ұйымдастырылу (жекелеген, партия- лар бойынша, жаппай, бір-бірлерін алмастырып отыру, торап бойынша жинақтау немесе монтаж жөне т.б.), жұмыс орнының технологиялық мүмкіншіліктерін пайдалану (қүрал-жабдықтар, техникалық құралдар, механизация мен автоматизация, бақы- лау мен өлшегіш құралдары жөне т.б.) сапаларына қойылатын техникалық талаптар зерттеледі;
Екінші кезең — технологиялық процестерді орындау төсілдерін таңдау; белгілейтін, орнататын, өлшейтін жөне т.б. базаларды таңдау; құрал-жабдықтар мен олардың бөлшектерін орналасты- ру, оларды бекіту тәсілдерін анықтау (механикалық өңдеу; слесарлық-жинақтау, әлектромонтаждық жұмыстар); бастапқы материалдар мен шикізатты (химиялық жөне басқа да аппара- туралық жұмыстар) пайдалану тәсілдерін белгілеу; күнделікті және қорытынды бақылаулардың әдістерін айқындау және т.б.
Үшінші кезең — екінші және үшінші кезеңдерде алынған мөліметтердің негізінде технологиялық процестің өзін қалыпта- стыру.
Технологиялық процестердің қалыптасуының жалпы принциптерімен танысу мен оларды дүрыс қолдана білу оқушы- лардың кәсіби ойлау мүмкіндіктерін арттырады, дәлірек айтқ- анда оларды технологиялық тұргыдан ойлай білуге үйретеді. Сөйтіп, олардың технологиялық есептерді шешу кездерінде қателіктерге бой ұрмай, өздеріне керекті вариантты таңдап алуларына қолайлы жағдайлар тугызады.
Өндірістік оқудың “белсенді” әдістеріне сонымен қатар түрлі өндірістік жагдайларға байланысты шешімдер қабылдауга ар- налған арнайы жаттығуларды да жатқызамыз. Мүндай жатты- ғулар нақты оқигалар барысында туындаган өндірістік жағдай- лардагы оқушылардың іс-өрекеттеріне бағыт-бағдар береді.
Жаттығулар нақты жүмыс орнында туындайтын технологи- ялық режімнің бүзылгандығы, тіпті апаттық жағдайлардың туындағандығы дөл өмірде нақты болып жатқандай деңгейде өткізілуі керек. Дөл осы сияқты жагдайлардың шешімін оқушы- лар технологиялық есептерді шешу кезінде де таба алады.
Оқушылар берілген есептің мөліметтерімен танысқаннан кейін бұзылган тетіктердің істен шыгуының себептерін іздестіреді ^өне нақты жағдайда орын алған қателіктерді жою үшін қан- Дай шараларды жүзеге асыру керектігін сипаттайды және соған байланысты қандай дүрыс шешімдер қабылдау керектігін Нөрсетеді.
Есептер оқушыларға екі вариантта беріледі: біріншісінде йерілген сүрақтар жауаптарымен берілетін болса, ал екінші ВаРиантында сүрақтардың жауаптары болмайды. Бірінші ва- рианттағы жаттығулардың мән-мағынасы нақты жағдайларды талдау мен типтік технологиялық жағдайлардан толық хабар- дар болуды білдіреді. Мұндай варианттағы есептер оқудың ба- стапқы кезеңіиде қолданылады жөне белгілі бір аппаратпең, агрегатпен жөне т.б. жүмыс істеуге байланысты берілетін нұсқа- уларды одан әрі толықтыра түседі. Тәжірибенің жинақталуына байланысты оқушыларды өзіндік шешімдер қабылдауға үйрету бастапқыда қарапайым, ал одан кейін, күрделі өндірістік жағ- дайларда жүзеге асырылады. Сондықтан да болар көбінесе екінші вариант бойынша берілетін есептер, яғни жауапсыз есептер оқу процесінде кеңінен қолданылады.
Әдетте жүмысшылар аппаратшы, агрегаттағы процестердің барысы жөніндегі керекті мәліметтерді арнайы көрсеткіш қүрал- дардың көмегімен алынатындықтан есепте берілген жағдайдың ауызша сипаттамасымен қатар арнайы қүралдардың көрсеткіштері (шешімін табатын жағдайлардан хабардар ететін олардың салы- нған суреттері мен фотографиялары) де беріліп отырады. Соны- мен қатар қүралдардың макетімен қалқан жасалып, оған тех- нологиялық міндеттердің шарттарында көрсетілген кез келген қалыпта көрсеткіштер мен бүру тетіктері орналастырылады. Мүндай қалқандар мүмкіндігінше қалыптасқан өндірістік нүсқа- уларға да және оқудың дидактикалық талаптарына да сөйкес келуі керек. Өндірістік жағдайлардан толық хабардар болу үшін қалқандағы көрсеткіштерді пленкаға жазып алып, проек- циялық аппараттың көмегімен экранда көрсетуге де болады. Дөл осы төрізді қалқандардың үлгілерімен (статистикалық үлгілер) жүмыс жасаған уақытта көзбен қабылданатын хабарларды (ар- найы қүралдардың көрсеткіштері) дыбыстарды жазып алу арқ- ылы толықтыруға да болады.
Технологиялық процесті басқару қабілетін қалыптастыру- дың ең тиімді өдісі — тренажерлардың (динамикалық үлгілер) көмегімен жаттығулар жасау болып табылады. Тренажерлар технологиялық процестің барысын үқсастырып көрсетіп қана қоймай, оқушылардың аппаратты, агрегатты, қүрал-жабдық- тарды ретке келтіру әрекеттеріне жауап қайтара алады. Нәти- жесінде оқу процесінің тиімділігі біршама арта түседі. Оқу процесіне компьютерлерді енгізуге байланысты мүндай жатты- ғуларды өткізудің болашағы өте зор болып келеді.
Оқушыларды жүмыстың алдыңғы қатарлы тиімді әдістері мен тәсілдеріне үйрету. Өндірістік оқу төжірибесінде оқушы- ларды жүмыстың алдыңғы қатарлы тиімді әдістері мен тәсілдеріне үйретудің төмендегідей тәсілдері қалыптасқан:
- өндірістік оқу шеберінің еңбектің алдыңғы қатарлы тәсілдері мен өдістерін түсіндіруі, өрі көрсетуі;
- оқушылардың жүмыс орындарында еңбектің алдыңғы қатарлы әдістері мен тәсілдерін игеруге бағытталған арнайы жаттығулармен айналысуын үйымдастыру;
- өзара оқу процесін алдыңғы қатарлы өдістерді игере алма- ғандарға төжірибелі оқушыларды бекіту арқылы үйымдастыру;
- жоғары білікті жұмысшылардың, болашақ жас мамандар- дЫН жұмыс орындарын ұйымдастырудың ерекшеліктері мен оларды қамтамасыз ету шаралары, еңбекті ұйымдастыру ^эселелері, жоғары нәтижелерге жеткізетін жүмыстың төсілдері лен өдістерінің ерекшеліктері сияқты тақырыптарға өңгімелер өткізуін ұйымдастыру;
- алдыңғы қатарлы тәсілдер мен өдістерді көрсету шарала- рьіна оқушылар практика өтіп жатқан өндіріс орындарында еңбек ететін білікті жұмысшыларды қатынастыру;
- төжірибелі жұмысшылардың, білікті мамандардың жұмы- старын оқушылардың өздерінің қадағалауын ұйымдастыру;
- оқушыларды рационализаторлық бастамаларға, қолданыс- тағы еңбек тәсілдері мен өдістерін жетілдіруге бағытталған үжымдық шараларға қатынастыру;
- цехтардағы, учаскелердегі, өнеркәсіп орындарындағы ал- дыңғы қатарлы тәжірибе мектептерінің, еңбектің алдыңғы қатар- лы өдістерін насихаттайтын мектептердің материалдарымен қатар технологиялық карталарды, информациялық бюллетеньдерді, еңбектің алдыңғы қатарлы өдістерінің картасын, ғылыми-тех- никалық хабарлар материалдарын, қызметке байланысты нұсқа- уларды жөне т.б. мүмкіндігінше пайдаланып отыру;
- жаңа технологиялық құрал-жабдықтар мен жаңа техноло- гияны игеру жөніндегі цехтық өндірістік нұсқауларды да пай- далану.
Автор публикации
