13 февраля, 2018 18:16
Жоспарлау, өзіндік талдау, оқытушылық қызметті көрсету жөніндегі педагогтің ойлау аппараты логикалық, (қисындық) реттеушілердің (конструкциялардың) рөлінде көрінеді. Логика- лық қүралдарды жекелеген топтарға жіктеу қиын. Кез келген көсіптік қызмет сияқты оқытушылық қызмет те эмпирикалық және теориялық деңгейлерде сипаттала алады. Педагогтің қызметін эмпирикалық деңгейде білдіру — білімдер мен дағды- ларды қалыптастыру жөніндегі оқушылардың оқу-танымдық әрекетін үйымдастырудың тәсілдерінің, операцияларының, өрекеттерінің жүйесін көрсету деген сөз.
Теориялық деңгей жекелеген педагогтің практикалық өрекетінен ойша туындатылады, оның барысында педагогтің анағүрлым қүнды тапқырлықтары қорытылады. Оқытушылық қызметті қорытудың қүрылымдары әртүрлі болады. Мейлінше көбірек таралғаны оқытудың әдістері мен өдістемесі болып са- налады. Оқыту қүралдары жүйесінің қүрамдас бөлігі бола оты- рып, өдістер, өз кезегінде өзара байланысты элементтердің — логикалық операциялардың, оқытушы қызметтің ережелерінің, нормативті принциптерінің — белгілі бір жүйесін білдіреді. Білімдер мен дағдыларды қалыптастыруда қолданыс табатын бүл алуан түрлі реттеуші қүралдар оқытудағы келістіруші инструменттің функцияларын атқарады. Бірақ материалдық объектілермен салыстырғанда, олар қандай да бір мәтіндерде ғана заттанған логикалық конструкциялар болып табылады. Бүл мағынада олар оқытудың пөндік-белгілік қүралдарына үқсайды. Бүлардан айырмашылығы олардың оқу танымынын объектінде ақпараттың бейнеленуін білдірмей, оқыту процесіне міндетті түрде қолданылуын білдіруімен сипатталады.
Әдістемелік тәсілдер.
Жоғарыда аталған логикалық реттеушілердің ішінде ең кеңінен таралғаны әдістемелік төсілдер болып табылады. Педагогтардің өз күшімен даярланған оқытудың көптеген өдістемелері оқытудың қорытылған тәсілдерін, немесе әдістемелік төсілдерді сипаттаудан тұрады. Бұл кездейсоқ емес. Өдістемелік тәсіл педагогтің жеке қызметінің рефлексиясымен тығыз бай- ланысты. Оқытудың идеалды үлгілерінде өрекет етумен байла- ныстағы рефлексия барысында педагог сабақта өзіне анағүр- лым сөтті көрінген қимылдарды талдай, ойша біріктіре оты- рып, репродуктивті (жемісті емес) жөне продуктивті (жемісті) әрекеттерін ажыратады. Осылайша, оқытудың жаңа тәсілдері пайда болуының объективті негізі сабақ барысында педагогқа жаңалық өкелген оның нақты өрекеттері болып табылады. Көп жағдайда әдістемелік тәсілдердің атауы болмайды, бірақ олар персонификацияланады. В.Ф.Шаталовтың әдістемелік жүйесінің мәнін білдіретін тіреу сигналдары оқыту практикасында өдетте жай ғана В.Ф.Шаталов төсілдері деп аталады. С.Н.Лысенкова- ның ашқан жөне негіздеген түсіндірмелі жаттығу тәсілі үзақ уақыт бойы педагогтың жеке әдістемелік жүйесі ретінде ата- лып келді. Және мүндай мысалдар көптеп кездеседі.
Оқытудың тәсілдері еліктеу үшін үлгі болып табылады жөне көрсету немесе сипаттау арқылы игеріледі. Көптеген ашық сабақтарда, педагог-жаңашылдардың әдістемелік семинарларында, өдістемелік форумдарда оқытудың тәсілдері көрсетіледі. Семи- нар-мектептерді өткізу педагог-жаңашылдардың демонстрация- лау арқылы өз өдістемесінің тәжірибесін объективтендіруге үмтылатынын байқатады. Жүздеген жөне мыңдаған педагогтер әдістемелік шығармашылықтың бастауларына педагог-жаңашыл- дардың мектеп-семинарлары арқылы тартылады.
Барлық өдістемелік тәсілдердің ішінде операциялардың топ- тамасын, сүрыпталуын білдіретін белгілі бір қүндылықтарға ие анағүрлым күрделілерін бөліп алуға болады. Мүндай төсілдерді біз кешенді тәсілдер деп атаймыз. Оларға өндірістік оқыту сабақтарындағы инструктажды (нүсқау беруді) және теориялық оқыту сабақтарындағы демонстрациялық экспериментті жатқы- зуға болады.
Оқытудың тәсілдері. “Оқытудың төсілі”, “оқытудың типі” түсініктері мағынасы жағынан “өдіс” үғымына жақын болып келеді. Ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде, өдетте, бүл түсініктер оқытудың өдістерімен теңестіріледі, өдіс те көбіне осы үғымдар арқылы анықталады. Оқытудың өдістемесінде оқыту тәсілдері әдістермен бірге оқытудың ерекше реттеушілері түрінде көрінеді. Өдіспен салыстырғанда оқытудың төсілі оқытудың таңдап алын- ған стратегиясына немесе жобасына нүсқайды. Бүл мағынадан алғанда ол “оқытудың үлгісі” үғымына жақын. М.В.Кларин оқыту- Дың үлгісін (моделін) “оқу процесін іске асыру барысындағы педагог әрекетінің жоспарын немесе кестесін белгілеу ретінде ^көне оның негізін мүғалімнің қүрастыратын, үйымдастыратын оқушылардың басым өрекеті қүрайды” деп түсіндіреді. /11, 10/.
Жүйелік, қүрылымдық, жүйелі-функционалдық, мөселелік, модульдік, модельдік сияқты өдістемеде танымал оқытудың тәсілдері оқыту өдістемелері үшін методологиялық мөнге ие Жалпы ғылыми категориялардың негізінде түзілген.
Оқытудың принциптері.
Рецептуралық сипаттағы логикалық реттеушілердің келесі өзге түрі оқытудың принциптері болып табылады.
Принцип — оқытудың өдістемелері мен пөндік дидактика- ларда таралған реттеушілік қүралы. Принциптердің танымал- дығы реттеушіліктің формасы ретіндегі олардың маңыздылы- ғынан хабар береді. Оқытудың теориясын талдаудың тәжірибесі көрсеткендей, оқыту принципінің екіжақты жаратылысы бола- ды және екі өр түрлі функцияларды атқарады. Принциптердің бірінші тобы білімдерді, шеберліктерді жөне дағдыларды қалып- тастырудың өр түрлі кезеңдеріндегі оқытушы мен оқушылар- дың өзара өрекетіндегі объективті байланыстарды бейнелейді.
Көсіптік оқытудың әдістемесі білімдердің жүйелілігі, пөна- ралық байланыстар, үғымдар мен оқытудың көсіптік бағытын қалыптастырудағы сабақтастық принциптерін белсенді түрде пайдаланады.
Принциптердің екінші тобы өз қүрамына оқытуда субъектілердің өзара өрекетіндегі конструктивті қырын білдіретін әдістемелік деп аталатын принциптерді енгізеді. Оқыту принципін барынша жалпылама анықтау оны бастау, түпкі жағдай ретінде аңғартады.
Өдістемелік принцип ретінде біз нақты пән бойынша оқушы- лардың жүмысының нақты өдістерін детерминациялайтын оқыту- шы қызметіне деген арнайы талаптардын нақтыландырылған көрінісін түсінеміз.
Оқытудың ережелері.
Принцип пен оқытудың әдісі арасындағы өтпелі форма оқыту- дың қандай да бір мақсаттарына жету бойынша бірқатар қажетті операцияларға қысқаша нүсқауларды білдіретін өте қарапайым өдістемелік қүрылымдар — оқыту ережелері болып табылады. Бүл реттеушілік форма ХУІІІ-ХІХ ғасырларда ерекше қарқын- ды даярланды. Олардың конструкциялануы оқытудың төсілдерін қорыту жөніндегі оқытушының өрекетінің дербес көсіптік қыз- мет түрі ретінде ерекшелене бастағанын байқатады.
Жаратылыстанымды оқытудың бастапқы әдістемелерінде (жеке өдістемелерде) принциптер мен оқыту әдістерінің жөне қара- пайым әдістемелік қүрылымдардың арасындағы кейбір өтпелі формалар келтірілген: бірқатар қажетті операцияларға қысқа- ша нүсқауларды білдіретін дербес ережелер.
Оқытудың әдістері.
Оқытудың әдістері — логикалық конструкциялардың пайда болуы — оқытудың практикалық қажеттіліктеріне жауап береді, өйткені онсыз өдістемелік төжірибені объективтендіру, рецепту- ралық білімнің сабақтастығын тасымалдау, яғни педагогтің ойлау мөдениетіндегі сабақтастықты іске асыру мүмкін емес. Мәселелік оқытудың әдістерінде реттеушілік аспект (қыры) оқушылар мен оқытушы әрекеттерінің ережелерінде ерекше айқын байқалады және оқыту өдістерінің жетеуінің әрқайсысы осылар арқылы білдіріледі.
Оңытудың дидактикалық өдістерінің дамуы дидактикалық аспектіде жүзеге асырылатын түста олардың конструктивті та- биғаты өлсіз мойындалады. Педагог ойлау әрекетін конструктивті логикалық қайта қүрылуын және жүйелеудің, кестелеудің нәтижелерін емес, оларды оқытудың нақты тәсілдерінің енжар бейнеленуі мен сипатталуы ретінде қабылдайды.
Оқытудың өдістемесі.
Әдістемелік жетекшіліктердің, немесе оқыту әдістемелерінің пайда болуы — оқыту қүралдары дамуының логикалық нәтижесі, сондай-ак оқытудың қандай да бір әдістерінің нақты пөннің материалдарында қолдану шарттарының нақтыландырылуы. Әдістемелік жетекшілік — бүл оқу материалының мазмүнын үйымдастырудың анағүрлым жоғары деңгейіндегі жүйесіне ар- найы үйымдастыру арқылы бір материалдағы бірнеше өдістердің біріктірілуі. Оқыту өдістемелерінде өдістер өзгерістерге түседі: олардың іске асырылу ережелері дәл нақтыланады жөне жүйеленеді. Педагогтің ойлауын белгілі дөрежеде басқаруға үмтылу, яғни әдістемелік шеберлікті жеке төжірибеге дейін көтеру, оқытудың бүл түріне айқын аңғарылатын нормативтік функция береді.
Реттеушіліктің стилі.
Әдістерден гөрі оқыту өдістемелерінде оқыту субъектінің түлғаларына — педагог пен оқушыларға ықпал етудің әртүрлі тәсілдеріне деген тартылыс басым байқалады. Методологтар реттеушіліктің үш негізгі типін даралап көрсетеді: педагог пен оқушылардың өзін-өзі анықтауына, олардың бастамашылдығы мен шығармашылығына басымдылық беретін жүмсақ түрі; объективті фактор (конструкция) белсенді күшке айналып, ал педагог іске асырушылықтағы аралық делдалға айналатын ди- рективалық немесе қатаң түрі; оқыту субъектілерін сүхбатта- суға шақыратын интерактивті түрі. Реттеушіліктің жүмсақ типінің әдістемелері мейлінше кең ауқымда қолданылады және жүмыстың ең маңызды кезеңдерінде педагогқа көмек бере ала- ды. Мүндай типтегі әдістемелердің мысалдарының бірі өткен ғасырдың басында Америкада даярланған физиканы оқытудың өдістемесі болып табылады. Онда әдістеме оқытудың мазмүнын, сабақтастығын жөне өдістерін алдын ала бөлшектеп анықта- май, мұғалімге еркіндік беретін, бірақ сонымен бір мезгілде оқытудың жалпы үлгісін беретін идеялар жүйесіндегі жетекшілік ретінде қарастырылады. Керісінше, жетекшіліктің қатаң типі автор үстанымының өткірлігімен ерекшеленеді, бірақ оның қолданыс аймағы, өдетте, тарылады және ол тар мағынадағы міндеттерді шешуге ғана жарамды.
Өдістеменің өмір циклі.
Әдістеменің өмір сүру циклі оқыту әдістемесі мазмүнының екі негізгі компоненті өзара өрекет ететін, қолданылатын жөне дамытылатын кезеңімен анықталады. Бүл — пөндік мазмүнды немесе кәсіптік қызметті өдістемелік сипаттау жөне осы сипат- таманы негіздеу. Пәннің мазмүнының парадигмасының өзгер- ген түсында немесе оқытушы мен оқушылардың өзара өрекетінің процессуалдық үлгісін (оқытудың төсілдерін, принциптерін не- месе өдістерін) өзгерту қажеттілігі туындаған кезде оқыту әдістемесін конструкциялаудың, жоспарлаудың жөне дамыту- дың циклі аяқталады. Әдістеме циклінің (айналымының) бітуінің келесі себебі — бүл нақты педагогтің көсіптік қызметінің аяқта- луы. Өдістемелік жүйенің әлсіз қорытылуыиың, сипатталуы- ның, объективтендірілуінің нәтижесінде педагог жүмысын тоқ- татқаннан кейін, пөн бойынша әдістемелік жүйенің негізгі компоненттері педагогикалық процесте қолданылмайды.
Автор публикации
