16 февраля, 2018 17:38
Өндірістік оқытудың бірінші жүйесі заттық жүйе болды. Заттық жүйенің мөні бастапқыда көсіптік шеберліктің нақты эүйымдарды дайындау жолымен қалыптасқандығымен сипат- галды.
Заттық жүйе.
Бүл жүйе мануфактуралық өндіріс жағдайында өмір сүрді. Шеберханаларға оқушылар белгілі бір шебердің қүзырына қабылданды. Оқытудың формасы индивидуалды (жеке) үйренушілік болды. Оқытудың бағдарламасы бүйымдардың гізімінен түрды. Бастапқыда — мейлінше қарапайым, ал кейінірек анағүрлым күрделі бүйымдар (заттар) дайындалатын болды. Алайда өндірістік оқытудың бүл жүйесінің кемшіліктері болды. Біріншіден, оқушылардың даярлығы толық көлемде болмады, өйткені білімдер мен дағдылардың қалыптасуы ше- берхана тапсырыс алған бүйымдарды (мысалы, аяқ киімдерді) дайындау процесінде ғана жүзеге асты. Екіншіден, оқытудың нөтижесі шебердің көсіби шеберлігіне бағынышты болды. Үшіншіден, оқытудың барысын қадағалау болмады.
Нөтижесінде өндірістік тапсырманы орындай отырып, оқушы- лар таңдаған көсібі бойынша жүйеленбеген, үздік-создық дағ- дыларға ие болды. Осы кемшіліктерінің салдарынан өндірістік оқытудың заттық жүйесін қазіргі кезде кәсіптік-техникалық училищелерде қолданбайды. Оны өндірісте жүмысшыларды дайындау барысында ішінара ғана қолданады.
Операциялық жүйе.
Ірі капиталистік өндірістің өсуімен және дамуымен жүмыс- шы кадрларды жаппай даярлау мүқтаждығы туындады. Өндірістің технологиясы күрделілене түсті жөне оқытудың ғылыми негізделген жүйесі қажет болды. Токарьдың, слесарьдың, ағаш жонушының еңбектерінің мазмүнын талдаудың негізінде олар Қүрамдас бөліктерді — еңбек әрекетінің қүрамына кіретін еңбек төсілдерін бөліп қарастырады. Еңбек төсілдері кейінірек опера- Циялар деп атала бастады. Бүл жүйенің авторлары “операция” терминін қолданған жоқ. Олар еңбек өрекетін негізгі элемент- терге-тәсілдерге жіктей отырып, жүмысшыларды көсіптік қыз- метке, жүмыстардың түріне үйретуді дүрыс деп тапты. Бүл элементтерді дүрыс таңдағанда жөне белгілі бір өдістемелік нсүйелілікте дүрыс орналастырғанда көсіптік шеберлікке тез өрі табысты үйренуге болатындығы анықталды. 1868 жылы Д.К. Советкиннің даярлаған өндірістік оқытудың алғашқы бағ- дарламалары мен мүқият іріктелген оқу тапсырмалары Еуропа мен Американың педагогтерінің көңілін аударды.
Бүл елдерде өндірістік оқытудың бүл жүйесі орыс жүйесі деген атпен қолданылды. Кейінірек оны операциялық жүйе деп атай бастады. Жүйенің атауындағы “операция” термині оқыту мазмүнын жіктеудің жоғарғы сатылығын аңғартады. Барлық жіктеу операцияларды ерекшелеумен байланысты бол- ды. Алайда орыс жүйесінде ерекшеленген көсіптік қызмет қүры- лымының бөліктері өндірістік мағынадағы операциялар болып табылмайды. Бүл олармен сөйкес келмейтін нақты еңбек проце- сінің элементтерін бейнелейтін оқу бірліктерін білдіреді.
Оқыту барысында оқушылардың еңбек дағдыларын жүйе- лілікпен жөне сабақтастықпен игеруін, сондай-ақ жаттығулар- ды орындау процесінде білімдер мен дағдыларды бақылауды іске асырудың арқасында операциялық жүйе жүмысшы кадр- ларды дайындаудың өдістемесінде орасан зор үлес қосты.
Заттық-операциялық жүйе.
Алайда операциялық жүйе өзінің “таза” күйінде үзақ өмір сүрген жоқ. Өндірістік оқытудың бірінші және екінші жүйелерінің артықшыпықтарын біріктірген оқытудың жаңа жүйесі үсыныл- ды. Жаңа жүйе өнімді дайындау процесіндегі еңбек операция- ларын зерттеуді қарастырды. Ол операциялық-заттық жүйе деген атауға ие болды. Өндірістік оқытудың мазмүнын іріктеу бірінші затты дайындау барысында — анағүрлым жеңіл 3-4 операция, ал кейінгілерін дайындау барысында мейлінше күрделі опера- циялар игерілетіндей жағдайда жүзеге асырылды.
Қолөнер училищелерінің бірінің директоры болған Д.К. Советкин өндірістік объектілердің санын едөуір үлғайтуды дүрыс көріп өзінің жүйесін заттық жүйеге жақындатқанын ескеру қажет. Операциялық заттық-жүйенің негізгі артықшылығы — оқушылардың өндірістік еңбекке деген қызығушылығын арт- тыру. Алайда оның қомақты кемшілігі болды: оқушылар жеке- леген еңбек операцияларын меңгере алмады, өйткені оларды орындауға жеткілікті түрде жаттықпады.
Моторлық-жаттықтырушылық жүйе.
1920-30-жылдары, кеңес дөуірінде даярланған өндірістік оқыту- дың жүйесі, еңбектің орталық институтының жүйесі (ЕОИ-дің жүйесі) немесе моторлық-жаттықтырушылық жүйе деп аталды.
Өндірістік оқытудың жаңа жүйесі үш принциптің негізіне қүрылды: рационалдылық, бүқаралық, тезағымдылық. Жүйенің өзгешелігі — еңбек процесін жекелеген қозғалыстарға жіктеу. Зерттеудің негізінде эталондық (үлгілік) қозғалыстар жасақтал- ды. Бүл қозғалыстар оқушыларда өртүрлі тренажерлардың (жат- тығулардың) көмегімен қалыптасты. Еңбектің орталық инсти- туты ең басты идеяны, яғни кемеліне дейін жеткізілген қозға- лыстарды жаттықтыру идеясын іске асыратын жүздеген өдістемелер дайындады. ЕОИ-дің жүйесі бойынша оқыту бар- жоғы 3-6 айды қажет етті. Алғашқы бесжылдық жылдары ЕОИ-дің қызметкерлері 400-ге жуық базаларда 200 көсіпке арнап 1,5 миллион адамды оқытты. Өндірістік оқытудың бүл жүйесі үзақ өмір сүрмегенімен (1939 ж. институт жабылды), ЕОИ-дің даярлаған өдістемелік жүйесінің элементтері көсіптік оқытудың әдістемесіне мықтылап енгізілді: жазбаша инструк- таж, еңбек әдісі, жүмысшының қозғалысын фото жөне кино түсірілімдердің көмегімен талдау.
Өндірістік оқыту әдістемесін онан әрі жетілдіру жаңа жүйенің қалыптасуына әкелді. 1940 жылдардың басында, еңбек резервтерінің мемлекеттік жүйесінің қалыптасу кезеңінде опе- рациялық-кешенді жүйе даярланды.
Операциялық-кешенді жүйе.
Қарастырылатын жүйенің мөні еңбек процесін зерттеу ба- рысында жекелеген операциялар мен операциялар кешенін бөліп қарастырумен сипатталады. Операциялық-кешенді жүйе бой- ыяша оқыту төмендегіше қүрылады. Бастапқы екі-үш тақы- рыпты оқып, аса қарапайым операцияларды игергеннен кейін оқушылар оның процесінің барысында өздерінің шеберліктерін жетілдіретіндей, дағдыларын қалыптастыратындай кешенді жүмысты атқарады.
Таяу уақытқа дейін өндірістік оқыту бағдарламасының маз- мүны әрбір тақырып бойынша атқарылатын кешенді жүмыс- тың тізімін беріп келді. Бүл шеберді өндірістік дағдыларды қалыптастыруының белгілі бір әдістемесіне бағыттады. Оны схемалық түрде төмендегідей келтіруге болады (50-кесте).
ний жөне мыс желілерді дәнекерлеу” тақырыбының мазмұнын- дағы келесі операцияларды бөліп алуға болады:
- бірөткізгішті алюминий желілерін қосу;
- көпөткізгішті алюминий желілерін қосу,
- ұштағыштың көмегімен мыс желілерді тұйықтау;
- дөнекерленген бүрамамен мыс желілерді біріктіру және тарату;
- кешенді жұмыс 1960-70 жылдары ғалымдар өндірістік оқыту жүйелерінің түтастай кешенін негіздеді:
- технологиялық (Е.А.Миллерян);
- заттық-технологиялық (М.А.Жиделев);
- қабылдау-кешенді-түрлік (К.И.Катханов);
- мәселелік-аналитикалық (С.Я.Батышев) жөне өзгелері.
Мдселелік-аналитикалық жүйе
Бүл жүйе электротехникалық, радиотехникалық жүйелерді жөне механикаландырылган кешендерді жөндеу мен байланыс- ты кәсіптердің бір тобын дайындауга қатысты қолданылады. Бүл профильдің жүмысшыларына интенсивті ой еңбегі төн болып келеді. Олардың функцияларына техникалық қүрылгы- лардың жүмысындағы ақауларды айқындау, жабдықтың жүмы- сындағы кемшілікті жою кіреді. Мәселелік-аналитикалық жүйе элементтерде, блоктарда, бүтіндей алғанда жүйеде жиі кездесетін ақауларды анықтауды білдіреді. Жиі кездесетін ақаулар, олар- дың белгілері мен себептері оқытудағы мәселелік ахуалдардың көзі болып табылады.
Ақаулар мен кемшіліктер белгілі бір алгоритм бойынша орындалатын еңбек әрекеттерімен жойылады. Әрекеттің алгоритмін үғыну ой еңбегімен, аналитикалық өрекетпен бай- ланысты болып келеді, сондықтан оқытудың қарастырылып отырған жүйесі мәселелік аналитика деп аталады.
Автор публикации
