9 мая, 2018 16:42
Максаты: Қазак лексикографиясының зсрттелуі, калыптасу тарихы туралы біліміп калыптастыру.
- Лексикографияның макеаты мен міндеттері.
- Сөздік түрлерінің жіктелуі.
- Сөздердің снпатталу мазмүнына карай сөздік түрлері (Қазак тілінің
түсіндірме сөздігі, фразеологиялык сөздік, аударма сөздіктері).
Гректің лексикос (сөздік), графос (жазу, жазамын) деген сөздерінен алынган, бір тілдіи соз байлығын, тілде колданылып жүрген сөздерді бір жүйеге келтіріліп, жинастырып создік жасаумен жэне оның теориясымен шұгылданатын тіл білімінің бір саласын — лекеикогафия дейді. Лексикогафия жалпы хапыктык тіл байлыгын, нормаларын калыптастырып, тіл мәдениетін көтереді.
Лексикографияныц екі саласы бар: теориялык лексикография жэне тэжірибелік лексикография. Теориялык лексикография жалпы сөздік жасаудың теориясын, максаты мен міндетін, принциптері мен типтерін аныктайды. Ал тэжірибелік лексикография түрлі создік жасаумен, сөздерді жүйелеумен, сұрыптаумен жэне оларды нормага түсірумен айналысады Қазак лексикографиясы казак тіл білімінің басқа да салалары сиякты соңгы елу-алпыс жыл ішінде калыптаса бастады.
Лексикографиялык жұмыстар-жалпы тіл мздениетіндегі табысгарды, тіліміздегі сөздердің кодификацияланған (калыптанган) нормаларын калың жұртшылыкка жеткізудің бір формасы. Бұкаралык акнарат кұралдарында (баспасөз, радио, теледпдар). орта жэне жогаргы оку орындарында окылатын лекциялардың бэрі, кез келген кеңсе кызметкерлері. жалпы жұртшылык осы сөздіктерге жүгінеді. Сөздіктер тілді жүйелендіруде, эдеби тілдін нормаларын калыптастыруга септігі тиеді. Қазіргі ана тіліміз кез келген мэселені, ой- пікірді соншалыкты анык, дэл жэне накты етіп түсіндіріп алатындай дэрежеге жетті
Ұлттык мэдениетіміздің дамып, жетілуі жэне казак тіл біліміндегі үздіксіз жүргізілген зерггеулер мен іс-тэжірибелер сөздік жасауды жеңілдезті эрі сапасын да көтеріп отырды. Лингвистикалык сөздіктер өте коп. Олардың максат-мүдделері белгілі. Олар бір тілдік, екі тілдік жэне көп тілдік болып бөлінеді. Мысалы, түсіндірме сөздік бір тілдің оз созімен жеткізілсе, ал екі немесе кеп тілдік сөздікте өзге тілдердің сөздерімен түсіндіріледі. Проф. Л.П. Ступин лексикографияга байланысты өз жіктемесін ұсынады.
Жіктеме жасаудың алгашкы негізі ретінде сөздіктерді энциклопедиялык жэне лингвистикалық түрлерге бөледі.
Екінші негіз ретінде көлем жагынан сөздіктер үлкен, орташа, шагын түрлерге бөлінеді.
Үшінші негіз — атау сездерге берілетін сипатгаманың тіліне катысы. Егер атау соз де, оның сипаттамасы да бір тілдің неі^ізшде берілетін болса, ол — бір тілді сөздік, ал сипагтама баска тілде берілсе, ол аударма сөздік болады.
Төртінші негіз — тілдің жеке функционалдык түрлерін карастыруга катысты: эдеби тіл, гылыми-техникалык тіл, арнаулы тіл т.б.
Бесінші негіі — создікте сипатталатын тіл бірліктерінің кұрамына байланысты. Сөз тіркесі болса — сөз тіркесі сөздігі, фразеологизм болса, фразеологиялық сөздік, синоним болса -синонимдік сөздік.
Алтыншы негіз-лексикалык бірліктердің кай тұргыдан сипатталатынына байланысты (орфографнялык, орфоэпиялык, жиілік т.б. сөздіктер).
Жетінші негіз — сөздіктегі сөздердің орналасу ретіне байланысты сөзден ұгымга қарай: эліпбилік сөздіктер, ұгымнан сөзге карай: идеологияльқ сөздіктер жэне сөз соңынан сөз басына карай кері әліпбилік сөздіктер.
Осы спякты жеке сөздіктерге жасалган жанрлык-типологиялык жіктемелер В.В.Виноградов. С.И.Ожегов, Ю.Н.Караулов, П.Н.Денисов, В.В.Морковкин, Х.Касарес, Л. Згуста т.б. көптеген авторлардың еңбектерінде сөз болады.
Галым Б.Калиев сөздіктердің бір-бірінен мынадай белгілері аркылы ажыратылатындыгын айтып тұсіндіреді.
- . Сөздердін сипатталу мазмұнына карай: түсіндірмелі сөздік, аударма сөздік.
- . Создердін сипатталу максатына карай: орфографиялық сөздік, орфоэпиялык сөздік, этимологиялык сөздік, синонимдес сөздердің сөздігі, омонимдес сөздердің сөздігі, антонимдес создердін сөздігі т.б.
- . Создердін неге, кімге арналгандыктарына карай: терминдік сездік, диалектілік
создік.
- Сөздікке енген бірліктердін тұлгаларына карай морфологиялык сөздік,
фразеологиялык создік.
- . Сөздікке енген сөздердің орналасу тэртібіне карай: жиілік сөздік, кері сөздік т.б.
Создіктер сөздердің сипатталу мазмұнына карай тұрлері түсіндірмелі сөздік,
аудирма создік, фразеологиялық сөздік болып бөлінеді. Түсіндірме сөздік те, аударма создік те. фразеологиялык сөздік те сөздердің магынасын аша отырып, мысалдар аркылы дэйектейді. Түсіндірме сөздік — сөздіктердің ішінде сөздердің магыналарын аныктауда ен колемдісі. Тілдегі бар сөздер алфавит тэртібімен беріледі де, оның магыналары мысалдар аркылы гүсіндіріледі. Бір сөздің канша магынасы болса, соншасы жеке-жеке түсіндіріліп, контекст аркылы ашылып отырады. Казіргі колымызда бар түсіндірме сөздік екеу. Біріншісі — 10 томдык. Екіншісі — 15 томдык. Алгашкы сөздіктің эр томының колемі орта есеппен 70 баспа табак. Ал бүкіл сөздіктің жалгіы колемі — 700 баспа табақ. Бұл сөздікті «көп томдык», «академиялык сөздік» деп те атайды.
Екінші түсіндірмесөздік Елбасының 2003 жылгы сэуір айында Қазакстан жұртшылыгына арналган жолдауына орай жасалган Республика Үкіметінің «Мэдени мұра» атгы багдарламасына сэйкес, А.Байтұрсынұлы атындагы Тіл білімі институты мэдениет министрлігі, Акпарат жэне когамдык келісім министрліктерінің колдауымен кұрастырылды.
Создік ұлт мэдсниетінің каркындагі өскен шағында, эдеби тілдің бір калыпка түскен уакытында жасалады Бүкіл баспасөз, мектеп, радио, теледидар жэне тағы да баска элеуметтік тұрмыс салаларының бэрі де жүйеленген нормативті сөздіктермен гана жұмыс істсйді. Сондыктан да казірде мұндай түсіндірме создіктерге деген когамнын сұранысы жылдан-жылга аргып отыр. Сөздікте жеке создердің саны жүз мын шамасында, ал тұракты тіркестердін, гіркссті сөздердің саны шамамен 30 мыңдай, барлығы 130 мыңдай сөздік бірлікіі камтиды.
Казак тілінін түсіндірме сөздігінде көнерген создер, тарихи сөздер, кэсіби сөздер, киабн лскснка, озге тілдерден ауыскан кірме сөздер, варианттар т.б. лексикалык топтардың
бэрі камгылган.
Тусіндірме сөздік біріншіден, жалпы тіл біліміндегі жетістіктерге негізделген ғылыми создік, екіншіден, бүкіл мэдени өмірдегі сөз колданыстың нормасын белгілейтін нормативті создік, үшіншіден. з шдің казіргі жагдайын бейнелейтін сөздік болуы шарт.
Создікте реестрге алынган создердің кай сөз табына катысты екендігін көрсететін грамматикалык белгілер койылады. Аталмыш сөздікте сөздердің қолданылу аясы мен жұ.мсалу ортасы, эмоционалды-экспрессивті реңін сипаттайтын белгілер де көрсетіледі. Мысалы, эдеби тілдің белгілі бір саласында ғана колданылатынын корсететін белгілер кәсіб деп, кітаби лексика кітап, діни сөз діни, мифологиялык соз миф, көнерген соз квне, поэтикалык сөз поэт дсп белгіленсе; эдеби тіл шсңберінен тыс қолданылатын тұрпайы сөз турп, карапайым соз қарап; диалектілік лексика диал деп көрсетілсе, гылымнын арнаиы сапасында ғана жумсалатындыгын корсстетін создер биология биол; химия хим; мединнна мед, т.б. деп белгіленеді.
Реестр сөздің анықтамасы, онын кай тілдін сөзі екендігін, ягнн шыгу торкіні мсн кай стильге жататындығы мен грамматикалык белгілері сөздік мақаза деп аталады. Ь\.і термнн казак лексикографиясында 1970 жылдардан бері колданылып келеді.
Сөздік макалага төмендегідей аныктама беріледі. Сөздік мақала — түсіндірмелі создік пен біркатар корсетпелі (демонстрирующие) сөздік типтерінің сөздік тұлга мен онын сипаттамасынан тұратын негізгі кұрылымдык бірлігі.
А.Е. Карповичтің пікірі бойынша түсіндірме сөздіктін сөздік макаласы — создікте создік тұлғамен басталып, сол сөздік тұлға мен туынды кұрамды вакабулаларга жан-жакты тілдік сипаттама жасалуын камтамасыз ететін шартты түрде дербес бөлік.
Сөздік макапаның бір тұрі — сөздік уя деп аталынады. О.С. Ахманованың сөздігіпде: бір сөздік макала түрінде берілген морфологиялык тұргыдан біріккен сөздердін тобы түрінде беріледі.
А.Е.Карпович сөздік ұяга «вокабулалардың арасындагы туындылык кагынасгарды корсету максатымен лексикографтар тарапынан түзілетін создік макаланын бір типі» — деген аныктама береді.
Сонымен сөздік уя дегеніміз ұялык тэсіл негізінде кұралган. басты нысаны — морфологиялык немесе семантикалык тұрғыдан туынды, өзара байлаулы элементтер болып табылатын сөздік макаланың түрі
Сөздікте фразеологиялар сөз магыналары талданган соң, шартты белгіден кейін келеді. Сонымен катар эр сөздің магынасы түсіндіріліп, кемі 2-3 мысал аркылы аныкталады.
Қазак тілінің 15 томдык түсіндірме сөздігінде келтірілген мысалдар Абай. Жамбыл, Махамбет шыгармаларынан, зұлмат кұрбаны болган А.Байтұрсынұлы. М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, Б.Майлин, І.Жансугіров, С.Сейфуллин гб. көрнекті калам кайраткерлерінің туындыларынан алынбакшы. Бұган коса эпоетык жанрлар, кисса-дастандар, тарихи жырлар, фольклорлык шыгармалар, ХҮІІІ-ХХг.г акын- жыраулар өлеңдері; «Дала уалаяты», «Түркістан уалаяты», «Айкап», «Қазак» тэрізді — мерзімді басылымдары ұлттык сөдік кордың ұткысы болып табылады. Әрине, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, С.Мұканов, Ғ.Мұстафин сиякты казак эдебиетінің алып тұлгалардың да туындылары аталмыш сөздіктен ерекше орын алды.
Бір тілді түсіндірме сөздік — ірі аныктамалык кұрал, ірі дидактикалык кұрал. ірі гылыми зертгеу кұралы болып табылады. Төмендегі мысалдар сөздіктің кұрылысы жөнінен мэлімет береді.
Тендік зат.
- Барлық жагынан бірдей. тең болуиіылық. Достыкка бірлік пен тендік керек (макал). Біз достык пен теңдіктіц, туыскандыктың туын котереміз. (Б.Момышұлы, Танд шыг ). Адамдарға азаттык, бейбітшілік, теңдік. туыскандык, достык әкелуші коп санды халыкгың гана ұлы деп аталуга кақысы бар. (Ә.Нұршайыков. Акикат пен аңыз ).
- Тең ңүңыцтық, еркіндік, достандың. Ел ішінде эділдік жойылды. Жарлы-жакыбайга теңдік тимейтін болды (Х.Досмұхамедұлы, Шығ.).Теңдік заманы туды, эр жұрттың өз тізгіні өзіне берілді (М.Дулатов). Біз сиякты кемдікте, корлықта жүрген ұлттарга теңдік береді (Ж.Аймауытов, ш ы г . ) . Әйел теңдігі. Әйелді еркекпен тең праволы деп санау занды. Бірак ұлы максатты тілектердін бірі- әйел теңдігі элі де көнілдегідей жүзеге аскан жок (М.Дулатов).Әйел теңдігіне немкұрайды караушылык, жастардын сүйгенімен косылуына кедергі жасаушылык жнырмасыншы, отызыншы жылдар былай тұрсын, осы күннің өзінде аз-кем кездесіп калып отырады (Р.Бердібаев Г ү л і с т а н н ы ң б ұ л б ұ л д а р ы ). Жаныл кедей-кепшіктерді жинап жіберіп, жиналыс откізді. Әнгіме зйел теңдігі жайлы еді (С.Саргаскаев). Теңдік бермеді. Ырык бермеді, конбеді, бой бермеді. Қазак жолына жүгінсе, Жүніс теңдік бермейді. Заң жолы- ұзақ (Г.Мұстафин). Енді өз бетімше қам жасап көрмесек, тан атқасын оның теңдік бермейтіні рас. (Ә.Сәрсенбаев). Сондыктан осындайда эр ел өз дегеніне жетіп, өз билігін өзі алып калмаса. ертең эркім буынын бекітіп, күшін жинап алган соң өзі шыккан тауы биік болганын артык көреді. Қолдан теңдік бермейді (М.Дулатов). Теңдікке жеткізу. Теңдікке ие болды. ңолы жетті. Езілген еңбекші елді, жалшыларды теңдікке жеткізуге, тегістік тұрмысын орнатуга жанымызды кұрбан етеміз (Ж.Аймауытов). Халыкты оятып, көзін ашып, теңдікке .жеткізудің камын ойлауымыз керек (М.Дулатов). Теңдікке жетсек те, жұрттығымызды сақтасак та, дүниеден сыбағалы орнымызды алсак та, бір гана окудың аркасында аламыз (М.Дулатов).
Түсіндірме сөздіктер адамзат тарихының әркилы кезеңдерінде эртүрлі мақсат- мүдделерге сай. алуан түрлі жүйе мен кұрылымда жасалып келеді. Мэдениет үлгілері ергерек хатка түсіп, жазба дэстүрі үздіксіз дамып келе жаткан елдерде бұл сапа — халыктың білім мен біліктін шежіресі тэрізді.
Сонымен, казак түсіндірме сөздіктерінін кай-кайсысы да кай кезде де түркі тілдерінін түсіндірме сөздіктері арасында сапалы да кұнды туынды саналганы белгілі. Қазіргі кезде еліміздің егемендікке кол жеткізген тұсында кейбір сөздер пассивтеніп, кептеген сөздер акіивтене бастады, бірсыпыра сөздің магынасы кайта жаңгырды. Осындай сөздер жүйесіндегі озгерістерді сөздік аркылы жеткізіп, бір нормага түсіру өркениетті коғам үшін аса манызды, мемлекеттік мэні бар іс болмак.
Аударма сөздіктер жасау мәселесі бұрынырықта-ак жолга койылган болатын. 1946 жылы «Орысша-казакша сөздік», 1954 жылы бір томдык «Орысша-казақша сөздік», 1954 жылы Х.Махмудов пен Ғ.Мұсабаевтың «Қазақша-орысша» сөздігі жарык көрген болатын. 2001 жылы жалпы редакциясын Р.Ғ.Сыздықова мен К.Ш.Хұсайынның баскаруымен «Қазакша-орысша сөздігі» басылып шыкса, сол жылы Қ.Бектаевтың «Үлкен казакша- орысша, орысша-казақша сөздігі» жарык көрді.
Бұл сөздік 3 бөлімнен түрады. Қазакша-орысша, орысша-казакша жэне 750-ден астам жалгаулар мен создерді жинактаудын алгоритмі берілген үшінші бөлім.
Аударма сөздіктер көпшілік кауымга арнала отырып, казак тілінің сөз байлыгын үйрену, менгеру үшін бага жетпес еңбек болып табылады. Қазакша-орысша (жэне керісінше) создіктерден баска «Агылшын-казак сөздігі» (1960), «Моңголша-казакша сөздік» (1954,1977), «Арабша-казакша түсіндірме сөздік» (1969,1984), «Парсыша-казакша түсіндірме сөздік» (1974), «Қазакша- агылшынша сойлесу» (1966), «Қазакша-немісше сойлесу» (1968) сиякты сөздіктер де шыкты.
Қазіргі уакытта мемлекеттік тілдің когамдык-элеуметтік колданыс аясын кеңейту мен опы да.мытудын бір жолы — жогаргы оку орындарында казак тілін мамандыкка байланыстыра окыту.
Осыган байланысты Ф.Оразбаева, А.Мүратбековалардың тарих факультеті студсн ггеріне казак тілін мамандыкка сэйкес окытуга арналган казакша-орысша сөздігі (2003ж), Ф.Оразбаева, С.С.Сейтеновалардың автомобиль шаруашылыгы бөлімінде оқитын сгуденттерге казак тілін мамандыкка сэйкес окытуга арналган казакша-орысша сөздігі (2004ж.) жарык корді.
Сөздіктін алға қойган максаты — жогарғы оку орындарының студенттеріне казақ тілін мамандыкка сэйкес қатысым эдісі аркылы окытуда жиі колданылатын сөздерді окыту. орыс бөлім студенттерінің казакша сөйлеу тілін коммуникативтік іүрп.ідан дамыту; тіл уйренушілердін сөздік қорын мамандыкка катысты лексикамен молайту болып табылады
Фразеологиялык сөздік тілдегі түракты сөз тіркестерін камтиды. Қазак тілінің алғаш фразеологиялык сөздігі 1977 жылы акад. І.Кенесбаевтың авторлығымен жарыкка шыкты. Әрбір фразеологизмнің магынасына түсініктеме берген. Мысалдар халкымыздын бай ауыз эдебиетінен, классикалык эдебиеттен, көне жазба нүскалардан, газет, журналдар мен гылыми кітаптардан, ауызекі тілден алынған Сөздіктің жалпы күрылысы мен жасалу тэсілі сөздікті пайдаланушы үшін өте колайлы.
Тіліміздегі көптеген фразеологизмдердің кұрамындагы кейбір сөздер ыкшамдалып та, толыктай да колданыла береді. Сондыкіан да сөздікте бүлар бір реестрде берілген: Аруагына (цудайына) сыйынды (табынды). Сол сиякты кейбір фразеологизмдер косымшалы жэне косымшасыз түрде колданыла беретіндіктен, олар бір үяда берілген: Қу (ды) мініп құлан (- ды) құрыцтады.
Бірнеше етістік катар тіркесетін жерде ол етістіктер варианттар есебінде тік жакша аркылы көрсетіліп отырады: Бас косты [күрды], Базары токтады [өтті, кетті]; Байланысып калды [түрды] т.б.
Реестрдегі белгілі бір фразеологизмге берілген иллюстрациядан соң онын кімнен, кайдан алынганы жакша ішінде кыскартылып көрсетілген. Мысалы: М.Ә. — Мүхтар Әуезов; ҚБ — «Қобыланды батыр» т.б. Тек Абай Құнанбаев, Жамбыл Жабаев — Абай, Жамбыл түрінде алынды.
Сөздікте көне, діни, алгыс, карғыс, тілек, диалект сөздер сирек те болса кездесетіндіктен оларга стилистикалык белгілер койылган. Мысалы: Дем салды діни. Ауру кісіні кожа-молдаға ұиікіртті. Молданы тезірек шакырып, дем салдырмаса болмас,- деп еді, бала жастыктан басын жүлып алып, міңгірлеп басын шайкап колын сілтеді (Б.Түр ).
Фразеологизмнің баскы, орта шенінде келетін синонимдес сөздер тік жакша ішінде беріліп отырған. Жүрегі өрт [от] боп жанды. Өзегі өртенді, қапа болды, қайгырды, уайымдады. Лашынның жаны күйініп, жүрегі өрт боп жанады (С.С.). Жалгыз-ак. өлейін деп өле алмай, өз жанын кия алмай, кайғылы, капада, күндіз-түні жапада, жылау да еңіреу, бэрінен де көңілі калып, жүрегі от боп жанып, колынан келері жок болып жүрген сорлы Қамар халін көріп, жаны ашитын Омар гана еді (С.Т.).
Сөздіктің соңында «Шартты кыскартулар» тізімі мен индикс ретінде «сөз тізбе» берілген.
№14-дәріс тезнсі.
СӨЗДЕРДІЦ СИПАТТАЛУ МАҚСАТЫНА ҚАРАЙ ТҮРЛЕРІ.
Мақсаты: сөздердщ сипатталу мақсатына қарай сөздік түрлерімен, олардың құрылымымен таныстыру.
I Қазак тілінің орфографиялык сөздіктері
- Қазак тілінің орфоэпиялық сөздіктері.
- Қазак тілінің этимологиялык сөздігі.
- Синомимдер сөздігі.
5,Омонимдер сөздігі.
Сөздердің сипатталу максатына карай орфографияльщ сөздік, орфоэпиялық сөздік, этимологиялыц сөздік, синоиимдес сөздердің сөздігі, омонимдес сөздердің сөздігі болыл бөлінеді. Олардың сипатталу максаты бір, яғни белгілі бір сөздердің жазылу, айтылу нормаларын, шығу төркіні мен мазмұн, форма межесіндегі тіл бірліктерін негіз етеді.
Қазақ тілінің орфографиялык сөздігі емле немесе орфография бір тілдегі сөздердің дұрыс жазылу нормаларын карастырады. Адамдар өз ойын ауызша да, жазбаша да жеткізе алады. Орфоэпия дұрыс айту кагидаларын реттесе, орфография дұрыс жазу кағидаларын белгілейді. Емле ережелері жалпыға ортақ, эрі тұракты болады.
1960 жылы баспа қызметкерлері мен мүгалімдерге арналган қазақ тілі емлесі мен гыныс белгілері ережелерін корсеткен тұңгыш аныктағыш шыкты. Оның өңделген екінші басылымы 1974 жылы жарык көрді. «Қазак тілінің орфографиялык сөздігі» 1963 жылы, ал оның толықтырылган басылымы 1988 жылы басылып шықты.
Емле сөздігінің төртінші басылымы проф. Р.Сыздықтың редакторлыгымен 2001 жылы жарык көрді. Бұл еңбекте алдымен, казак тілінің соңгы 10-15 жыл ішіндегі жаңалыктары ескерілді. Атап айтатын болсак, бұрын колданылып келген кірме сөздердің казакша баламалары енді: әдістеме, эуежай, багдарлама, бейнетаспа, үиіақ, күнпарақ, ңазанама т б.
Бірінші сыңары ақ, қара. ала, сүр сиякты түс атауларымен келген аң- кұс, өсімдік, жан- жануарлар атаулары бұрынгы сөздіктерде тіркес күйінде келсе, жаңа басылымда бұлар кұрделі атау болғандықтан эрі бір ғана аңның, кұсгі.ің, өсімдіктің, жэндіктің атын білдіргендіктен біріккен сөз ретінде косылып жазылды; ақжалбыз, ақбидай, ақсусар, ақтиін, қарабидай. қарақүр т.б.
Өсімдік, ауру атауларының дара тұлғалары да, біріккен сөз түрлері де аталмыш басылымда жаңадан косылды: әлпігүл, әйкен, безтамақ, аққандылық, желжалақ т.б.
Қазак тілінің дыбыстык заңдылыгына сэйкестендіріліп өзгертілген бірсыпыра кірме сөздер енді: келе (кило), зауыт (завод), пойыз (поезд), т.б; Кейбір жасанды тұлғалар сөзтізбеден алынды: айтысқыштық, жыгылдырту, қораздандыру т.б. Осындай түзетулер мен өзгерістер негізінде жасалган соңғы орфографиялык сөздік жұртшылыктың ойынан шыгып, когамга кызмет етіп келеді.
Қазак тілінщ орфоэпиялык сөздігі тіліміздегі сөздердін бэрі бірдей калай жазылса, солай окыла бермейді. Сауаттылык сөздерді тек дұрыс жазудан гана байкалмайды, сонымен катар дұрыс айту нормасынан да көрінсе керек. Әсіресе сахна өнерінде, күнделікті радио мен теледидар хабарында, көпшілік алдында, яғни мінбеде сөйлеген сөздерде айтылу нормасы катал сакталуы тиіс. Бұл да тіл мәдениетінің көрінісі.
Көп ретте сөздің жазылу нормасы мен айтылу нормасы сэйкес келе бермейді. Мысалы:
|
Сонымен катар орфоэпиялык норманың негізгі шартына сөздің интонациялық ерекшеліктерін, кідіріс, сөз ырғагы мен бунактарын сақтап, оларды дұрыс айту да енеді. Себебі бұндай шарттылық бұзылса, сөз магынасын толык түсінуге нұскан келтіреді. Сөздін дыбыстык кұрылымын, эуездік (суперсегменттік) кұрылымын сактап айту-орфоэпиялык норманы сактау болып табылады. Мысалы: Ат корада жүр [аткорада] жүр; Сен сөйле [сенсөйле].
Сондай-ак сөз екпінін дұрыс койып айтудың да мәні ерекше: көрм[е] — к[ө]рме, алм[а] — [а]лма.
Қазак тіліндегі сөздердің айтылу нормаларын көрсететін практикалық күрал ретінде Қ.Ниеталиеваның «Қазак тілінің орфоэпиялык сөздігі» 1977 жылы жарық көрді. Ал соңғы 2005 жылы баспадан шықкан орфоэпиялык сөздік эдеби тілдің орфоэпиялык нормалары, ауызша сөздін техникасы мен интонациясы жайында көптеген жаңалықтарын ала келді.
Қазак тілінің орфоэпиялык аныктагышы да осы жылы шыгып, онда мәтіндердін дыбысталу үлгілері мен орфоэпиясы киын сөздердің кысқаша сөздігі коса берілген. Сөздікте
есімдік пен жан-жануарлар атауларына қатысты сөздерге өс (өсімдік), кейбір терминдерге гылымнын кай саласына жататындыгын білдіретін бот. (ботаника), хим (химия), лингв. (лингвистика) сияқты белгілер берілген. Ерін үндестігі мүмкін болган 3-4 буынга дейін көрсетілген. Мысалы, жазылуы — қу/іын, қулыны, қулынының; айтылуы — қулун, құлуну, қулунунуң. Сөз ішінде, сөз тіркесінің жігінде сөйлеу мүшелерінін бір-біріне жанасуы немесе тогысуы аркылы емес, керісінше олардың бір-біріне жуысуы аркылы айтылатын б, п, к, к дауыссыздарының үстіне « °» белгісі койылған. Мысалы, жазылуы -Абай, айтылуы Аб°ай. жазылуы — тексеру, айтылуы — тек°серу.
Жалпы буын саны терттен асатын бір магыналык катынасты білдіретін создер аркайсысы өзіндік әуезбен айтылатынына карамастан, кідіріссіз, бір ыргакты топ күрайтындыктан, орфографиясында бөлек керсетіліп, олардың арасына доға койылған: жазылуы — кәсіпорын, айтылуы -кәсіб орүн, жазылуы — сәлем беру, айтылуы — сәлем беруу.
Сез тіркесі жігіндегі катар келген екі дауыстының алдыңгысы, не соңгысы гүсіріліп, апостроф (‘) койылган. Мысалы: жазылуы — сарыагаиі, айтылуы — сар’агаш. Жогарыда көрсетілген белгілер жөнінде кыскаша мэлімет орфоэпиялык сөздіктің кіріспесінде камтылып, түсіндіріледі.
Сөйтіп, дүрыс жазу нормасы каншалыкты керек болса, дұрыс айту нормасы да соншалыкты кажет. Дұрыс сөйлемеу берілген, айтылган мэтін мазмұнын түсінуге белгілі дэрежеде қиындык тудыртады. Акпарат мазмұнын кабылау үшін еналдымен сездің дыбыстык «жамылышын» тындаушы санасындағы дыбыс коры «танып», өз дыбыс корымен үйлестіруі керек. Сонда гана айтушы мен кабылаушы арасындагы коммуникания тез, жылдам эрі сапалы жүреді.
Этимологиялық сөздік-бір тілдегі сөздердің осы күнгі ұстанып жүрген тұлгасының калай пайда болгандыгын, шығу төркінін мысалдар аркылы талдап түсіндіретін сөздіктің түрі.
Бұган тілдегі бар сөздердің бэрі енбей, тек жасалуы, шыгуы жагынан түсіндіруге киыншылык келтіретін сөздер ғана енеді.
«Қазак тілінің кыскаша этамологиялык сөздігі» 1966 жылы шыкты. Бұл сөздікте 333 сездін этимологиясына түсініктеме берген. Сөздін тілдік төркінін (о баста кай тілде, кай магынада колданылгандыгын) анықтау, сөздің ең бастапкы морфемдік кұрамы мен о бастагы семантикасын аныктау, казак тілінің өзіне тэн туынды түбірлердің кұрамдык элементтерін аныктау сиякты міндеттер сөздіктін өн бойынан көрінеді.
Сөздікке кос сөз кұрамында гана кездесетін, жеке-дара колданылмайтын создер. идеомалык, фразалык немесе жай тіркестер кұрамындагы жеке магынасы түсініксіз сөздер. макал-мэтелдерде гана кездесетін, эдеби тілімізде жеке-дара колданылмайтын, бастапкы түлгалары өзгеріп кеткен біріккен сөздер, өзге тілдерден еніп, казак тілінің заңына байланысты фонетикалык өзгеріске ұшыраган т б. сөздер сөздіктің негізгі зерттеу нысанына енген.
Реестрге алынған сөзден кейін керкем эдебиеттен немесе бай ауыз эдебиеті шыгармаларынан мысалдар беріліп отырады. Реестрде эрбір сөзге байланысты талдаган галымдардың пікірлері берілген жэне олар мысалдар аркылы толыктырылган. Талдауда макала авторының өз пікірінен баска, сол сөздің этимологиясы туралы өзге авторлардың бурын-соңгы эдебиеттерде кездесетін пікірлері толык көрсетіліп отырган.
Сөздіктің күрылымы мен кұрылысын, жасалу принципін мынадай мысалдардан коруге болады: Немере. Бұл өнер сенің өмірлік наның. Сенің емес, сенің ұлынның, немерең мен шобере -шөпшегіннің азыгы,- деді (Ө.Қанахин). Немере — улдыц баласы (ұлы, кызы); Бұл сөз казақ тіліне жэне де баска да түркі тілдеріне парсы тілінен ауысқан. Парсы тілінде (набире)- баланын баласы деген ұгымды білдіреді. Бұл сөз казак тілінен баска, өзбек тіліне набира. невара, ұйгыр тіліне нәвра, кыргыз, каракалпақ тілдеріне немира // немере түрінде ауыскан.
¥лыс. Ұлыстың ұлы күні. Од күнде наурыз деген бір жазгытұрым мейрам болып, наурыздама кыламыз деп, той-тамаша кылады екен. Сол күні-«Үлыстың улы» (Абай). ¥лыс- казірде тува, алтай тілдерінде «халық» магынасында жұмсалады; монголша улс — мемлекет.
ел, үкімет, халык, адамдар. династня. Мысалы, моңгол улс- Моңголня. Бүл тілде ұлыс «ірі ру, орда» үгымында да қолданылган.
Коне түркі ескерткіштерінде халык деген сөздін орньіна VI»! іуилдапшлі ипшн
байкаймыз. Орта Азия эдеби гілінде, бұл шыгармалар туралы жазылган создіктерді, «Бабур — Намада» бэрінде де үлыс сөзі «халык» магынасында колданылады. Павондың парсы тілінде жазылган өлеңдеріндегі халык сөзін (бүл араб сөзі) сөздік жасаушылар улыс деп аударады. Демек, бүл оте ерте ксздсрден бастап түркі -моңгол тілдеріндс «халык» магынасында колданылып келген көне сөз.
«Қазак тіліндегі синоннмдер сөздігі» галым Ә.Болганбаевтын авторлыгымен . у… .«щ рет 1962 жылы шыккан болатын. Бүл создікте мәндес сөздер белгілі бір катарга топтастырылып, эрбір сөздің өзіне тэн мэн-магыналары аныктала отырып эртүрлі эдебиеттерден мысалдар келтірілген.
Ал 1975 жылы «Қазак тілінің синонимдер сөздігі» деген атпен бүрынгы шыккан сөздіктің толығып кеңейген, өңделіп түзетілген жаңа варианты екінші рет басылып шыкты. Алгашкы (1962 жылы) сөздікке төрт мыңнан астам сөз берілді. 1400 синонимдік катар енсе, екінші басылымына 5000-нан астам синоним берілген.
«Синонимдер сөздігі» тагы да толыктырылып, Ә.Болғанбаев, С.Бизаков,
Ш.Дэулеткұловтың авторлыгымен 2001 жылы кайта шықты. Ал бүл соңғы сөздікте 9000 — дай сөз камтылып, эрбір ұяга топтастырылган синонимдердің бэріне ортак сипаттама түрінде аныктама, сондай-ак синонимдік катардың эр сыңарына мысалдар берілген. Бүның өзі казак әдеби тілі лексикасының байып, даму үстінде екендігін танытатыны сөзсіз. Аталмыш сөздікте үядагы сөздін синонимдік катарының күнделікті баспасөз бен сөйлеу тілінде ең көп колданылатын сынары алдымен беріліп, көпшілікке белгілі болып үлгіре коймаган бірлі-жарым синоннмдер ең соңынан берілген. Мысалы: Өлермендік, жанкештілік, жансебілдік. Өлер-тірілеріне қарамаушылық. жан аямаушылық. өжеттілік, батылдық осы сөзіне караганда жансебілдік сөзі сирек колданылатындыктан соңынан беріліп түр. Мысалы: Ешкашан, эсте, ешбір, ешкандай, өмірі, әстілі жерг. эркашан, ешкандай, ылги да. Мылтык октаганда оның аузын ешқаиіан кісіге каратып октама (Ш.Айманов). «Әділдік» деген жалгыз сөз карт ананың ойынан әсте шыкпайды (С.Омаров). Бауыржан еиібір кемшілікті кешірмейтін (С.Бақбергенов).
Сонымен катар сөздікте эр синонимдік катарга аныктама беріле отырып, түрлі жанрда жазылған шыгармалардан мысалдар алынган.
Ал цитаг табылмаған кейбір сөздерге ойдан мысал алынып, оган «ауызекі тіл» деген белгі койылған. Мысалы: Сапыру, араластыру. Ойын картасынын жүбын жазып, өзара алмастыру. Карташылардың картаны сапырмай-ақ үлестіре салатын әдеті болатын (ауызекі тіл). Ойын сайын картаны араластырып отырмаса, карта араласпайды (ауызекі тіл).
Сонымен сөздерді сауатты жазумен катар сауатты айта білу казіргі таңда өмір талабынан туындап отыр.
Әдеби тілдің калыптаскан кезінде, гылым мен техниканын канат жайып өскен уакы гында сөздікке деген сүраныс арта түспек. Сөздіктер бір емес, элденеше рет жасалып, колдан колға өтіп өңделеді, толығады. Сөйтіп эр халыктың күнделікті кэдесіне жаратылады.
Лексикографиялык жүмыстар—тіл мэдениетіндегі табыстарды, онын жүйелі калыптаскан нормаларын жүртшылыкка дер кезінде күнбе-күн жеткізудің, білім берудің калыпты бір формасы.
Қазак тілінің омонимдер сөздігі М.Белбаеваның авторлыгымен 1988 жылы шыкты. Бүл сөздікте эрбір атау сөз алфавит ретімен түзілген. Омонимдік катарга енген эр сөз рим цифрымен нөмірленіп, магыналары түсіндіріліп берілген.
Сөздікке енген омонимдердің түрлері белгіленген, ягни олар эр түрлі жолдармен жасалатынына байланысты түбір омонимдер жэне туынды омонимдер, сөздердің бірігуінен жасалған омонимдер, баска тілден енген сөздер мен төл сөздердің дыбысталуы бірдей полисемиядан ажыраган омонимдер түгел камтылган. Сөздікте сонымен катар бірнеше шартты белгілер пайдаланылган. Мысалы, эр сөз кай сөз табына тэн екендігін білдіретін грамматикалык белгі аркылы корсетілді. Зат-зат есім, сын-сын есім, сан-сан есім т.б. Мысалы: Мәңгі 1-11.
Мәңгі I үст. өмір-баңи. ылги, мэңгілік. үнемі. Даңкты генералымызды казак халкы мэңгі үмытпайды (Ж.Тілеков).
Мәңгі II сын. Басы ауга нжаққа қаңгып ж\ре беретін, нақүрыс, әңгі. Өз бетімен үйге келмей, баска бір сиырға еріп жүре беретін мәңгі еді. Сонымен қатар сөздікте тілдің белгілі бір саласында колданылып, эбден калыптасқан стильдік мэні бар сөздерге стильдік белгі коса койылып отырган. Мысалы, кәсіб-кэсіби, кітаб-кітаби, дін-діни, .иьг/г-мифологиялык көне- кенерген т.б. сөздер.
Мысалы, Бадана 1-11.
Бадана I зат. Көне. Батырлардың соғыста киетін корганыс киімі, темір сауыт. Батыр киетін қорганыс киімі, темір сауыт. Батыр Толтай балпылдап, Бадана киіп жарқылдап (Манас).
Бадана II зат. Бот. Жерге түйін тастап өсетін өсімдік, пиязшык, жуашык. Саріиүнақ әсіресе бадана өсімдігін, оның жапырақ сабақтарын жэне бүтақтарын жейді (X. Қ.)
Әдеби тілден тыс колдану шегін корсететін: қарап. — карапайым сөз, түрп,- түрпайы сөз, сөйл. — сөйлеу тіліне тэн сөз, диал-диалектілік сөз т.б. сиякты белгілер көрсетілген Мысалы: Бэлек 1-11
Бэлек 1 нр. Зат. Сөйл. Пэлек. Асқабақтың бэлегі қау болып қалыпты гой («Дпал. Сөздік»)
Бэлек II. Ор. Зат. Постромканың үиіын ілт қоятын, екі жагы кертілген жуантық агаиі: «валек». Динамометрдің екі ыргагы бар, бүл ыргақтардың біреуі постромканың үиіы ілінетін бэлекке, екіниіісі тартатын жүкке бекітіледі (А.Сыз.)
Ғылымның белгілі бір саласында гана арнайы колданылатындығын көрсететін белгілер де кыскартылып берілген: биол-биология, хим.-химия, муз,- музыка, мед — медицина, саяс — саяси, спорт- спорттыкт.б.
Мысалы: Баян І-ІІІ
Баян I ир. Зат. Түрак, түрлау, тиянак. Дүниеде еиінәрседе баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің (Абай).
Баян II зат. Бастан кешкен тарихи оқига, өмірден көрген істер. Агарып мүрт пен сақал, шаш, Бастамай-ақ бүл жырды, Баягы өткен баяннан (С.М.).
Баян III зат. муз. Қатар-қатар тілдері бар үлкен гармон, музыкалық аспап. Бір үиіеу көіиені басына көтеріп келеді. Ортада балтаиіы Пахрейдің баласы баян тартып, тракторист Төкен қосылады (Г Мүст.).
Сонымен, казак тілінің омонимдер сөздігі — үлкен тэжірибенің жетістігі, магынасы ешбір күмэн тудырмайтын басы ашык сөздер негізінде жасалган сөздік болып табылады.
Қазак тілінің антонимдер сөздігі түңгыш рет Ж.Муснннің авторлыгымен 1984 жылы шықгы. Антонимдік жүптар алфавит тэртібімен берілген жэне сөз магыналарының карама- карсылык мэнін ашатындай мысалдар қамтылған. Антонимдердің магынасын ашатын түсініктемелер берілмеген. Себебі сездердің антонимдік мэні эр түрлі түсіндірме сөздіктерде ашылатыны мэлім.
Негізгі жэне туынды зат есім, сын есім, үстеу антонимдер түбір күйінде, етістік антонимдер түйық етістік немесе есімше күйінде берілген. Осы жылы шыккан сөздікге көбінесе лексикалык антонимдер кебірек орын алып, стильдік антонимдердің кейбір түрлері гана камтылган.
2000 жылы А.Жүмабекованың авторлыгымен шыккан антонимдер сөздігі теориялык материалдармен толыктырылып, антоним сөздерді жүйелеудің үстанымдары мен тілдегі жэне сөйленістегі функциялары гылыми жаңа көзқарастар негізінде үсынылған.
Создік негізгі болім мен сөздікке енген антонимиялык жұптардың корсеткішінен түрады. Атаудан кейін коркей, публицистикалык эдебнет, халык ауыз эдебиеті туындыларынан алынған мысалдар берілген. Сөздіктегі дэйексөздер екі карама-карсы койылган создерді камтиды жэне олардың мағыналарын ашуга көмектеседі. Сонымен катар сощы шыккан создіктщ бір ерекшелігі- көп магымалы создердің магыиаларын ажырат^ үшін 10 томдық казақтілінің түсіндірме сөздікке сзГікес олар санмен белгіленген. Мысалы:
Алыс1 -жакын 1.
Алыс2 — жакын 2.
Мұнда: Алыс 1- «1. Шалган, жакын емес» (ҚТ ГС, 1-т, 243-бет).
Жакын 1 — «1. Аралыгы жуык. таяу, таман» (ҚТТС, 3-т, 553-бет).
Алыс 2- «2. Ауысп. Туыстыгы жакын емес, атасы бөлек, бөтен» (ҚТТС, 1-т, 244-бет), Атауда зат есімдер, сын есімдер жэне үстеулер жекеше түрде, атау септігінде беріліп огырады (алгыс-қаргыс, ойлы-ойсыз, сырт-іиі) ал етістіктер негізгі формада жекеше тұпде берілген (ал- бер).
Антоннмдердің сннонимдік жұбы нсгізгі атаудың астында бас әріптермен, жай кшп әріппен негізгі антоннмиялық жұптың синоннмдері келтіріледі. Мысалы: Алысі-Жакыні Алыс і -жуык, Қашық-жакын, Ллыс2-жакыіһ ЖаТ|-жакын2 Жаг-туыс, Жат-агайын.
Кейбір антонимдік жұптар фразеологнялықт іркестерді де қамтиды. Олар мысалдардан кейін, жаңа жолдан, шартты белгіден кейін келеді. Мысалы: Аш 1-Жұм 1. Жүмсам — жұдырыгымда, Ашсам -алақанымда (макал). Аузын ашып, көзін жұмды. Жұмған аузын аитады.
Сонымен соцгы шыккан антоннмдер сөздігі антонимия құбылысына жаңаша көзкарас тұргысынан келді. Мұнда антонимдік бірлік тұлғалардың жүйелілік сипаттамасы беріле отырып, полисемия, синонимия жэне созжасам сияқты жүйелі категориялармен байланысы коса корсетіліп отырады.
Автор публикации
