8 мая, 2018 18:03
- Аналитикалык формалы етістіктін казак тіл білімінде зерттелуі.
- Аналитикалык формалы етістік.Аналитикалық форманттар. Онын ұксас күбылыстардан ерекшелігі.
- Сыпат категориясы немесе кимылдың фазалары.
Қазак тіл білімінде аналитикалык формаларға арналган жеке еңбек 1970 жылдарға дейін болган жок. Бірак бүл аналитикалык формаларга байланысты тіл фактілері мүлдем зерттелмегендіктен деген ұгымды бермейді.
Қазақ тіл білімінде алгаш рет көмекші етістіктерді, олар арқылы жасалатын күрделі етістіктерді арнайы зерттеген профессор Қ.Жұбанов екені айтылған болатын. Ғалым отыр, жатыр, тұр, жүр көмекші етістіктерінің ерекшеліктерін көрсете отырып, олардың күрделі форма жасаудагы кызметін ашып көрсетеді. Сол кездегі бүкіл түркологияда бұл көмекші етістіктің осы шақтын күрделі формаларын жасайтынын бірінші болып дәлелдеді. Профессор Қ.Жұбанов казак тілінде күрделі көмекші етістік барын атап, оған мысал ретінде көбейіп келе жатыр, күшейіп бара жатыр — дегендегі келе жатыр, бара жатыр деген бірліктердің күрделі көмекші етістік екенін айтқан болатын.
Қазақ тіліндегі етістіктерді зерттеумен көп шұғылданған ғалым, профессор Н.Сауранбаев өз енбектерінде етістіктін кейбір аналитикалык формаларын атаган. «Современный казахский язык» деген енбегінде етістіктің нак осы шак жасайтын аналитикалық формаларга: — п отыр, — п тұр, — п жатыр, — п жүр; өткен шак формаларына: — ған еді, — ган емес, — е жатыр еді, — ушы еді, — бақшы еді, -ғай еді сияқты бірліктерді көрсетеді.
Ә.Әбілқаев « Де етістігінің магынапары мен кызметі» — не арналған енбегінде — де көмекші етістігі аркылы жасалған біраз күрделі формаларды көрсетеді. Мысалы : — йын/ йін деп тұр, — йын/ йін деп отыр, — йын / йін деп жатыр,- йын / йін деп жүр, — йын деп келеді, ■ йын деді, — йын депті (1958).
1967 жылы шыққан « Қазак тілі грамматикасында» сөздің аналитикалык формасы жөнінен бүрынғы калыптаскан көзкарас сакталган. Дегенмен бұл окулыкга күрделі етістіктерді 3 топқа бөледі. 1)Есімдер мен еліктеуіштердің көмекші етістіктермен тіркесуі аркылы жасалатын тіркесті түбір етістіктер.2) Еді көмекші етістіктерінің тіркесуі аркылы жасалатын күрделі формалар. Оларды күрделі өткен шак формасы деп атайды.З) Көсемшелерге көмекші етістіктердің тіркесуі аркылы жасалган формапар. Жалпы бүлардың өзара айырмасы болгандықтан үшке бөлген. Үшінші түрі формалар делінгенмен олар кандай формалар, неге оны форма деп атағаны белгісіз боп калған.
Сөздің аналитикалық формасын жасаушы аналитикалык форманттар етістіктің грамматикалык көрсеткіші болып кызмет аткарады. Олар аркылы жасалған аналитикалык формалы етістіктер де етістіктің грамматикалык категориясының тарамына еніп, оның бір мүшесі болып саналады. Сондықтан анапитикалық формалы сөздер морфологияныц объектісі болып табылады.
Етістіктің анапитикалык формаларын түркологияда бірінші боп зерттеген галым — А.А.Юлдашев. Ғалымның « Аналитические формы глагола в тюркских языках» атты еңбегі бар (1965).
1971 жылы профессор Н.Оралбаева«Қазіргі казак тіліндегі етістіктің аналитикалык формалары» атты докторлык диссертациясында аталынған күбылысгыц казак тілінің грамматикалық күрылысына жат еместігін, аналитикалық формалардың қазақтілінде де бар екенін, қазак тілі аналитикалык формаларға бай екенін ғылыми тургыдап дэлелдеп, аныктап берді. Н.Оралбаева қазак тілінде 70 шақты аналитикалык формант бар деп көрсетті.
Категорияның аналитикалык формаларын кабылдап, оның магынасын білдіріп, көрсетіп тұрған етістікті (негізгі етістік пен көмекші етістікті) аналитикалық формалы етістік деп атаймыз.
Етістіктің аналитикалық форманты деп белгілі бір грамматикалык категорияның магынасын білдіретін, қосымша мен көмекші етістіктің бірлігінен туратын морфологиялык көрсеткішті атайды.
Райымбек еш мәнісін болжай алмай, бас шайқады (Ж.Түрлыбаев). Анау йыгындагы кетпенін анадайда агып жатқан арықтың ішіне тастай салды да, өзі бастап үйге кірді (О.Сәрсенбаев).
Мұнда болжай алмай, ағып жатқан, тастай салды деген аналитикалык формалы етістіктер колданылған. Олар жетекші етістік ( болжай, ағып, тастай) жэне көмекші етістіктен(алмай, жатқан,салды)тұрады. Осы екеуі бір тіркесте колданылганда ғана ол аналитикалык формалы етістік болады. Бірінші сөйлемдегі аналитикалык формалы етістік болжай алмады. — й алма — аналитикалык формант.
Сонда, аналитикалық формалар жетекші сөз бен аналитикалык формантгардың тіркесіп айтылуы арқылы жасалады. Ондай жасалымда аналитикалык форманы жасаушы аналитикалык форманттар етістіктің грамматикалык категорияларының көрсеткіші ретінде жұмсалады.
Аналитикалык форманттардың кұрамы қосымша жэне көмекші етістіктен тұрады. Қазак тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының кұрамында белгілі косымшалар ғана колданылады. Олар: көсемше, есімше, шартты райдын, тілекті жэне ерікті калау райдың, мақсатты келер шак, тұйық етістіктің жұрнактары. Жалпы аналитикалық формант кұрамында көп колданылатын қосымшалар — көсемше, калгандары бірлі жарым жагдайда ғана кездеседі. Аналитикалык формантгар сөйлемде колданылу мақсаттарына карай эр түрлі мэн-мағыналар мен косалкы түрде ұғынылатын эр килы реңктерге ие болады.
Атап айтсак:
‘ — п ал форманты жетекші етістікке жалғанғанда, субъект өзге істі коя тұрып, я баска іске кошпей тұрып, эрекетті эуелі өзі үшігц өз мүддесі үшін жүзеге асырып алуды калайтын мэн
үстейді.
Бүл киноны Марат көріп алган. Өлецді касетага жазып апды.Мәтінді көшіріп алды.
- й ап форманты жетекші етістікке тіркескенде, оган сол амалды жүзеге асыру я орындау| мүмкіндігін білдірерліктей ренк жамайды.
Бүгін мақаланы жазып бітіре аласың ба? Кездесуге келе аласың ба?
- а алма форманты жетекші етістікке тіркескенде, оған сол амалды жүзеге асыру я орындауі мүмкіндігінің болмайтындыгын білдіретін реңк үстейді. Сондыктан профессор Н.ОралбаеваІ оны « намүмкіндік» форманты деп атайды.
Берілген сүраңқа жауап айта алмады. Көкейіндегі сүрагын агайга қоя алмады.
- — п бар форманты жетекші етістікке амалдың бірте — бірте я үдеуін (дамуын, өнуін), я| бэсеңдеуін білдіретіндей реңк үстейді.
Толы шзйнек тасып барады.Кеш батып барады. Жылдан -жылга көл тартылып барады.
- — п бер форманты жетекші етістікке амалды бөгде адам үшін істелетіндей реңк үстейді. Сабацты айтып бер. Хат жазып бер. Тацырыпты түсіндіріп бер.
- й бер форманты жетекші етістікке амалды токтаусыз жүзеге асыра беруді нүскайтындай реңк жамайды.
Ойыңдагыны жаза бер. Мына кітапты көре бер.Айтқанын тыңдай бер.
- — п кел форманты жетекші етістікке амалдың бірте-бірте я дамуын, я бэсендеуін| білдіретіндей реңк жамайды.&масы өсіп келеді. Қала көркейіп келеді.
- й кел форманты жетекші етістікке амалды аяктау жэне одан кейін жүзеге асырылмакшы| әрекетті бастау карасында болатын кідірісті аңғартатын реңк жамайды.
Ойын қорыта келе. тақырыптың әлі ашылмаган қырлары көп екен, — деді.Жагдайды баяндай келе, шүгыл іске кірісу қажеттігі мақсат етілді.
- — п кал форманты жетекші етістікке амалдың бірден баска күйге көшкенін білдіретін реңк косады. Бала үйықтап қалды. Болат кетіп қалды.Ойындагысын бірден айтып қалды.
- й кал форманты аяқ астынан болган кимылды білдіретін реңк жамайды.Баласы төсекке жата калды. Кешкілікте үйге Самат келе қалды.
- — п сал форманты жетекші етістікке амалдын бірден именбей — жасканбай істелетінін білдіретін реңк үстейді. Ойындагысын айтып салды.Үйіне шыгарып салды.
- й сал форманты жетекші етістікке амалдың нәтижесін күтпей — ак бірден тез немесе жүрдім
- бардым жүзеге асуын білдіретіндей реңк косады. Сыйлықты сен ала сал. Хатты жаза сал. Шайды іше сал.
- — п кет форманты жетекші етістікке амалдын бірден я кенеттен баска күйге немесе калыпка көшкенін білдіретіндей реңк үстейді.
Әжесі қалгып кетті. Аязда қолы үсіп кетті. Қалың қар үйдің маңын басып кетті.
- й кет форманты жетекші етістікке амалдың кенетген, лажсыздан, ырыксыздан баска калыпқа я күйге көшкенін білдіретіндей реңк қосады.
Бүрышқа жантая кетті. Төсекке қүлай кетті.
- — п көр форманты жетекші етістікке амалды жүзеге асырып байкау я жүзеге асырып көру: магынасын көрсететін реңк косады.
Баланың әңгімесін тыңдап көр. Дәмін татып көр.
- й көр форманты жетекші етістікке амалды орындауды я жүзеге асыруды өтіну, тілеу, сүрау реңкін жамайды.
Сәлемін айта көр. Қалага бара көр. Жагдайын біле көр.
- — п қой форманты жетекші етістікке амалды жүзеге асыруды аңғаргатындай реңк косады.
Халдерін біле қой. Жәшікті апара қой.
- — п таста форманты жетекші етістікке амалды күлшына, жігерлене мүдірмей тез істеуді білдіретіндей реңк жамайды.
Мақаланы жазып таста. Шамды өшіріп таста. Суретті аяқтап таста.
- — п шык форманты жетекші етістікке амалды ақырына дейін аяқтау, тындыру мэнін үстейді. Болган жайды басынан аягына дейін айтып шықты. Бүл кітапты бір күнде оқып шықты.
- -п түс форманты жетекші етістікке амалды шүғыл орындау реңкін жамайды. Орнынан Ыршып түсті.
-й түс форманты жетекші етістікке амалдың бөгелмей тагы да я жалгастыра.күшейте, я бэсендете, я солгындата істеу реңкін жамайды.
Ол жайында айта түссе екен. Газеттен көп жаңалықты біле түсті.
- — й баста форманты жетекші етістікке амалдың басталуын білдіретін магына жамайды. Хальщ жинала бастады. Күн жылына бастады. Қар ери бастады.
- -й біл форманты жетекші етістікке амалды жүзеге асыра алу кабілетіне ие болуын ангартатындай мағына косады. Жиналыста өз — өзіңді үстай біл. Қатесін айта біл.
- — п бак форманты жетекші етістікке амалды шын ықыласпен, тыңгылықты ниетпеп тынбай істеу мағынасын үстейді.
Бар аңылын ңызына айтып бацты. Әңгіменің соңын естіп бақты.
- — п жібер форманты етістікке амалды бірден кенет тез орындау я жүзеге асыру ренкін жамайды. Қайырмасын айтып жіберші. Бала жылап жіберді. Майра күліп жіберді.
Сыпат категориясы
Қимылдың ішкі өту шегін, ағымын білдіретін етістіктің формасын сыпат категориясы деп атайды. Сыпат екіге бөлінеді: І.созылыңқы сыпат. 2. аякталган сыпат.
Қимылдың ағымы процесс түрінде өтетіндігін білдіретін етістік формасы созылыңңы сыпатқа жатады. Созылыңқы сыпат көсемше формаларының отыр, түр, жатыр, жүр көмекші етістіктерімен тіркесуі аркылы жасалады.
Созылыңқы сыпатта қимылдың созылыңқылык дәрежесі көмекші етістіктердің түріне карай, эр түрлі болып келеді.
Жәміиі әрқашан кітап оқып отырады. Жел есіп, гүлдерді шайқаган кезде , қоңыраулар шылдырлап түрады. Жел согып түр.
Сол сиякты қозғалыс кимылын білдіретін кету, ұшу, жүзу, шығу, кіру,озу, куу сияқты етістіктер бара жатыр, келе жатыр етістіктерімен тіркесіп, созылынкы сыпатты білдіреді. Бала кетіп бара жатыр. Кеме жүзіп келе жатыр.
Аяқталган сыпат.
Аяқталган сыпат — қимылдың, іс-әрекеттің ағымы мен өту шегінің аяқталганын көрсететін етістіктің бір түрі. Аякталган сыпат көсемше формаларының кал, кой, таста, шық, сал, жібер, кет, бол, біт, ал, бер етістіктерімен тіркесуі арқылы жасалады. Аяқталған сыпат негізгі етістіктің қандай көсемше формасында келуіне жэне көмекші етістіктің түріне карай, кимылдың аяқталу шегін, кимылдың нэтижесін немесе кимылдың батыл түрде бірден болгандыгын білдіреді.
Бекболат офиңерді атып тастады.
Мүнда таста көмекші етістігі ату ісінің нэтижесін білдіріп тұр.
Қазақ тілінде түбір етістіктер дара күйінде кимылдың аяқгалган не созылыңкы сыпатын білдіре алмайды. Түбір етістікке көсемше жүрнақтары жалганып, арнайы көмекші етістіктермен тіркесуі аркылы сыпат категориясы пайда болады деп түжырымдайды Ы.Маманов.
Әрбір қимылдың үш кезеңі, сатысы(фазасы)бар деп санайды Н.Оралбаева: қимылдың басталу кезеңі, кимылдың процесс үстіндегі кезеңі, қимылдың аяқталу кезеңі. Қазақ тілінде кимыл осы үш этаптың бірінде көрсетіледі:
- Қимылдың 1 фазасын білдіретін аналитикалык форманттар. Қимылдың басталуын жай гана хабарлау.Қимылдың басталуын ғана баяндау түркі туыстас тілдерде — а баста аналитикалык форманггары аркылы беріледі, ол салт, сабакты етістіктерге тіркеседі. — а баста қимылдың тек басталғандығын ғана атайды.
Кез- келгенді тексере бастады. Жаңбыр жауа бастады.
Қазақ тілінде кимылдың қалай басталғанын сипаттайтын бірнеше аналитикалык формант бар. Олар: -п коя бер, — п сала бер, — п жүре бер. Бүл аналитикалык форманттар кимылдың баяу, жайлап басталуы, я тез басталуы сияқты кимылдын басталғандагы түрлі ерекшеліктерін көрсетеді.
Менің жүрегімде жүрген әдемі бейне ыдырап сала берді. Маиіина гүрілдеп цоя берді. Біз цүргацтан суга тастаган балыцтай жанданып цоя бердік.
Мүндай аналитикалык форманттар арқылы кимылдың біреуі баяу, біреуі тезі басталгандығын көруге болады. Қимылдың қалай басталгандығын суреттейтін аналитикалық форманттар бэрі -а баста форманттармен мағыналас.
- Қимылдың 2 фазасы ( жасалу үстіндегі қимыл).
Бүл кезең қимылдың жасалу үстінде екенін білдіреді. Қандай да қимылдын жасалып жатқан| кезеңі қимылдьщ екінші фазасы боп саналады.
Қимылдың екінші фазасын білдіретін аналитикалық форманттарға — п келе жат, — п бара жат, — п отыр, — п жүр, — п тұр, — п жатыр, — п бар, -п кел секілді аналитикалық формантгар
жатады.
- Қимылдың үшінші фазасы. Әр кимылдың аяқталу кезеңі болу шарт. Қимылдың 3 фазасы кимылдың жасалуының ең соңгы сатысына жеткенін білдіреді.
Күн батып, цара көлеңке цоюланып цалыпты. Ол жүдеп бітті.
Қимылдың 3 фазасын білдіретін казак тілінде бірнеше аналитикалық формант бар : — п бол,-Л п біт, — п шык, — п қой, -п кет, -п қал, — п болып кал, — п өт.
Қабагы түйіліп кеткен. Тугандарының көрсеткен жацсылыгын көріп болды. Балыцшылар\ ауылына келін боп түскелі цүсаланып бітті. Баяндаманы жазып болып цалды
Автор публикации
