Ақтайлақ бидің әдеби мұрасы.

27 февраля, 2020 21:37

Кіріспе

 

Елдің тарихы, ел басûнан өткен -кішілі   уақиғалар,  тарихи қайраткерлер туралы деректер ,  ақылды-аталы сөздер  мен өнеге-өсиеттер   осылардың барлығы қағазда емес, халық жадында өлең,  жыр,  аңыз-әңгімелер болып сақталған, ел аузында өмір сүрген   көпті көрген көзі хат, көкірегі шат қариялар,  шежіре шешендер,  мын мағынасында   нағыз тарихшы, әдебиетші, т.б.  ғалымдардың,  оқытушы ұстаздардың  міндеттерін атқарған. «Тілге  ұстарып алған шешен билердің  жырмен,  тақпақпен  айтпайтын мәнді сөзі  болмаған», – деп зерттеуші Сәкен Сейфуллин айтқандай түйіндей сөзді толғап,  тебірене айтқан   би-шешендер сөзі  қазақ әдебиетінің  алтын қорындағы   асыл қазына іспеттес [1,67á].

Өнер-білім өмірдің сәулесі, бейнесі, кең даладағы қазақ шаруаларының   тұрмыс-салтының, көшпелі өмірінің өзі  ақындық-шешендік, сол сияқтû   әíшілік-күйшілік  өнердің  өркендеуіне   белгілі дәрежеде  жетекші болған.

Көшпелі қазақ шаруалары  алты ай   жазға жері от,  суы мол жайылым  қуып кең сахараны  кезіп,  көшіп жүріп  жер-суының қадір-қасиетін  жетік білген жершіл болған,  жайлы қоныс іздей жүріп  өсімдік қасиетін мол байыптаған, табиғат құбылыстарына   қаттû  жақын болып, соларға деген сүйіспеншілігі арқасында  олардың өлең-жырларында,  ән-күйінде  аққудың үні,  тоты-құстың   «тілі» бар.

Қазақ даласында шешендердің  алатын орны ерекше  оның мәнісі  – шешендердің  басым көпшілігі  билер болды. Көбінесе,   шешендік  сөздер  – жер дауы,  жесір дауы,  немесе елдің құнымен байланыстû айтылған  билік-сөздер. Өйткені шешендік  өнер көп жағдайда әíшлік, күйшілік,  тіпті ақындық сияқтû өнер деп танымай кейбір таңдаулы адамдардың «жақсылар», мен «жайсаңдардың» жеке бастауының   қасиеті ретінде   бағаланған. Шешендердің шешендігі белгілі бір даулардың  үстінде көрінген,   шешендік-тапқырлық сөздері белгілі мақсат пен   байланысты   туған. Олардың дауласқан,  айтысқан мәжілістеріне екінің  бірі кірісе, араласа алмаған. Нағыз кедей   мен жарлы-жалшыдан кейбір күміс көмей, жез таңдай халық шеøендері шығып әдеби тілімізді, тілдік қорымызды байыптауға,  қалыптастыруға қатысқан [2,13á].

Ақындық-шешендік   өнер   ақыл-ой мен  сене сезімнің  толқыған, шалқыған,  тебіренген кезінен    шабыт алады, қатты күйініш-сүйініш шақтарда, әсіресе туған елге қатер төнген,  елдің ар-намысына тигенде өнер  адамы тебіренбей,  үн қатпай отыра алмайды. Осыдан қиын-қыстау   кезде Ақтайлақ биде  дауды шешер әділ  билігімен,   шешендігімен  қалың халықтың арман-тілегінен, үмітінен шыға білген.

Әрине, қазақ шешендік өнерінің  қалыптасуы дамуы   ең  алдымен  малмен шұғылданған көшпелі шаруашылық тұрмыс қажеттіліктерімен тûғыз байланысты. Өйткені  «қойға өзінен басқаның бәрі жау», ал «жылқы айдаса жаудікі», ысқырса желдікі. Жалпы,  аяқты дәулет – айтыс-тартыстың, дау-таластың   айықпас көзі болған.

Сөйтіп,  дала табиғатының   тамашалығымен бірге,  көшпелі елдің   тіршілік ерекшеліктернің  өзі ақындық-шешендік   өнердің өсіп-өркендеуіне   себеп болған. Осындай өнерлі, îðäàëû,  қасиеті   қазақ даласында   туып-өскен  Ақтайлақ    шығармаларында   кісіні кісілікке,  адамгершілікке, тіртіпке,  тазалыққа,  әділдікке,  шақырған. Ақтайлақ шығармалары  өзі өмір сүрген дәуірдегі,  қоғамдағы халықтың  болашағы жайлы   түсінігіне   қанықтырып, тұрмыс-салты мен  дәстүрлі,  өмір ағымына,  әлеуметтік өзгерістерге байланысты  танымдық ерекшеліктері мен ой-тұжырымдары туралы  толғана жырлады. «Тасыма жігіт»,  «Нені айтамыз», «Не жетім», «Қадірін білсеңіз»,, т.б.  өлеңдері философиялық   ой-толғамдарға   толы. Ал даналық сөздері  әділ билікпен шешім айтуға,  ел мен елдің татулығын  жырлаған өсиетті, нақыл  сөздер болып   табылады. Мысалы: «Елдің құны екі елу», «Ақтайлақ би мен Нұрбек би», «Сырым батыр мен Ақтайлақ би», «Ат дауы», «Ақылды билік», «Ақтайлақ би мен Балпық би», «Ақтайлақ би мен Үміт қыз» т.б.[3,17-23á].

Ежелден   ел арасына  асқынған   дау-дамай мен ер  құнын  екі ауыз сөзбен   шеше білген   ақын жанды  халқымыздың  нелер   шешімді   шешендер,  көкірегі даңғыл көсемдер  шыққан ғой. Өз кезінде  ауыздыға сөз,  аяқтыға жол бермеген озық ойлы бабаларымыз  басқа ұлт-өкілдерін, әсіðåñå ең мәдениетті саналған  еуропалық ғұламалардың өздерін тамсандырып, таң қалдырады емес пе?! Осы орайда,  «Түгел сөздің түбі бір,  түп атасы Майқы би» деген,  сонау ықылым заманнан   бергі айтылып келе жатқан   қастерлі қағида тіл ұшында  оралады. Ғасырлар қойнауына тереңірек үңілсек қасиетті топырағында  сол Майқы би сияқты ел бірлігін сақтау жолында өрелі ойдан өрнекті   сөз өрбітіп,  өзекті іс тындырған от ауан орақ тілді билерді  көптеп  кездестіреміз. Олар қалдырған асыл  мұралар мыңдаған  жылдар бойы  ауыздан-ауызға ауысып, ұрпақтан-ұрапққа жалғасып келеді. Осының өзі сөз Өнерін пір тұтатын    зерделі,  зерен халық екендігімізді білдірсе керек. Енді   өйтсе, бабаларымыздың  саф алтындай асыл сөздерінен   үлгі  алып, өнеге   тұту, сол ізгі дәстүрдің ізін  өшірмей   одан әрі   жалғастыру   міндетіміз болмақ [4,19б].

Шешендік   сөздердің   үлкен бір мектебі   қасиметті Семей  өңірінде  ерекше   дамып,  қалыптасқан. Атақты ақындарымыз Абай мен  Шәкәрім,  әлемге әйгілі заңғар жазушы  Мұхтарды   айтпағанда бұл өңірден   бұрын-соңды кемел ойлы билер  мен болыстар,  ақпа ақын, төкпе   шешендер,  ақылды,  білгір елағалары  көп шыққандығы белгілі.  Мәселен,  Аякөз ауданын   мекендейтін Найман ішіндегі  Сыбан руының бір ғана   Жаныбек тұқымынан  ХҮІІ  ғасырдан   ХІХ ғасырдың   орта тұсына дейін   белгілі-белгілі  17 арқалы  ақын   әділ әрі ділмар  сегіз білікті би,  ел ағалары шыққандығын   айтсақ та жеткілікті. Олардың арасынан ең әуелі көп  жылдар бойы   Ташкенттегі бегі болған   Жангөбекұлы Нартбайды   айтамыз. Одан соң Нарынбай баласы    қу дауысты   Құттыбай, оның баласы Байқара,  оның баласы Ақтайлақ билер.  Ақтайлақтың ұлдары Сабырбай және Түбек,  Сабырбай қызы, Төлеу ақынның шешесі   Қуандық, бұларға   немелре  болып  келетін ақындардың   қазақ тіл өнеріндегі   алар орны ерекше,  Бұған Сыбанның басқа атасынан шыққан    атақты батыр, әрі жырау,  әрі ақын,  Би Ақтамбердіні, Дулат,  Омар   және  Сәдір  ақындарды қоссақ,   дүлдүлдер қатары  әлдеқайда   шоғырлана түседі.

1718 жылы  Аякөз   өзенінің   бойында   болған   қианкесті   ұрыста ерекше   ерлік көрсеткен    жас батыр   Қабанбайға Құттыбай    би қатты разы болып   бата  берді. Найман елі Қаратаудан   Сарыарқаға   қоныс аударғаннан кейін  қайтыс болған. Бидің сүйегін  Қожа Ахмет Ясауидің  мазарына апартып жерлепті. Ал Байқара мен  Ақтайлақ   би қайрақты, жосалы, Ұзынқара, Балтатарақ, Бисимас, Қарашоқы, Сарыөзектің сол жағынан қатарласып ағып жатқан қайрақты – Балтақараөзенінің  құйылысындағы  қоңыртөбенің үстінде  жатыр. Қайқара биде 9 ұл болған. Олар Елемес, Ақтан,  Ақтайлақ, Жантайлақ,  Байсал,  Өтеп, Мәмбет,  Түсіп, Сәмет, Әзірге күнде осы балаларының  барлығынан да ұрпақтар бар. Ақтайлақтың  бір анадан туған балалары 20 ауыл. Құттыбай жайында   алғаш дерек қалдырған  орыс елшісі А.Брянцев еді. Құттыбайды ол Аякөз жағасында  кездестірген.  Брянцев  Құттыбайды өлген қазақтарды жинатып, жерлеп жүргенін,  жоңғарлардың   қазақтарды қуып кеткенін  жазған. Құттыбай  «Жеті жарғыны»  жазуға қатысқан.

Аталары осындай  асыл сөздің   дүлдүлі болса,  Ақтайлақта  олардан асып  тумаса, кемдік жері жоқ. Күллі найман елін аузына қаратқан  Ақтайлақ   әділ би,  ақылгөй данышпан, төкпе ақын, филомсоф бола білді.

Ақтайлақтың бізге жетке мұралары  көп болмаса да   ақын заманына  ақын қоғамын   ақын  жандүниесін  көрсете алатындай ұлы шығарма болды.

Мен «Ақтайлақ бидің шығармашылық өмірбаяны» атты   магистрлік   диссертацияда Ақтайлақ   мұрасын жан-жақты   қарастырып,  терең зерттеуге   талпындым.

Тақырыптың өзектілігі: Адамзат тарихындағы жаңа қоғамдық құндылықтардың  қалыптасу жолында  өткен дәуірлердегі мәдени,  тарихи процестерге жаңа   көзқараспен қарауға зор мүмкіншілік туды. Соның ішінде қазақ әдебиеті тарихының  ХҮІІІ ғасырдағы   әдебиет пен өнер саласындағы  тарлан тұлғалардың   шығармашылық мұраларын   қайтадан қарап,  талдап,  жарияланбаған еңбектерін   халыққа насихаттауға қол жетті.

Жұмыста кештеу зерттеле бастаған  ХҮІІІ ғасырда  жыраулық,  ақындық поэзияның ірі өкілі, әділ би,  дәстүрлі айтыс өнерінің ақтангері атанған   Ақтайлақ би Байырғаұлының   шығармашылық   әдеби мұрасы талданады.

Қазақ әдебиеті тарихында Ақтайлақ би тектес халық ақын, билерінің есімдері аталып, бірді-екілі мақалаларға, шағын жинақтарға арқау болғанымен, кеңес дәуірінде олардың шығармашылық өмірбаянын, әдеби мұрасы жайлы толыққанды  түрде жүйелі   ғылыми зерттеулер   жоқтың қасы.

Диссертация   жұмысының өкілеттілігі – Ақтайлақ бидің әдеби мұрасын   тұтастай қарап,   оның әдебиеттегі   орны мен бағыттарын    анықтау. Ақынның әдеби мұрасы диссертациялық   зерттеуге арқау болып,  ақынның өзі өмір сүрген дәуірдегі тарихи-мәдени  даму ауқымында  саралануы   тақырыптың   зәрулігін анықтайды.

Ақтайлақ бидің  әдеби мұрасын  түбегейлі зерттеп,  оның басты ерекшеліктерін, атап айтқанда, ақындар айтысын дамуындағы   көсбасшылық, жетекшілік ролін  ақындық поэзиядағы   шығармаларының маңыздылығын  тереңірек зерделеу қажет.

Міне, жоғарыда айтылған мәселелердің   негізінде қазақ әдебиеті тарихында   арнайы ғылыми зерттеу арналмаған  Ақтайлақ бидің  әдеби мұрасын толықтай зерделеп  шығу тақырыптың   өзектілігін дәлелдейді.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Өз заманында әділ би,  шешен төкпе   ақын болған Ақтайлақ бидің  әдеби шығармаларының   алғаш рет жинақталып зерделенуі, өлеңдерінің  құрылысы  тақырыптың  ғылыми сипатын көрсетеді.

Ақын мұрасын    зерттеу   барысында   диссертациялық    жұмыстың  жаңалықты   тұстары    төмендегі мәселелерден көрінеді.

1) Ақтайлақ бидің   шығармашылық    өмірбаянын біртұтас жүйеде қарастырылып, осыған дейін түрлі жинақта,  баспасөз  беттеріндегі  әр қилы   пікірлер   сараланып,  оған тұжырымды   дәлелдер беріліп, ғылыми сараптамалар   жасалды.

2) Ақынның тарихи-ғұмырнамалық  деректері ақын шығармаларына   деген көзқарас   жаңа қырымен танылды.

3) Ақынның әдеби мұраларына   жан-жақты   талдаулар   жасалып, ақынның поэзиядағы орны,  өлеңдерінің көркемдік ерекшелігі  алғаш рет   талқыланып,  жаңа қорытындылар ұсынылды. Ақынның өнердегі басқа да    қырларына   зерделеу берілді.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.

 Зерттеу жұмысының мақсаты – ХҮІІІ ғасырда өмір сүрген  Ақтайлақ   бидің әдеби мұрасын  жинақтау, оның шығармашылығын қазақ    әдебиеті  тарихындағы   дәуірлік сипаттарын айқындау және тақырыптық,  көркемдік өрнектеріне    таладу жасау    тұтастай әдеби баға    беру болып  табылады.

Негізгі мақсатты орындау үшін  осы диссертациялық жұмыста   төмендегідей міндет қойылды:

• Ақтайлақ бидің өмір сүрген дәуірінің қоғамдық саяси-әлеуметтік   сипатын саралай отыра, оның жекелей  ғұмырнамасы мен ортасына баға беру.
• Би туралы әдеби-тарихи мағлұматтарды   жинастырып, талдау жүргізу.
• Ақтайлақтың ХҮІІІ ғасырдағы   қазақ әдебиетіне қосқан үлесін  анықтау, шығармаларын ғылыми жүйелік негізінде  жан-жақты талдау.
• Айтыстары мен өлең, талдауларының мазмұны,  формасына қарай олардың   әдеби теориялық   құрылымын анықтау.

Зерттеу нысаны.

Диссертациялық жұмысқа   алғаш нысан болған    ақынның ұрпағы, филология ғылымдарының кандидаты  Қоарабаевтың алғаш шыққан   «Ақтайлақ би»  деген жинағы. Сонымен қатар бидің мұраларын   зерделеуге өзінің ұрпағы   Мұхтар Айтқазиннің  «Ақтайлақ шежіресі»  жинағы, М.Әуезовтің, Ш.Уәлихановтың,  М.Тынышбаевтың,  С.Негимов, Б.Адамбаев, З.Ахметов, Қ.Жұмалиев, т.б.  ғалым-жазушылардың  ой-пікірлері,  тұжырымдары,  ғылыми еңбектері арқау болды.

Зерттеудің   теориялық  және әдістемелік   негіздері.

Зерттеу жұмысында     ғалымдардың еңбектері,  сын,   зерттеу   мақалаларындағы  ой-пікірлері,  тұжырымдары қарастырылып, оларға   теориялық және   әдістемелік негіз    ретінде  алынды.

ХҮІІІ ғ.  қазақ  әдебиетінің өкілдері зерттеген  әдебиетші ғалымдардың еңбектеріне терең назар аударылды. Әсіресе,  қазақ әдебиеті тарихының    сан салалы бағыттарын   зерттеп М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Х.Сүйіншәлиев, Б.Адамбаев, С.Негимов тағы басқа ғалымдардың   әдебиеттанудағы   тарихи-теориялық  , ғылыми-әдістемелік   тұжырымдары   басшылыққа алынды.

Жұмыстың ғылыми-практикалық мәні.

Диссертациялық зерттеудің   ғылыми маңызы   Ақтайлақ   мұраларының   осыған дейінгі   ғылыми тұрғыдан    тұтастай ашылып, жан-жақтан   жүйелі   түрде   зерттелуінде.

Зерттеу әдістері.

Ақтайлақ мұрасын салыстыру, текстологиясына назар аудару,  түпнұсқалық негізін сұрыптау,  жүйелеу тәсілі қолданылды.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.

         Зерттеу нәтижесінде  төмендегідей тұжырымдар жасалынды.

– Ақтайлақ Байғараұлы – ХҮІІІ ғасырдағы   қазақ әдебиетіне   зор үлес қосқан,  оны жаңа белеске көтерген ақын, айтыс өнерінің  майталманы,  өнердегі ірі тұлі.

– Ақтайлақ өзінің әділ биіктерін, нақыл сөздерін  Ресейге Еуропаға   тереңірек танылуына    себепкер болған өнер иесі.

– Сыбаннан шыққан он жеті ақынның   бірі және көшбасшысы, ақылгөйі.

– шығармаларының педагогикалық    жинақтарға,  хрестоматияларға   енгізілуі   ақын мұрасының   дидактикалық ерекшелігін молынан дәлелдемек.

 

 

Диссертация құрылымы.

         Жұмыс кіріспеден,  «Ақтайлақ бидің  өмірімен  шығармашылығы», «Ақтайлақ бидлің   әдеби  мұрасының ерекшелігі мен өлең  құрылымы» деген   тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

 

І ТАРАУ

 

Ақтайлақ бидің  өмірі мен  шығармалары

 

Ел өміріндегі  қиын-қыстау  кезеңдердегі  ұмыт бола жаздаған  ата – мұрағаты  төл тарихымызбен мәдениетіміздің,  әдебиетіміз бен өнеріміздің  асыл қазыналарына  үңілуге,  мол мүмкіндіктер алып берді. Халқымыздың елдігін,   ұлан –байтақ жеріміздің тұтастығын  сақтап қалу жолында ғасырлар бойы азаматтық күрес жүргізіп,   елім деп еңіреген  ел басшылары   хандар   мен  қамал бұзған қас батырлар, аталы сөз айтып,  заманның сыншысы,  кеменгер ойшылы болған   дуалы билер деген көзқарас өзгеріп,  тарихымыздағы ірі тұлғалардың  сыр-сипаты   ашыла бастады.

Халқымыздың   әдет-ғұрпын, дәстүрін жете  бiëумен қатар   ел ішіндегі сөз таласын да  шешендігімен, даулы істі қарауда   тапқырлығымен, даналығы мен  көзге түскен кеменгер билер ісі  қазақта аз болған жоқ. Атақты  тарихта қалған ұлы жүзде Төле, орта жүзде Қаздауысты Қазыбек,  кіші жүзде  Әйтеке тәрізді кеменгерлеріміздің мұрасы ұрапқтан- ұрпаққа  аңыз болып тарап келді. Сол данышпан   аталарымыздың  бірі – Ақтайлақ Байқараұлының да артында  қалған  мұрасы  аз  емес еді. Шешендік дана  сөздері  мен билік   айтыстары ,өлеңдері мен  жыр  талғаулары, әділ  биліктері арқылы төкпе жыр мен суырыпсалма ақындықтың дүлдүл шебері атанған.

Ақтайлақ  би  Бұқар,  Ақтамберді  жыраулар  сияқты  қазақ  әдебиетіндегі   дара ақындық шығармашылықты жалғастырушылардың бірі болды. Қазақтың  баяғы  шешендік   өнерін өлең, зерделеп, елінің ақылшы кемеңгері атанды. М.Әуезовше айтсақ, «тыныштық заманда қоюы қашып, арасы ашылған қарындасты   табыстырып, қысылшаң заманда  сасқан елге жол табатын,  бет нұсқайтын  кеменгер, көргені болған» [5,22б].

Аталған сөздерімен  іс-әрекеттерімен  ел билігін   сақтауға бар-күш  қайрат  жұмсалған Ақтайлақ  бидің шыққан тегі қазақ тарихына билігі өнегелі орта. Бүгінде Семей облысының Жарма,   Таскескен, Аякөз  аудандарын мекендеп отырған найман  ішіндегі   сыбан  руының                 тармағынан   шыққан Нарынбай  сөзге шешен,   әділ  би  болған екен. Оның жалғыз  баласы Құттыбай  қазақ   шежіресінде  асқап шешендігіне  орай «қу дауысты  Құттыбай» деген  атпен  белгілі  болған. Абылай хан атынан  Пекинге барған   алғашқы  елшінің бірі Құттыбайдан   Байқара, Батқара,  Боран,  Сейтен  тарайды. Шетінен сөзге   шешен  жүйрік   болғандықтан  бұл төртеуін ел арасында бас ауыл деп атаған. Сол төрт құттыбайдың   бай қарасынан туған  Ақтайлақ,   би заманында алдына жан салмай үлкен рулардың шешендерімен бас қосқан алқалы жиындарда   сөйлесіп  ағысқанда   бір   ауыз  мақалмен немесе  жалғау-жырлармен ел тоқтататындықтан  қазақтың қара тілі атаныпты. (6,14-15б)

Билер әулетінде  өз кезінде  халқымыздың   ұлы перзенттерінің бірі, көрнекті қоғам  қайраткерлері, тарихшы-ғалым, этнограф Мұхамеджан  Тынышбаев та   назар аударып өзінің «Қырғыз-қазақ халқының тарихына байланысты   материалдар» атты атақты  кітабында  Жаíкөбек дейтін   найман ішінде ең атақты   рудың бірінен   саналады: Жанкөбектің   ұлы Нарымбайдан   бастап Жұмаханға  дейін  ата бойы аса көрнекті  билер бірінен   соң бірі   болыпты. Бұның өзі қазақ   тарихында   болжаíған  құбылыс. Жанкөбектің   немересі  Құттыбай аңыз бойынша Тәуке хан тұсында Ташкентті  билеген оның ұлы Байқара   болса, орта жүздің атақты   биі арғын   Қазыбектен  кейін орта   жүзде   бірінші би  саналған, оның ұлы Ақтайлақ  би де  атақты   кісі болған, оның ақылды   шешендеріне   салт бойынша  бекіген заң  ретінде қарап,   соңғы   кезге  дейін жүгінген деп ерекше   атайды [7,73-75б].

Ақтайлақ би мен  олардың  бабалары туралы  зерттеуші  Серікқазы Қорабаев  мынадай деректер келтіреді.

Ғылыми әдебиетте, қазақ тілінде көне қолжазба материалдар мен орыс, қытай тілдеріндегі   тарихи  құжаттарда Нарымбай, Құттыбай, Байқара,  Ақтайлақ билердің анық қай жылы туып, қашан өлгенін  дәлелдейтін   нақты дерек жоқ. Бұл ретте Нарымбай, Құттыбай  билердің өмір сүрген  жылдары жайлы айту қиын, мөлшерлеп ғасырлар аралығымен ғана жобалаумен   шектелуге болады. Ал Байқара жайлы жазған  авторлар бидің  1699 жылы туып, 76 жасында   1775  жылы  дүниеден  өткендігін  баса  айтады. Бұл қисынға мүлдем келмейді. Қазақ тарихын зерттеуші И.Г.Андреев  өзінің «Қырғыз-қайсақтардың Орта жүзінің  сипаттамасы»  атты кітабында  1786 жылы өз көзімен көрген  оқиғаларды   баяндай келіп, сол жылы қыркүйек айында Омбы қаласында  генерал Огаревпен  кездесуге  Қаракерей-Найман  болысының  старшындары Ақтамберді мен  Байқараның  келіп қайтқандығын жазады. Олай болса, Байқара би  ХҮІІІ ғасыр аяқталар   кезде дүниеден  өткен болып шығады. Бірақ нақтылы жылы  белгісіз. Тарихи дерек  болмағаннан кейін   ойша   жобалаған жөн емес (9,19-21б).

Сол сияқты  Ақтайлақ   өмірі мен шығармашылығы жайлы зерттеу  ісімен әр кезде  айналысқандар   би өмір сүрген кезең 1720-1818 жылдар деп есептеп келгені белгілі. «Ақтайлақ би» кітабын /1991/ құрастырған кезде де осы ұйғарымға  келіскен. Соңғы жылдары  Ақтайлақ би  өмір сүрген кезең мен  оның мұрасын,  ұрпақтарының  шығармашылығын  тыңғылықты  түрде зерттеп,  салыстыру,  талдау жұмыстарын жүргізу барысында  бұл деректің   қате екеніне  көз жеткізген. Ақтайлақ бидің   Керей мен Тобықты арасында   болған   барымта  кезіндегі   кісі өліміне байланысты   құн дауында   билік сөзін айтқан кезде әкесі   Өскембай  бидің қасында   отырған  Құнанбайдың сол тұста он төрт жаста болғандығын халық ақыны Төлеу  Көбдіков  өзінің осы оқиғаны баяндаған «Ақтайлақ бидің толғауы» атты дастанында ерекше атап өтеді.Ақтайлақтың  1720 жылы туғанын  есепке алсақ,   осы оқиға өткен жылы би 98 жасқа   келген болып шығады.

«Екі қырық бір  он бестен асып тұрмын,  Аяқты  әнтек-тәнтек   басып тұрмын» деп би өзі айтқандай мұндай кәрілік жеңген   шақта   үлкен дауға билік   айтуы мүмкін емес. Оның үстіне   Төлеу ақын  айтқан   сөзге қалайда   жүгінеді. Өйткені,  Төлеу Ақтайлақ  бидің шөбересі  іспетті  ұлы нағашы  атасының   сөздерін   өз шешесі Қуандықтан   үйренген. Осы туыстық   жағынан  алғанда   және  аталған  дастанында тек қана  Құнанбай жасын дәл  көрсетуі   шындыққа  жанасады. Сонда жоғарыдағы   билікті айтқан кезде Ақтайлақ би жетпістің   жуан ортасына   шыққан адам болып шығады. Олай болса, Ақтайлақ атамыз «Екі қырық,  бір он бестен асып тұрмын» деп өзі айтқандай шамамен 1742 жылы туып, 1838 жылы өмірден өткен болып шығады.(9,2-7б)

Мұндай жорамал айтуымызға  ұлы ағартушы-демократ, ғалым  Шоқан Уәлиханов келтірген   дерек те   дәлел бола алады. Ғалым өзінің Семейден  Шәуешекке  дейінгі  және сол арқылы Құлжаға дейінгі  1845 жылғы   жол сапарын   жазған сипаттамасында Әбілпейізұлы Бопы  төре   қарауындағы  Сырбан болысы  қазақтарының   көшіп-қонып жүрген жерлері   туралы   деректерді  айта келіп,  Ақтайлақ   би есімін  атайды. Әрине Ақтайлақ би Шоқанның  бұл сапары кезінде   жеті-сегіз  жыл бұрын көз жұмған, жақсы адамның  аты да   ұмытылмайды да,  ол өлгеннен кейін  оның ауылы мен елі  Ақтайлақ есімімен байланыстырылады. Соған орай Ш.Уәлиханов Ақтайлақ   ауылының   маңынан өтіп, би есімін өз жазбаларында атап кеткен.(10,213б)

Ақтайлақ би өмір сүрген   жылдарды   нақтылауға  Павлодар   облыстық «Қазақ тілі» қоғамының  үні болған «Дауа» газетіндегі   мына бір дерек біршама себін тигізді. Осы газеттің 1992 жылғы   наурыз   айындағы   санында   жарияланған «Ақсудың ақындары» атты тұтас  екі бетті   алған көлемді  материалдың  «Қазанғаптың ұрпағы Қабыш ақын» деген мақалада  осы Ертіс  өңірінен   шыққан  Қазанғап бидің Ақтайлақ биден бата алу жайы баяндалады да,  бұл кездесудің  мөлшермен 1820 жылдары болғандығы айтылады. Бұл дерек те Ақтайлақ бидің  1838 жыл шамасында   қайтыс болғандығына   көз жеткізеді.(11,2-5á)

Келесі бір деректі   белгілі фольклортанушы-ғалым, филология ғылымының докторы Н.Төреқұлов пен  журналист М.Қазбеков жазып құðастырған «Қазақтың би-шешендері» атты  кітапта /1993/ кездестірдік.  Бұл жинақта: «Ақтайлақ Байқараұлы… 1742-1838 жылдар  шамасына   өмір сүрген шешен,  би,  әрі ақын» деп бидің өмір сүрген жылдарын нақты атап көрсетеді (12,336-б). Бірақ қандай деректерге сүйеніп жазылғандығы айтылмаған. Сол сияқты  М.Тынышбаевтың  «Қырғыз-қазақ халқының тарихына байланысты материалдар» атты кітабында  /1925/ келтірілген «Қазақ  рулары шежіресінің  ата-тек   кестелерінде» Ақтайлақтың   билік   үзілмеген   қаракөк  тұқымы екендігін   айтумен   бірге  Семізнайман  ішінде   Орыстың   1740  жылы  туғандығын  атап көрсетеді. Осыған   байланысты  М.Тынышбаев шежіресінде  Орыстың төртінші   ұрпағы Әбдірахман  1925  жылы  48 жаста,  ал  Ақтайлақ   бидің   шөбересі  Жұмахан би   сол жылы 55 жаста   бастағандығы   айтûëàäû. Ата-тек жөнін қуып  есептесек,  бір ата   ілгері-кейін  бола беретіндігін   назарға  алғанда  Орыс  1740  жылы туса,   Ақтайлақ би   де сол  мөлшердегі жылдары, яғни біздің   топшылауымызша 1742 жылы   дүниеге келген   болып шығады. Осы айтылған   деректерді   бір жүйеге келтірсек, Ақтайлақ би  1742  жылы  Оңтүстік Қазақстан    өңірінде туып,   1838 жылы   қазіргі  Шығыс Қазақстан  облысының Аякөз-Жарма  өңірінде   қайтыс болған. Зиратын Аякөз  ауданына  қарасты  Сарыарқа   ауылының  терістік   жағында  Қайрақты   тауының   күңгей   жақ бауырындағы   төбе үстінде орналасқан. Сол сияқты  Сабырбай  Ақтайлақұлының   да өмір сүру   жылдары   әр қилы   жазылып  келді.  Кей әдебиетте   ақынды  1775-1865 жылдар  өмір сүрген  деп  туысы  Түбек  Байқошқарұлының   бес жастай   үлкен   қылып жазып келсек, енді бір әдебиетте  Абайдың  әкесі   Құнанбаймен  құдастығың   негізге алып, 1804-1874 жылдар деп   көрсеттік. Ақын өмірбаянын   зерттеу барысында   екі деректің   де   сәйкес еместігіне   көз жеткізгендей болдық,  Біріншіден,   Сабырбай  Түбектен   жас жағынан   әлдеқайда кіші. Бұл жөнінде атақты  Жаңақ  ақынның   Сыбан   ішінде  Жанкөбектің  Байқара  табынан   шыққан он  жеті ақынымен  айтысы жарқын   куә бола алады. М.Әуезов  жоғары баға берген осы  айтыста   ұлы жазушы  жазғандай, Жанақпен   найман  ішінде   бастығы  Түбек болып айтысқан   он алты   ақын тегіс  жеңіледі. Тек он жетінші, бала ақын /Сабырбай ғана/ Жанақты тоқтатады. Олай болса,  осы айтыс өткен кезде   есімі елге танылып үлгерген Түбек ақын отыз жас  мөлшерінде болса,   Сабырбай   он бес – он алты  жастар   шамасында  «бала ақын»  атанған шағы. Екіншіден,   Құнанбай жасы  үлкен  ағасы ретінде,  әрі қаракөк билер   тұқымы  мен   ел  жақсысы  ретінде   Сабырбайды  ерекше    құрмет  тұтып «Сабеке» деп ізет  көрсетіп алған. Екі игі  жақсының   ағалы-інілі  қарым-қатынастары   жайлы осы жинақта   берілген   ел аузындағы   әңгімелерден   оқып көз жеткізуге болады. Сабырбайдың   қызы Қуандықтың   Төлеуден   туған немересі  Қаскен  Есенқараевқа  Жанақ  ақын жайлы   айтқан   әңгімесінде   әкесінің  Түбектен   біршама   жас кішілігін  сөз арасында  келтіргені мен  Ғабділахмет  Шәкерұлының ел ішінен   жазып алған деректері  бойынша  Сабырбай  Ақтайлақ бидің   елу жастан асқан    кезде  туған   кенжесі   екендігін   есепке алсақ,   Сабырбай   ақын   жуық   мөлшермен   1793 жылы туған болады. Ал қайтыс болған жылын  дәлме-дәл   айта алмасақ та,   ақынның   әкесі мен   арғы   аталарының,   өз ағалары  мен  жақын   туыстарының   көп жасағандықтарын    тілге тиек етсек,  Сабырбай 1880 жылы өмірден өткен.  Бұған   ел аузында   сақталған  әңгімелерде   айтылғандай   ақынның сексеннің   орта   тұсына   келіп   көз  жұмғандығы   дәлел болады.(9,192-194á)

Àқòàéëàқòûң әкесі Байғара би ел басқарған көсем ,жұрт аузында сөзі жатталған шешен ғана емес, «Қыдыр дарып бақ қонған» қасиетті әулие ретінде танылған кісі .Ол туралы Ақтайлақтың туысы ,18 ғасырдағы қазақ поэзиясының ірі өкілі Дулат Бабатайұлы «Кеңесбайға «деген өлеңінде

Байғара    атаң бай болды ,

Төтр   түлігі    сай    болды

Қайыыры елге мол болды .

Анық     әділ    сол    болды

Қайырып елге   мал болды.

Анық әділ сол болды

Жылқы айдалды

Көшкенде жұртта тай қалды

Алдына келген   тау болса,

Әділдікпен жайғалды

Дәулетіне ел кенелді,

Жетім-жесір теңелді,(13,23б)

Деп   тебірене толғап,  Байқара бидің қара қылқы қақ   жарған әділдіген,  паш етеді.

Ақтайлақ би осындай   өнерлі  шаңырақта  1742  жылы туған. Туған жері Оңтүстік Қазақстанның  сыр өңірі, өскен жері – қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай және Жарма аудандарының  шектесетін жеріндегі  Құндызды деп аталатын өңір. Ол кезде Құндыздыны қалың найман,  оның ішінде Сыбан руы қоныс етіп, жайлап,  қыстап келген.  Ақтайлақ бидің зираты  қазір Аякөз ауданына   қарасты   Сарыарқа    ауылының жерінде тұр. Дуалы бидің жүз жасқа    жуық жасағанынын

«Екі   қырық,  бір он бестен асып тұрмын»

Аяқты апыл-ғұпыл басып тұрмын

деп айтқан өлеңінен аңғаруға  болады.

Шешен  би  өзінің ұзақ өмірінде үлкен-үлкен  дауларға  түседі. Қара   сөзбен, терең ой толғаған  өлеңге бергісіз кестелі,  әсерлі  де òапқыр  сөздерді  осындай жүйелерде   айтады. Ақтайлақ   би  айтты дейтін осындай  ұтымды өткір сөздер ондап саналады.  Алқалы топ, жиынды жерлердегі  сөз сайыстарында алдына жан салмаған оның  «қазақтың қара тілі» атануы да содан.  Оның бар шығармашылығын құрайтын да сол билік   үстінегі   айтылған аталы сөздері   мен   толғау   өлеңдері, сөз сайысы, айтыстары.

Ақын шығармалары ел аузында   көп  сақталған. Соның бір айқын дәлелі: Қазақстан Республикасы   ұлттық  ғылым   Академиясының  орталық   ғылыми кітапханысының  қолжазбалары қоры мен  М.О.Әуезов   атындағы  әдебиет және өнер   институтының  қолжазбалар   және   текстология   орталығы «Ақтайлақ биден қалған» деген  шығармаларының ұзын   саны   елуге тартады. Олардың көпшілігі баспа    бетін   көрмеген,  ел аузында сақталып,  біреуден біреуге айтылумен  жеткен үлгілер.

Би болған соң Ақтайлақ та   ел ішінің   дауы мен шарына   көп араласады. Сондай алқалы топты сын шумақтар, тоқпақты – қанатты   сөздер де   шығарып отырған. Өмір, дүние  туралы    адамгершілік асыл  қасиеттер   туралы философиялық   ой орамдары  бар толғауларды   көп айтқан. Кемеңгер би «нені айтамыз» деген философиялық нақышқа   құрылған өлеңінде:

Ақылды деп айтамыз,

Тозған елді септесе,

Ер жігіт деп айтамыз

Жауға тастап кетпесе

Жақсы әйел деп айтамыз

Жамандап еріп сөкпесе

Жарлы деп нені айтамыз

Жабылып елі көпдесе

Шерлі мұңы тарқамас

Көзінің жасын төкпесе

Жақсы менен жаманды

Қол мен ұстап көз көрер,

Санаулы демің бітпесе.(14,17б)

деп адам бойындағы   асыл қасиеттерді   тізбектеп  санаға құяды, дана абûз  өсиетіндегідей,  көкейге қонып тағылымдық маңызын    байûòûï алады. Сонымен бірге үй-іші, от басы, алаң қасы демекші жайларға қатысты сөздері   үлкен салиқалы  ойлармен   шебер ашылады. Ата-ана тағылымы   мен   тәрбие-тәлім   туралы дидактикалық   ғақлия  өлеңдері мен  жыр термелері бүгінге үлгі.

Тасыма жігіт тасыма

Тасыған жетер басыңа

Жаттан да жақын шығады,

Жатырқап жаттап шашыма.

Бәрін өзім білем деп,

Бекерге лағып  жасыма,

Үй менікі  дейтіндер

Үй артында кісі бар,

Білгендерің осы ма?

Ителгідей томсарсаң,                       ,

Кім жолайды қасыңа

Күлме бекер досыңа,

Жақсылыққа қуанып,

Жамандыққа жасыма

Жақсылық пен  жамандық

Өмірінше тұрмайды

Бір кісінің басына(14,20б)

 

Төгіліп тұрған  төкпе жыр шумақтары  қай кезде болсын,  ескермейтін,  өшпейтін,   ғибраты мен тағылымы мол,  қысқа болып қалатын мәңгілік   сөз   маржаны  жоғарғы  адамгершілік үрдіс,   әділеттің   ақ туы Ақтайлақтың   қай  өлеңінен болсын жарқын көрініс береді.

Шешен би сөздерінде   сол кездегі ел ішіндегі дау   таластармен  байланысты   әділ бағасы мен  сынын да қатар айта отырады. Маман енді   сүліктей сорған  парақор, әділетсіз билер мен надан байлардың   теріс әрекеттерін бетіне басып,   аяусыз әшкерелейді.

Өз шығармаларында Ақтайлақ би  ел намысын, ер намысын   ұстай білуді ту етіп отырады. Елін,   туған жерін   шын сүйіп өскен ел   азаматы болса,  оған керекті асыл қасиеттерді    төбесіне көтере құрметтейді.Оны өзінің от-жалынды  жыр-толғауларында  арқау етіп отырады. Жас ұрпаққа бауырмал, ұйымшыл  болып  өсуді үйретіп, оларды имандылыққа,  ізгілікке шақырады.

«Ердің құны екі елу»  атты билік   толғау – Ақтайлақ шығармалары  ішіндегі   шоқтығы биік   туындысы. Себебі, ол алдымен кейінгі   ұрпаққа   өнеге ретінде  келер   нұсқа,   әділ   биліктей  айтылған    сөз болса,   екіншіден  ол ел жақсысы  аталған кейбір билердің  парақорлығын   әшкерелейтін   терең ойлы өткір философиялық  эпиграмма. Тобықты Өскенбай  бидің  тұсында   көкше руының   жігіттері көршілес керей елінен   мал алып, екі жақ қатты ұрысқа түседі. Ұрыс үстінде   Тобықты  Көкшелер Керейдің   бір адамын   өлтіреді. Содан екі елдің   арасын егер қылған  үлкен   жанжал  бұрынғысынан да өшіп,   Серги       бас   қосқан  үлкен жиында  қаралатын   дауға ұлғаяды. Талай билер,  ел жақсылары   сол жиынға   шақырылады. Керейлер Ақтайлақ    биді  атап, Көкше  жағы   Бопы   төрені  қалайды.Бопы баласы  Салтабай төре   әкесіне   білдіртпей  пара алады. Енді дау  үстінде   Бопы төрт  кісі күмән   ұстамақ  болған  кезде   Ақтайлақ  би төренің  пасық әрекеттеріне   тосқауыл қояды. Ел  сенген  жақсылар билікке   араласқанды,  адамгершілік пен   адалдық  қасиеттерді   берік ұстау керектігін айта отырып,  алдамшы,  парақор билердің   масқара   ісін көп алдына  тізе салдырады. Кісісі өлген керейлерге   төлеу үшін   жүз түйе құн кеседі. Ол шешімге наразы болғанда   құлқынның құлы болған   көп үмітін  ақтай алмаған парақор бидің   қылмысын   бетіне басып әшкерелейді. Ақтайлақтың қара қылды   қақ жарар әділдігі оның билік ақыл   парасатынан   туатынына   сол жолы   көзі   жеткен    жұрт кейінде  аңыз етіп  ел ішінде   таратып  кеткен.  Оның осы «Ердің құны екі елу» деген билігі кейінгі   ұрпаққа   нұсқа болып қалған.(15,193-194б)

Ұлы ақын  Абайдың   әкесі   жас   Құнанбайдың   да осы   билік   куәсі  болып,  даудың  әділ   шешілуіне  әкесі Өскенбай  биге ықпал еткендігін сөйтіп   өзі де   тәлім алғандығын   атақты   халық   ақыны Төлеу Көбдіков  өзінің «Ақтайлақтың толғауы» атты   дастанды тілге тиек етеді.(9,227-228б)

Ақтайлақтың әділ билігіне   қатысты әңгімені Абайдың талантты шәкірті, көрнекті ақын Көкбай Жанатайұлының  аузынан   жазып  алған М.Әуезов  «Таң»  журналының  1925 жылғы № 2  санында «сыбан  Ақтайлақ би» деп  жариялаған. Мұхаң «Билер айтысы»  деген тағы бір зерттеуінде  осы айтылғандарға қайта оралады. Сөйтеді де   екі бидің талас сөздерін  мысал етіп, Ақтайлақ би   айтысын   тағы нұсқаға келтіреді. «Қазақтың ауыз әдебиеті деген іргелі зерттеуінде: «Ел аузындағы аңыздар мен ауыз әдебиетінде  Сұлтан Салтабайдың  пара алғандығына қарсы  Найман руынан   шыққан Ақтайлақ  бидің   әділ  сөздерін халық мақтап,  көтеріп айтады», – деп  бидің  сөзге шешендік,  шеберлік талантына   ден қойған.

Бұл толғаудың өн бойынан   ҮІІІ ғасырдағы   қазақ поэзиясының   ірі өкілі, Ақтайлақ бидің туысы  Ақтамберді  жырау   шығармаларының  әсерін,  одан жұғысқан үлгі-өнегені  ерекше   атауға болады. Ақтамберді жырау   да   жоңғарлармен  соғыста   жүрген кездерін  және өмірінің  ақырғы  кезеңдерінде   осы Ақтайлақ  бидің туып-өскен  өңірінде,  яғни хан   Шыңғыстауды,Құндызды, Арна  өзендері төңірегінде   өткізген.  Сонда Ақтайлақ өзінен   бұрынғы   осы   батыр   жырау  ұстаздарымен  кездесіп одан ақыл-кеңес  алуы мүмкін. Сол себептен де   болар  Ақтайлақтың   толғау жырларында   жастарды батырлыққа,  ерлікке    шақырған  үндеуі  Ақтамберді   жыраудың   елін   сүю,   оны қорғауға әзір болу сияқты   патриоттың идеясына,  азаматтық  жігерлі  сарындарына  бой тартатыны білініп тұрады.(16,212б)

Ақтайлақ   шығармалары  оның өмір сүрген  дәуіріндегі  өз халқының   болашағы   жайлы   ойлап,  қалай түсетінін танытып,   аңғартады. Шешен би  сол дәуірдің  тұрмыс салты мен  бел алған дәстүрін, сол кездегі өмір ағынына,  әлеуметтік  өзгерістерге   байланысты   қазақтардың   дүние  танымдық   ерекшеліктерін   толық байыта  жырлайды. «Достық жайлы», «Өзімшілдік  және  әдептілік жайлы»,  «Куәсізде қуат болмас», және басқа толғау өлеңдерінде  адал жар, асыл ер жайлы   ойын шебер айтады. Жақсы мен жаманның   айырмашылығы туралы, ағайын арасының татулығы  туысқан   сыйластық   қасиеттері  туралы  жыр жиегін ағытады. Сол сияқты дүние-қоңыз пейіл мен пасықтық, есірлік, мақтаншақтық, опасыздық секілді   мінез-құлықтарды   сын тезінен өткізеді.

Ақтайлақ би мемлекет ісіне де   белсене араласқан. Болат ханның тұсында да  1773  жылдың  қысында   Қытайға қазақ елшілігін басқарып барып,  екі ел арасындағы   қарым-қатынасты   жандандыруға  көп еңбек сіңірген.  Бұл жайында   Қытайдың  Шың  патшалығының   Орда  күнделігінде  жазылыпты. (17 ,26б)

Ақтайлақ ақын  қартайған шағында да өлең шығаруын қоймаған. Өйткені 95 жасқа келгенде,  алжи бастапты. Таң ертең тұрса болды, бір ауыз болса да өлең шығарады екен де   күні бойы қайта-қайта   қайталап айта береді екен.  Оның бұл қылығына ауыл балалары мен  қосылып,  немере, шөберелері  тіпті балалары  қосылып  күледі екен.  Кейде   төгіліп,  есіліп  жыр   толғап  отырады . Сондай бір сәтте   аса қызу, уытта сөздерімен  сәтті шығармалары да   туады екен. Осындай аса дарынды   сәттерін  профессор  Серік Негимов былай суреттейді. «Ақтайлақ би» ажар, қайрат,  ақыл-ойды миға жиып алады да, «шешен тіліне даңғыл әділ жүрегі үндесіп» көсіле сөйлегенде  диірменнің тасындай, найзағайдың отындай тыңдаушысын   есінен   тандырып, құмарын қандырыпты, – деген.(18,77б)

Ақтайлақ  өнерді ту етіп ұстап, Мұхаң (Мұхтар Әуезов) таң қалған   сыбаннан   шыққан  он жеті  ақын кейіндері   қазаққа          болды. Солардың бәрі де Ақтайлақ  бидің  талантынан нәр алған  шәкірттері   кейінгі бір   кезде   сыбандағы Байқара  ұрпағынан шыққан   Ақтайлақ   бастаған  он жеті  ақын атақты    Жанақпен   айтысады. Сонда олардың бірнеше күн  айтысқаны   туралы    белгілі түркітанушы  Радловтың ғажаптығы белгілі. Одан   кейін Ыбырай  Алтынсарин С.Сейфуллин және  М.Әуезовтің   ерекше  мән бере   айтқандары бар.(9 ,356б)

Ақтайлақ бидің   сөз зергерлік таланты   өз балаларына, сонымен қоса онан да   кейінгі   ұрпақтарына  дарыған   ол әрі   қызғылықты да,  өз алдына бір төбе әңгіме, әрі   жеке зерттеу   тақырыбы суырып салма ақындармен  әйгілі   болған   Сабырбайды  айтсақ,  ол оны шешен жыраудың   би баласы,   айтыс өнерінің  алыптарының   бірі,  әрі тәрбиелеп өсірген баласы.

Би әке  қартайған шағында   Сабырбай былай   деп   қалжың-өлең   айтқан екен.

 

Ей,  әке,   не  білгішті жөнелттің ғой,

Алдыңа сап  жүйрікті бөгелттің ғой.

Аузыңмен  құс тістеген шешен едің,

Дәл сізден   осы күні   мен өттім ғой.

Сонда  Ақтайлақ би

Ол рас,  не білгішті жөнелттім ғой,

Алдымда сан жүйрікті бөгелттім ғой.

Сексеннен жасым асып   алжысам да,

Мен сені әлі күнге үйреттім ғой,

äеп  Қажығаí қайраттылығын танытқан екен.(19,118-119б)

Сабырбайдың   қызы Қуандық би   ата жолын   қуып,   ақындық әншілік талантымен  аты шыққан  Абайдың   жақын досы болған. Бұл жайында  М.Әуезовтің  «Абай жолы» роман эпопясында  Қуандық ақын жайында  мынандай жолдар кездеседі. «…Қараша Абайдың   осы ауылдың досы ғана емес,  аса бір ыстық күйеуіндей көріп, қимады. Сондықтан Асылбекке  өзінше бір оқшау ақыл салады.

Мұның төркіні Сыбаí ішінде   Қадырбай ақынның   ауылы болатын. Солар жақында Асылбек пен Қарашашты  шақыртқан  екен. Абайларды   аттандырған соң,   бұл отаудың  иелері  сонда   жүрмек еді.

…Қараша қасында  отырған   қыздар көп еді. Қазір шайдан соң  олар   да тарады. Енді   сол көп   қыздардың ішінен   бөлініп  қалған бір   ғана   ұзын бойлы  ақ сары қыз бар. Сұлу денелі,  ашық нұр жүзді   әсем бойжеткен.  Жіңішке  қара   қасы  Абайға  алдымен   байқалды.

Кейбір кішкентай қозғалыстармен Тоғжан мен Қасым еске түсіреді. Ұзынша боп біткен, үлкендеу келген қорқат көздері  саналы сияқты. Анда-санда  күлке қарап,   жалп етіп қонжиғанда  әлдеқандай  көп шұғлалы,  мол сәуле төккендей болады. Сопақша біткен сұлу жүзінде жұқалаң,  әсем қызыл бар,  мұрны мен маңдайы бұл қыздың  Қадырбай   қызы екенін  дәл танытады.

«Қыдырбайдың ақын қызы»  деп аталатын   Қуандық осы  екен… (20,86б)

Осы Қуандықтан туған Төлеу  Көбдіков  жаңа дәуір жыршысы,  қазіргі айтыс өнерінің  көш басшыларының   бірі   ретінде   әдебиет тарихына өзіндік үлес қосып, Қазақстанның халық ақыны атағын алған Ақтайлақ биден тараған    Кеңесбайдың ұрпағы   Мұқтар  Айтқазыұлы  еліне белгілі  азамат,   дәрігер.

«Би  деген бір бұлақ,  ел маңдайына сирек бітетін  бір  туар перзенті,  атақты би,   қоғам қайраткері,  ақын ойшыл Ақтайлақ    бидің  бүгінгі ұрпақтары  асыл сөздерін   осылай   атадан   балаға   мирас еткен.

 

Сексеннан асып тоқсанға келген шақта

Иә, Алла  ұрпағымды өзің сақта

Қартайғанда би атам айтқаны деп,

Ұққандарға айтарсың кей уақытта

 

деп  кәрілікке бой бермей толғанған    бидің  «Кәрілік туралы» осы толғауының    соңындағы

 

Ақтайлақ би атандым биік шынар,

Әділ билік айтуға болдым құмар

Жесір дауы,  құн дауы деген кезде

Тез бітірсем   тоқтатпай жаным тынар

Екі жағын риза етіп тоқтатсам

Деуші едім   көп ішінде   сағым сынар(21,43б)

 

деп  түйіндеген   жыр жолдары   шынында да   бүгінгі   ұрпаққа   үлгі тұтып,  өнеге етерлік    кесек тұлға  екенін  айқын аңғартады. Сөз маржанын ақ жауындай  төкпелеп   шешендік өнерден алдына жан салмаған   ақиық ақын, қазақтың қара   тілі атанған   дуалы    би Ақтайлақ   мұрасы  келешекке   үлгі, өнеге.

Бүгінге дейін еленбей, зерттелмей, ғылыми айналымға түспей келген тағы бір өнер ошағы бар. Ол-Найман ішінде бір ғана Сыбан руынан тарайтын қазақтың он жеті ақыны. Мұның таңқаларлығы , өнер жалғастығын сақтағай жәй шәкірттің тобы емес, бір атадан, тараған ағайынды адамдар. Бұл жайында жазушы Қабдеш Жұмаділов былай деп бағалайды. Бұл адамзат тарихында өте сирек кездесетін құбылыс. Мәдениетімізге өлшеусіз үлес қосқан ғажайып инафон.

Бұлардың алғашқы буыны-шешендік пен ақындықты қатар ұстанған ел ағасы билер болса , кейінгілері-бірыңғай жыр жолына түскендер.

Өнер ошағының бастауы тым ертеде  тереңде жатыр. Қазақ ордасының туы жығылмай, дәуірлеп тұрған кезімен ұштасады. Болашақ өнер сарайының қос босағасын екі бірдей алыптың тіреп тұрғанын көреміз. Оның бірі-Нар дауысты Нарынбай да, екіншісі-Ақтамберді жырау екеуі немерелес ағайын Сыбаннан Жарасқұл, Жанкөбек , Байкөбек, Еркөбек туады. Жанкөбектен-Нарынбай, Бөріккөбектің сары деген ұлынан-Ақтамберді  туады. Ал атақты Дулат ақын- Жарасқұлдың немересі. Бұл әулеттегі шешендік те, ақындық та сол Ақтамберді мен Нарынбайдан бастау алған.

Нарынбай –ХҮІІ-ғасырда  қазақтан шыққан ірі билердің бірі. Әз Тәуке дәуірінің алғашқы кезеңінде Ташкентте он жылдай ұлыс бегі болған кісі. Жас Төле бимен, Қаз дауысты Қазыбекбен тұлғалас. Құттыбай-Қайқара-әрі би, әрі ақын болған. Кезінде хатқа түсіп жинал маған болмаса ел ішінде- “Байара би айтыпты” деген нақыл сөз де, жыр жолдары баршылық. Ақтайлақтың қазақ даласында ислам дінін ортасында, халықты имандылыққа тәрбиелеу де атқарған қызметі өз алдына бір төбе.(22,218б)

Бұл орайда, өткен ғасырдың бас кезінде Түркістаннан қозғалған қожалар әулетінің ел алдымен Ақтайлақ би қазырларындағы Аякөз маңына келіп топтасқанын айта кетуге болады. Олар Найман ішінде ұлыс бегінің арнайы шақыртуымен келгені дау тудырмайды. Бұл келгендер негізінен Мұхаммед пайғамбардың(с.а.с) қауы Би-Фатима мен Әзірет Әли деп тараған Сейіт қожалар болатын. Демек бұл фактіден Сейіт қожалар әулетінің  Арқаға көшуіне мұрындық болған. Ақтайлақ  бидің -өз елінің болашағын арыдан ойлаған аса ірі қайраткер екенін танимыз. (23,256б)

Ақтайлақ өз әкесінің билік ету дәстүрі мен шешендігін жалғастыруымен қатар өз заманында ақындықтың да сара жолын сала білген. Оның терең ойға құрылған  өсиет өлеңдері көп болыпты. “Семей таңы” газетінің 1991 жылғы  17 және 24 тамыз күнгі сандарында халық ақыны Төлеу Көбдіковтың архивінен алынған. “Ақтайлақтың толғауы” дейтін үлкен туынды жарияланды. Ақтайлақ кең қолтықты Сарыарқадағы, оның бір жағында Семей өңіріндегі айтыскерлік өнердің негізін қалап , дамытушылардың бірі болады. Ол атақты Жанақ, Балпық, Қанай ақындарменайтысқан. Бірақ бұл айтыстардың үзінділері ғана сақталған. Содай-ақ Қаз дауысты Қазыбектің немересі, өзінің ұлы Сабырбай мен сөз қағыстырған.(24,3б)

Ол кезде қазақ даласына тоғалаң артқан саудагерлер көрші елдерден көп келеді екен .Олар әкелген заттарын тұрғын халыққа кесімді бағамен тірі малға сататын болыпты. Оның ру басшылары көтеріп алып, несиеге қарататын көрінеді. Бірде Жамалы тобықты руындағы Бөдей тобының Ералы дейтін ,байының ауылында сауда жасап екі-үш ұйғыр жігіттермен сол ауылдың бір ұрысы несиеге кездеме сұраса саудагерлер “сенде мал жоқ, неңді төлейсің”, -деп ештеңе  бермей қояды. Бұған азуын басқан ұры түнделетіп келіп жеке тігілген қостың етегін көтеріп жіберіп, үюлі жатқан дүниелерді ұрлап әкетеді. Ертеңінде бұл кешегі ұрының ісі екені белгілі болады. Бірақ ұры мойындамайды.Ералы бай да көңіл аудармаған болып қалады. Енді саудагерлер Ақтайлақ биге барады. Ұлттық намысқа тиетін мына қолайсыздыққа кейіген Ақтайлақ жоғалған затты иесіне қайтармақшы болады да саудагерлерді ертіп бірнеше адаммен Ералы байдың үйіне аттанады. Ақтайлақ би келе жатыр дегенді естіген Ералы бидің бетін бір ауыз сөзбен қайтарып таста деп бір ақын қызға Ақтайлақтың жолын тосқызады. Қыз су алуға тұрады. Ақтайлақ тобының бір жігіті қыздан!

Ералының ауылы осы ма ! –деп қарсы сұрақ қояды.

Осы, дейді қыз сасып

Сіздер кім боласыздар !-деп қарсы сұрақ қояды.

Құдайы қонақпыз ,-дейді жігіт қулана

Мына ақсақал кім!

Атақты Ақтайлақ биді естуің бар ма!-дейді жігіт. Сол сәт аттылардың алдын кес-кестеп, тұра қалған қыз.

Ақтайлақ би сен бе едің, ақ найзалы!

Ақылыңнан көрмедің еш пайданы

Алпыспенен жетпістің арасында

Талқы таяқ сарт айдады,-есек мінген деп әкесіндей Ақтайлақты өлеңмен мұқатпақшы болыпты. Сонда сақалы кеудесіне түскен, былай деп жауап беріпті.

Сарт айдаса , обалым тобықтыға,

Қой дегенге ұрлығым қойып тұр ма!

Ауыл жөнін сұрауға бұрылып еш,

Қатынсынған бір қарға жолықтым ба!

 

Ел ағадан азады, тон жағадан

Ағал бөрі жортады , тау сағадан.

Ақтайлақ би бастаған он жеті ақын,

Не деп үміт қыласың Байқарадан, дегенде сөзден ұтылан қыз бетін басып ауылға қаша жөнеліпті.

Жанкөбектен, оның ішінде Байқарадан он жеті ақын шыққанын Ақтайлақтың осы өлеңі айқындай түседі. Соңынан Ералы бай Ақтайлақтың  алдында жағымды болып, ат шабан айыбын төлеп , ұрланған заттарды иесіне қайтарып бергізіпті.(25,117б)

Ақынның шығармашылығы киелі кеңес ретінде халықты адалдыққа, әлеуметтік санасын көтеріп шаруашылықты өркендетуге, қарапайымдылыққа ,береке-бірлікке, тынышытыққа, халықты қайырымдылық пен дұрыс басқаруға шақырады. Өзінің зерек ақыл-ойын , парасатын, шешендік тіл шеберлігін халық игілігіне жұмсайды.

Ел ішінде қисынсыз дау,қиюі кеткен сөз, жаптым жала , жәбірліктің болатыны да табиғи іс. Ақын бұл жөнінде

Киелі істі көппен шеш,

Жыршың атса еппен шеш,

Асқынған істі асықпай

Ақылға салып ертең шеш.

Алдыңа қандай іс келсе

Билік айтсаң тура  кес

Мынау қалай демесін,

Алыс жақын көңілдес,-деп насихат айтқанын көреміз.

Өз заманындағы қоғам қайраткері, қазақтың шынайы мақтан тұтатын , артында үлгілі сөзі  қалған ұлының бірі. Ақтайлақ бидің өлең, әңгімелері кітап болып 1991 жылы Алматыда, 1992 жылы Қытайда Шыңжаң халық баспасының “Мұра” журналына шықты. Халқымыз “Би деген  бір бұлақ, ілуде бір туады” деп бекер айтпаған. Бағы үшін ел маңдайы сирек бітетін , біртуар көсем дәрежесінде танылған алғыр би-Ақтайлақ.

Ақтайлақ сөзі-философиялық ойға халықтың шындыққа толы түйінді сөзі ақындық , шешендік мектептің ұстазының аузынан шығар сөз.

Ақтайлақтың даналығын Елбасымыз Н. Назарбаевта ерекше бағалап “Қазаққа ауыз бірлік пен татулық керек. Ел арасы тыныш болса , төңірекпен татау болсақ, бәрінен де өтеміз”.

Ақтайлақ бидің сөзі еске түседі осындайда.

Жақыннан шыққан жау жаман,

Етегіңе жабысқан.

Жөнді кісі болмайды,

Ағайынмен алысқан.

Одан жүйрік ат артық,

Ауыздықпен қарысқан.

Жақынып жасуға бермейді,

Адамнан туған арыстан.

Қазіргі заманға керегі асыл сөз емес пе!

Тәуелсіздік біздің және ата-бабамыздың арманы. Оны сақтап қалу менің де , парыздарың. Бұл баршамызға сын.(9,365б)

Ақтайлақ -суырып салма  ақын. Мысалы жесір дауы тұсында Нұрбекпен салғыласа  келіп жырлаған Ақтайлақтың мынандай бір ауыз әділ билігі жұртты әдеби тәнті қылады.

Жақсы туған қыз болса

Батыр туған ұлмен тең

Сатылған малға қарындас

Есікте жүрген құлмен тең

Еңбегі еш, тұзы сор,

Жалыны өткен күлмен тең .

Қараңғы болған түнмен тең

Көз жасын көрер пенде жоқ

Қайғының дерті умен тең

Еркі өзінде бар болса,

Тең құрбыға жар болса

Болар еді кіммен тең

ХІХ ғасырда қазақ қызының малға сатылып “есікте жүрген күнмен тең” қиямет тағдырын мұндай жанашырлық жырмен толғыуы Ақтайлақтың “зар заманындағы” озық топ биік дәрежесін аңғарпай ма! Басқа да көптеген шығармалары, осы дәрежеде, осы сарында толғанған жырлар десе артық айтқандық емес , Ақтайлақ атақты би ғана емес, ақын да болып, еліміздің рухани қозғалысына олжа салып өткен біртуарлардың бірегейі.

“Атан жүгі тайлаққа дөп келмейді , тайлақ жүгі атанға шақ келмейді”. Қандай дәл,қандай   ықшам , өлең боп құйыла қалған аксиома.

Ақтайлақ би өз заманының ғұламасы, бірақ та барша замандардағы мәңгілік шындықтырдың мән-мағынасына көңіл көзін сала білген, сөйтіп бүкіл адамзаттың ақыл-парасат биігіне көтерілгендей әсер қалдырады.

“Білімді адам ашпай көріп, айтпай сезеді, білімсіз надан нені көріп ,нені сезеді. Көкірегінде кемеңгердің нұр сәулесін жаратқанның өзі жарылқап құйған дүлдүлдер іштен біліп туады.

Айтпай тұрып көру, айтпай сезу арқылы әлеуметке сөз сәулесін түсіреді, ойға кенелтеді, түзу жолға сілтейді.  “Жақсының өзі өлсе де, сөзі өлмейді” деген даналықты ес біліп, етек жапқан көзден естіп келеміз, халықтың мақал-мәтелдері жинақтарынан оқимыз. Орайы кегенде өз пікірімізді қуаттау үшін , тілімізге тиек етеміз. Ал осы жарқыраған алмастай жалғыз жол жырдың-нағыз нақылдың Ақтайлақ бидің асылы екенін көбісі біле бермейді.

“Жаман адам ашпаса көрмейді.

Айтпаса сенбейді.

Қалауын тапса кар жауады,

Сұрауын тапса нені бермейді,

Көре алмаған ағайын не демейді.

Жаманды “тамыр” деме, “кергіге салып езеді,

Тәңірдің ісі-таразы, бар мен жоқты теңейді”.(5, 29б)

Түйдік-түйдік тұжырымды ойлар, байыпты пайымдаулар. Бірінен-бірі асқан балгерлік . Тамаша тағылымдар. Айқын шындық.

Жақсының сөзін тастама, жаманға мұңыңды шағып қақсама”.  Данышпандардың даналық ойларын теру-қарапайым пенденің өзін де қатарынан оздырады, өмірдегі үлесінен молырақ татырады. Ендеше игі жақсылардың ізгі ақыл жемістеріне іңкәр бол .

Ақтайлақ бидің шешендік өнеріне келсек , оның  шешендік сөздері ар жағы Асан –қайғы, Бұқар жыраудың толғау термелерінен бастау алса , бер жағы алдынғы Ақтамберді жыраудың шешендік сөз үлгілерінен сабақ келеді дей аламыз. Айталық, біз “Абай жолы” эпопеясындағы Дулатты оны кейін Барлас деп атаған ,жазушы бейнеленген деуге бейім тұрамыз. Ал Дулаттан ары тұрған Бұқар, Ақтамберді, Ақтайлақ би бар екенін де естен шығармаған абзал. Ақтайлақ биден қалған шешендік сөздер нағыз халықтық шешендік сөздердің дәстүрлі билер сөзінің озық үлгісі деп санауға тұрарлық , ерекше мағыналы, ойы ұшқыр , әрі сөзі өткір ұтымды, қисынды болып келеді.

Ханан тағы тоярда

Қараша жұртпен қас болар

Асылдың барқы кеткенде

Затында жоқ немелер

Қараша жұртта бас болар

Ә,Ақтайлақ, Ақтайлақ

Сөз айтсаң да тақтайлап,

Қу көкірегің солықтап

Көзіңнен аққан жас болар,- деген дүлдүл шешен жас кезінен тұтқиылдан бүрілген сұраққа іркілмей жауап қайтаруға шешен болған. Арзан не!, Қымбат не!, Алыс не!, Жақын не!, Жаман не!, Жақсы не!, Қатты не!, Тәтті не!, -дегенде ол Арзанықау-өтірік, қымбатықыз-шындық, алысықыз-жұмақ, жақынықыз -өлім, қатты-жоқшылық, тәтті –бала, деп тапқырлығын таңқалдырған. (26,31б)

Осындай тосыннан берілген сұраққа табан астында жауап айту халықтың шешендік сөздің қалыптасқан бір үлгісі “Не жетім”! ,”Не артық”! деген сауалдарға термелеп ойды өрнектеп өрістей жауап беру де-халық ерекше қастерлейтін шешендіктің белгісі.

Ел жатбай қонбаса,

Бөтегелі бел жетім.

Ұлығы әділ болмаса,

Болады байтақ ел жетім –дегендей төгілтіп айтылатын шешендік нақыл сөз үлкен қоғамдық мәселені қозғап, өрелі ой айтумен де, сөздің қисынды, орындылығымен де бірден назар аударады .

Ақтайлақтың кез-келген өлеңінде осындай қымбат ғибраттар  бар екен. Бұрынғының білгірлері.    Бәрі де шетінен психолог әрі философ

“Жетімшілік көп көрген

Үш шақырмай “а”демес,

Жаманшылық көп көрген

Жақсы сөзге”жә” демесе,

Ашаршылық көп көрген

Өзі тоймай “мә” демес”.

Бәрі шындық, бәрі рас! “Осы қалай өзі”! дегізер титтей күмән туғызар тескіндігі жоқ, тұтас ойлар, ғылыми тұжырымдар.”А” , “жә”, “мә” деген сөз бейнелер, жеке-жеке сөздің өзі-ақ қаншама жүк арқалатып тұр.

“Ақсұңқардың баласы

Сарқыт қоймайжем жемес”.

Хош . Текті –дегділер ынсабы ырзалық тудырады, өте қанағатшыл , алдына келгенін ауыз-апанына құлата бермейді. Обырдың өмірі қысқа болатынын тектілер біледі. Тартына тамақ ішеді , аздап талғажау етеді-сөйтіп , тамаша үлгі ұсынады.

“Үлгілі туған ұл мен қыз

“Сіз деп айтар, “Сен демес”.

Бейтаныс адаммен де сөйлессең де бірден-ақ соның көргенді екенін көңіл таразысы арқылы, сөйлеген сөзінің сәулесінен-ақ айтқызбай сезесің. Тіл табысуың оңайлайды, әдептілер адам жанын қалтқысыз танығыш, түйсігіңді түсінгіш.

“Үлгісіз туған ұл мен қыз

Өз сөзінен басқаны

Қанша айтсаң да жөн демес.

Тентек ісін жасырса,

Қулығын жұрттан асырса,

Сенімді жұртқа пенде емес”.

Үлгісіз бен көргенсіздің ішің сезеді, тартына тілдесесің, онымен тартқыласып, қызылмай болуды рабайы жоғын есепке аласың.

Ақтайлақ би осыны ұқтырады.

“Тасыма жігіт тасыма,

Тасыған жетер басыңа.

Жаттан да жақын шығады,

Жатырқап жаттан шошыма”.

Моралъдық кодекстің заңға бергісіз бір тармақтары секілді тұла бойы  толы тағылым. Асқақтау, астамшылдық аспанға шығармайды, қайта керісінше, аяқтың астында қалдырады. Ал жан баласы туысы алысты жатқа  санамасын, жатырқамасын-сонда жаттан да жақындай жандар табылады,-дейді Ақтайлақ ақылман.  Руласым, туысым емес деп көрінгеннен безбе!-деу гуманистік көзқарас.

Сондай бауырмалдыққа баулығаны-көргендік.

“Бәрін өзім білем!-деп,

Бекерге лағып жосыма.

Үй менікі дейсіңдер,

Үй артында кісі бар.

Білгендерің осы ма!”

Өркөкіректену, өзімдей ешкім де білімдар емес деп омыраулау-қателік. Сенен де терең білетін ғылым тергендер толып жатыр,

Өзіңнен зор шықса, екі көзің сонда шығар.

“Ителгідей томсарсаң,

Кім жолайды қасыңа!”

Жүрегінде мұз барын сезсе, ешкім маңайыңнан жүрмейді, өзің өзгеге жылы шырай бер жарқын қабақ  таныт, сонда саған да басқалар бауырына тарта,  көңіл қақпасын ашады.

“Күлме бекер досыңа,

Жақсылыққа қуанып,

Жамандыққа жасыма.

Жақсылық пен жамандық,

Өмірінше тұрмайды

Бір пенденің басында”.

Адамды өміршеңдікке үйрету, өз күшіне сеніп тірлік етуге баулу-қандай адамгершілік үрдіс!

“Ағайынды асқа шақырма,

Еске шақыр,-

Сүрінсең, қолтығыңнан демейді!”.

Мен шіріктер қаншама! Халық мақал-мәтелдердің жинағында орын тепкен ойлы сөздер Ақтайлақ бидікі екенін көрген сайын сүйсінесің.

“Шебер адам қаласа,

Қар үстінде от жанар.

Қопал адам қаласа,

Құрғақ отын су болар”.

Әсіресе соңғы екі жол сондайлық қарапайым болып тұр, шендестіру мен кереғарлық сипаты  арқылы адам жадында өшпей ұзаққа сақталады!

“Бүгін бар дүние ертең жоқ.

Баянсыз жалғанның опасыздығын барша ақылдылар өкінішпен атап өтетіні-ежелгі дәстүрдей.

“Басы аманның малы түгел” деген халық мақалын бала күннен бері білуші едім. Ақтайлақ биде бұл өлеңнің жол тармағы екен.

“Басы аман да, мал түгел”.

Халқыңмен бірге қинасу деген осы!

“Жақсы балаң бар болса!

Сарала биден сан асар.

Жаман балаң бар болса,

Қара жолдан адасар”

Ақиқат сөз. Алғыр ойлы, өнерлі, жігерлі ұрпақ өсіріп мерейің өрлесін!

“Екі тілек, бір көңіл!

Дос еңбегін жоя ма.

Нендей нәрсе сұраса,

Көңілді достан аяма!”

“Екі тілек, бір көңіл!”-қандай сыйымды ой! Осылай мығым сөйлеуді халық кемеңгерлерінен зерттеп үйренуге өзіміз пейілді болып , ұрпағымызды үйрете алмай жүрміз-ау әттең! Үйрете білсек, ұсқынсыз сөйлейтін адамдар азаяр еді ғой.

“Қаншама қасірет шексең де,

Досыңды жатқа бояма”.

Ақын “жатқа теңеме” деу орнына адам аузына әлі түсе қоймаған метафора, ауыстырма тудырып, “жатқа бояу” деген жаңа тіркес жасауы классикалық үлгі!

“Берекесіз тобырдан

Бірлігі күшті аз артық”.

Иә, қасірет пен қанға ғасырлар бойы бөккен қазақтың арман бірлігі болғанмен, әрекет-қимыл бірлігі жетімсіз болып сорлағанын осы мақал дәлелдесе керек! Ойлан қазақ баласы, ойлан”

Ақылды деп айтамыз

Тозған елді септесе”.

Ескіні жамандағанның есі шығады. Күйзелген елдің күзгі ағаштай жүдеген шағында үздіктердің қатарына қосылуына басшы болуы қандай ауыр міндет, қандай күрделі жауапкершілі! Тозған елін бүтіндеуге жан-жүрек қуат-күшін, ақыл-ой асылын жан кештілік аянбай жұмсап отырған Елбасына ырза көңілден көп болып білсек, біздің де септескеніміз.

“Ақылдан би болса,

Адаспайды жобадан”.

Өткен заман ойшылдары-бәрі де Ел мен   Ердің ара қатынасын саралай сөз етіп қана қоймайды, тыңдырылар істің нақты жөн жосығын  да  анықтап көрсетеді. “Ата-ананың қадірін балалы болғанда білерсің”,-деп басталатын өлең-нақыл –тұнып тұрған ақыл ! Рас, осы нақыл-өлең  иелігі әркімге бір телініп жүр. Оның  нақ кімдікі  екенін тап басып, дәл анықтау қиын шаруа. Ал  оңай  шаруа-осы өнеге наманың   аса  ғибраттылығын тану, соны тағлиматтылықта оңтайын      тауып кәдеге   асырып, ұрпақ баулу.(24, 214б)

Өлеңнің әрбір егіз екі жолы дербес бір ойдың өнегелі түйіні. “Ақтайлақ би” атты жинақта осы  өлең-мақалдың  неғұрлым толық  нұсқасы келтірілген. Өзге басылымдардағы  келтелеу келетін еді.  Мынау нұсқа  50  жолдай.

“Қара көздің қадірін ,

Нұр тайған соң білерсің,

Қызыл тілдің қадірін

Ұлғайған соң білерсің”

-деген сияқты алтындай сәулелі әрі ыстық жалыны бар сөздер жүрекке жылу береді.  Бұл да ұғынықты өсиет. Тек құлақ ас!

“Жақсыны жәбірлеме,

Өлсе әруағы жебейді

Жаманды тәуір деме,

Ілмелеп сөзді елейді”

Бұл да бүлдіршін жастарға білікті тағлым-нұсқау! Халықтың мақалдары деп жүргеніміздің бірталайы Ақтайлақ бидің ақылды сөздері болып шыққанына қайран қалам.

“Аласаны атқа санама,

Жаманды жанға санама.

Бір сынаған жаманды

Қайтарып екі сынама.

Тіршілікте  сыйласпасаң

Өлгенінде жылама”.

Осылардың бәрі де қайтадан құлығымызға сіңген құнды қасиеттер!

“Басшыңыз болса парақор,

Қосшысы болса жалақор,

Береке елде бола ма!”.

Көрген көңіл өзінен кейінгі өмір құбылыстарын да болжап біледі екен-ау қызыл империя кезінде осындай обыр әкімдерді де, олардың өңеші үңгірдей кең көмекші жандайшаптарын да көрдік қой біз. Қазір де аудан, облыс көлемінде жалақор жоғалып біте қойды дей аламыз ба!

“Ерегескен ел азады,

Еңбек істеген ер озады!”.

Бұл даналық та халық аузына көшкен сөз!

Қайырымды бол қарындасқа,

Өзі тимегенге ұрынба босқа.

Біреуге босқа ұрынамын деп,

Дұшпанға таба, күлкі болма досқа”.

Мұхаммед Ғалисаламның хадисіндегідей имандылық қағидалары ізгілікті идеясымен баурайды оқырмандарды да тыңдарманды да.

“Асқа арыңдаы сатпа,

Ілінбе жаманатқа.

Еріншек болма,

Елгезек бол.

Еңбексіз босқа жатпа”.

Мектептердегі класс қабырғаларына ашық бояулармен ұран ғып жазып, көрнекті жерге іліп қоятын ақылды өсиеттер!

“Алтының болса әсерленбе,

Арыңды сақта”.

Алып ұшпа алаңғасарлардың құлағына қысқа қырық рет құйсаң да,”мәу” демес маубастар болып шығады. Тексіздерге айтылған мәйекті сөздер текке зая кетер-ақ. Әрине, жетелілер еріннің емеуріннен-ақ іліп әкетеді, есте сақтайды, өмірге асырады.

“Халқы түзу болмаса, хан бола ма!”

Көпшіліктің тура жолда алға жылжуы көшбасына тәуелді.ханының абыройлы болиағы халқының елдігіне тәуелді.

“Екі жақсы қосылса,

Айрылмастай пар болар.

Екі жаман қосылса,

Кең дүние тар болар”.

Дос таңдау еркі өзінде , ендеше жаманан қаш, жақсыға жанас. Жаманды түзеу қолыңнан келмесе, жан-жүрек қуатынды жұмсауың да сауап.

“Алдыңа қандай дау келсін,

Билік айтсаң тура кес.

“Мынау қалай” демесін

Алыс-жақын көңілдес”.

Өз басы осындай әділ би болған Ақтайлақ артындағыларға ақ сөйлеуді, ағайынға бұрмауды тұрлаулы үрдіс етіп ұсынып кеткен!

Әділдіктен тайса егер, бидің сағы сынады,

Әділ билік айтпаса, елдің сағы сынады.

Не күшті бұл жалғанда –тағдыр күшті.

Алла –тағалаға адам баласы басын иіп, құлшылық қылсын, пешенесіне жазылғанына мойынсұнсын, наразылық-нала айтпасын дейді Ақтайлақ би.

“Сыпайымен сыйлассаң,

Іштегі сырын ашады,

Сұмпайымен сырлассаң,

Жоқты-барды шатады”.

Психологиялық талдау! Кәдімгі ғылымға сүйеніп, шәкірттерге ашып  берген пән көрініс сияқты.

“Тәрбиесіз тексізге

Ұят пен арды кім берер.

Ағайынға қадірсіз

Арсыздықпен күн көрер”.

Әрі тексіз, әрі бетсіз бетсіз болса, не үміт не қайыр!

Ақтайлақ сияқты айтулы сөз зергерінен ақындар да, ақын еместер де сөз байлау өнерін үйренген, үйреніп те келеді.

“Сауынға жоқ, санға бар…”-Төрт сөздің тұла бойында қаншама мағына жатыр!

Алаштың баласы боп туып, азаматы атана алмай үрген шикілер мен шіріктер қаншама” Халық мақал-мәтелдерінің жинағында орын тепкен ойлы сөздер Ақтайлақ бидікі екенін көрген сайын сүйсінесің

“Шебер адам қаласа,

Қар үстінде от жанар.

Қопал адам қаласа,

Құрғақ отын су болар”.

Әсіресе соңғы екі жол сондайлық қарапайым болып тұр, шендестіру мен кереғарлық сипаты арқылы адам жадында өшпей ұзаққа сақталады!

“Бүгін бар дүние ертең жоқ”.

Баянсыз жалғанның опасыздығын барша ақылдылар өкінішпен атап өтетіні-ежелгі дәстүрдей.

“Басы аманның малы түгел” деген халық мақалын бала күннен бері білуші едім. Ақтайлақ биде бұл өлеңнің жол тармағы екен.

“Бас аман да, мал түгел.

Халқыңмен бірге қайнасу деген осы!

“Жақсы балаң бар болса!

Сарала белден сан асар.

Жаман балаң бар болса ,

Қара жолдан адасар”

Ақиқат сөз. Алғыр ойлы, өнерлі, жігерлі ұрпақ өсіріп мерейің өрлесін!

“Екі тілек бір көңіл !

Дос еңбегін жоя ма.

Нендей нәрсе сұраса,

Көңілді достан аяма!”

“Екі  тілек бір көңіл!”-қандай сыйымды ой! Осылай мығым сөйлеуді халық кемеңгерлерінен зерттеп үйренуге  өзіміз пейілді болып, ұрпағымызды үйрете алмай жүрміз-ау әттең! Үйрете білсек, ұсқынсыз сөйлейтін адамдар азаяр еді ғой.

“Қаншама қасірет шексең де,

Досыңды жатқа бояма”.

Ақын “жатқа теңеме” деу орнына адам аузына әлі түсе қоймаған метафора, ауыстырма тудырып   “жатқа бояу” деген жаңа тіркес жасауы классикалық үлгі!

“Берекесіз тобырдан

Бірлігі күшті аз артық”.

Иә, қасірет пен қанға ғасырлар бойы бөккен қазақтың арман бірлігі болғанмен, әрекет-қимыл бірлігі жетімсіз болып сорлағанын осы мақал дәлелдесе керек! Ойлан қазақ баласы, ойлан!

“Ақылды деп айтамыз

Тозған елді септесе”.

Ескіні жамандағанның есі шығады. Күйзелген елдің күзгі ағаштай жүдеген шағында үздіктердің қатарына қосылуына басшы болуы қандай ауыр міндет, қандай күрделі жауапкершілік! Тозған елін бүтіндеуге жан-жүрек  қуат-күшін, ақыл-ой асылын жан кештілік аянбай жұмсап отырған Елбасына ырза көңілден көп болып көмектес білсек, біздің де септескеніміз.

Өткен заман ойшылдары-бәрі де Ел мен Ердің қатынасын саралай сөз етіп қана қоймайды, тындырылар түрлі істің нақты жөн жосығын да анықтап көрсетеді. “Ата –ананың қадірін балалы болғанда білерсің”,-деп басталатын өлең-нақыл-тұнып тұрған ақыл! Рас, осы нақыл-өлең иелігі әркімге бір  тенеліп жүр. Оның нақ кімдікі екенін тап басып, дәл анықтау қиын шығар. Ал оңай шауа –осы өнеге наманың аса ғибраииылығын тану, соны тағлиматтылыққа оңтайын тауып кәдеге асырып, ұрпақ баулу

Өзін шешендік жасына арналған әрбір би тұсындағы   аты кең жайылған   билігі бір биден ақыл  кеңес алып,  бата сұрайды екен.  Бұл сол талапкердің   толысқан шағын  аңғартады екен.  Осындай игі ниетпен  Ақтайлақ жас кезінде  ұлы жүз шымыр  биге барыпты. Шымыр би баланың   тілегін құп алып: онда, балам, жолдастың  жүзін алма, бірін ал, бір кісі жүз кісіге  олжа салатын   жақсымен дос болсаң, жетерсің мұратқа, жаманмен дос болсаң қаларсың ұятқа… өгізді өрге салма,  қанатыңды талдырма, жаманға  іс түссе, сағыңды сындырады. Ақымаққа сырыңды айтып,  өзі де жас баланы   сынау   ниетімен  оған бірнеше   сұрақ қояды.

 

ІІ ТАРАУ

 

Ақтайлақ бидің әдеби мұрасының  көркемдік ерекшелігі,

  толғауларының құрылымы

 

Шыныда да шешендік   сөздер бар да, шешендік өнер бар. Соңғысы көптеген сөз үлгілеріне, жанрлық түрлерге, қатысты ұғым. Ал шын мәнісіндегі  шешендік сөздер,  қазақ әдебиетінде мейлінше дамыған  өзіндік дәстүрлері,  үлгілері бар және  қазақ  өмірінен   туып, қазақша  ойлау  сөйлеу жүйесіне  сай қалыптасқан шешендік   сөздер – бұлар  алдымен  билер сөзі, дау сөзі, нақыл түрінде келетін   қағытпа, не жауап сөз.  Бұлар негізінен билік айтқанда, екі ұлайда дау үстінде шешім айтқанда, немесе сөз таластырғанда   туған шешендік сөз үлгілері: белгілі тарихи жағдайда, қоғамдық ортада туған шешендік сөздер.  Мұндай   қазақы  қалпы    бар  шешендік сөздердің   түйсігі айрықша   тапқырлық  танытатын   жауап сөзді,  қағытпа сөз де жатады.

Ал шешендік үлгіде  айтылатын нақыл сөздерді  терме жыр түрiндегі   сөздерді шешендік  өнердің  үлгіс кеңірек мағынада ғана айтуға болады. Олай етіп,  шешендік сөздерді   жеке жанр түрінде алып  жеке сала деп қарамаса,  шешендік тәсілдер қолданылатын   өлең жырлар қара сөз түріндегі шығармалардың   шеңбер-шегін   анықтау  шынға соғып еді. Қазақ әдебиетіндегі қалыптасып,   әбден дамыған,  кеңінен өріс алған, қазақ сөз өнеріндегі   төл-түлек шешендік   сөздер-міне осылар.(27,156б)

Қазақтың шешендері  жайлы,  би сайлау тºртібі жайлы  кезінде   ұлы ғалым   Ш.Уәлиханов   та атап көрсетіп,   оның өзге елдердегіден бөлек,  бұқарашылдық сипатын жазып кеткен екен.  Ол мұнда билердің   тағайындалып қоймай,  әділ билік айтқан  адамды жұрттың  өзі таңдап  алып жүгінетінін көрсеткен болатын. Сондықтан билік   берушінің   өзі де сол  халық талабына   лайық  кісі болуы   шарт саналып, пара алмайтын,  ақ адал адамдар   ғана би   деген   құрметті   атаққа   ие болған. Халқымызда: «Тура биде туған жоқ,  туғанды биде иман жоқ» деген мақал туып қалыптасқан. Рас,  сондай әділ де шыншыл,   жақынына бұрмайтын билер  сирек те болса ұмытылмай, халық жадында сақталып келген.  Соның бірі   біз сөз етіп отырған Ақтайлақ би  еді. Рас,  әр  рудың,   әр елдің   сондай   билері   халық ұйғаруымен  төрелік беруді  міндетім деп санаған. Жоғарыда айтылған  дәстүр бола тұра жұрт Ақтайлақты әкесі   Байқара   қайтыс болған соң,  жиналып орталарынан  би салған,   бұл әрине,   сирек құбылыс болса да шындық. Сонда Сыбан   руының ақсақалы  Едіге мырза: «Қиуадан сөз табатын,  байлаған сөз түйінін шешетін,  сарашыл кісі керек. Сол үшін мен әлгі талапқа сай келетін кісіні   табу   мақсатында   бір жұмбақ айтамын,  соны дұрыс тауып, шешкен кісі би болсын» деп ұсыныс жасайды.  Жұрт құптаған соң, Едіге би бұлай дейді: «Айдаһар ауызды,  құс қанатты, бота тірсекті,   жылан құйрықты бір жәнтік табиғатты құртып,  елімізді зиянға ұшыратады, бұл нендей жәндік?» депті. Жиналған ел ойланып,  отырып қалады. Ақтайлақтың бұл жігіт кезі екен.  Жұрт үнсіз қалған соң,  Ақтайлақ: «Рұқсат болса мен айтайын» депті. «Е, айт» деседі жұрт. Сонда ол: «Айтсам,  бұл көкқасқа шегіртке емес пе? Мизам айларында қызыл қанат  болып әуелеп,  егін,   шөпті түк қалдырмай жалмап, қара топырағын шығарып кетпей ме? Одан артық қандай зиянкес жәндік бола ма?» дегенде,  Едіге: «Не нәрсе негізіне   тартады деген   осы екен ғой!» деп, әкесінің орнына баласы  Ақтайлақты би санапты.(28,148б) Осындай жұмбақ арқылы жастардың   қайымдасулары  мен  жәй   кездесулерде   болсын  бір-бірінің,  ақыл-есін,   ой-қиялының   жүйріктігін  сынау бұрыннан бар. Әсіресе,   бұл қыз бен жігіт  айтыстарында да,  жалпы жұмбақ айтыстарында  да  ең етек алған. М.Әуезов жұмбақты  «ақындықтың ұрығы» деп атауының   мәні де осында болса керек. Тіпті, тұрмысқа шығатын  қыздың болашақ жарын  жұмбақпен сынап,  көңілі толса,  тұрмыс құрғандары да аз емес. Қалай дегенде де, Ақтайлақтың жоғарыда   жұмбақты жұрттан бұрын,  қолма-қол шешіп беруі де оның   ұшқыр қиялды   екенінің  бір белгісі еді   дей аламыз.

Ақтайлақ бидің бір әділ билігі  ат дауына байланысты  болып келеді.Ертеректе бір жылқылы,  ауылдас байдың бір байталын  айғыр қуып,  үйірден шығарып жіберіпті. Сол байтал жабайы құланның үйіріне   тап болып, құланның   айғырынан шығып,  келер жылы құлындап тұрғанда, жылқы жайып жүрген жылқышы  байталды қосып алмақшы болады, бірақ байтал құлынын тастап,  құланның үйіріне қосылып кетеді. Жылқышы құлынды алып келіп,  бір құлыны   өлген   биеге   теліп   жібереді. Әлгі құлын   бесті   шыққанда,  жүйрік ат болып,  бір үлкен аста бәйгеден  алдымен келеді. Содан біреу сап етіп тани кетеді,  екеу дауласып  Ақтайлақ биге жүгініпті.  Ақтайлақ би екі даугерге  мамыр айында,  қой қоздаған кезде  келіңдер деп қайырады. Келер жылы екі даугер қайта оралады. Би кейін   таныған кісіге үйшік ішіндегі: қозының біреуінің енесін  салуға бұйырады. Енесі мен қозының әбден түстеп,  түгендеп салғанда, енесі  қозыны емірене қабылдапты. Сонда Ақтайлақ би аттың иесі  осы кісі екен деп шешім қабылдайды. Атты бәйгеге қосқан адам құлынды   қалай тауып алғанын  жасырмай айтады. Алайда Ақтайлақ аттың кейінгі иесінің  де еңбегі   елеулі   екенін айтып,  бәйге аттың басын жеті   бестіге бөліп кесіп,   жарым бағасын төлеп атты ал  немесе аттың кейінгі   иесінен жарты құнын алып,  келіс деп билік айтады. Екі даугер бұл шешімге риза болып тарасыпты. Алайда   осыған   ұқсас   төлі мен енесін  таптыру арқылы малдың   шын иесін   анықтау тәсілі   бұрыннан бар,  мұндағы басты мәселе:  кейінгі тауып алған   адамның да   адал еңбегін   ескеретін әділдікте жатыр.(6,98б)

Ақтайлақ бидің өзге шешендерден дараланатын  бір ерекшелігі: төрелікті ұйқасты өлеңмен де тақпақтап түйіп қорытуды жөн санауы дер едік. Билік үстінде айтылған талғамды  ойлары мен өмірдің  сыр-сипатын   сипаттайтын   толғаулары да   пәлсапалық   мәнмен   өріліп  отырады.Соңғылары жыраулардың   жыр-толғауларымен  үндесіп,  астасып,  мақал-мәтел  іспеттес  болып құрылады.

Халықтық дәстүрде   би-шешендер   мен жыраулар   айтыс-қағысқа   қатысуға бара бермеген.  Ақтайлақ би бұған керісінше,  кезі келіп қалғанда   жүйелі  сөз,   аталы   уәж  арқылы қарсыласына   өлеңмен   ұтымды жауап   беруді артық   санамаған.

Ақтайлақ  бидің   шешендік   өнерін   бағдарлай қарасақ,   оның барынша шыншыл,  қара қылды қақ жарған  әділдігін көреміз.  Сол арқылы  би ел   бірлігін,   тату-тұтастығын қорғап,  сол жолда тынбай еңбек еткені  анық аңғарылады. Мұның   бәрі   бидің   кемеңгерлігі  мен  сыншылдығын,   алғыр-тапқырлығын  танытады.

Ақтайлақ би ел арасындағы  дау-шараларды   әділ билігімен,  апарасатты ақылымен,  тапқыр,   ойдағыдай кесімді пайымдауларымен мүлткісіз тындырған. Әрине,  өзінің жаратылысы, көзқарасы, әдептілігі аса жоғары болғандықтан мына   бір қасиетке толы  мөлдір  тізбектерден тануға болады: «Асқа арыңды сатпа, ілінбе жаманатқа,  «Еріншек болма,  елгезек бол, еңбексіз босқа жатпа», «Жақсысын ешкім бермейді, өз қолыңда барыңды  мақта», «Алтының болса әсерленбе, арыңды   сақта, арамдықтан аулақ бол,   адалдықты жақта», береке-бірлік «іздесең,  ең әуелі үй-ішіңмен  бол ынтымақта», «Қайырымды бол қарындасқа,  өзі тимегенге  ұрынба босқа»,  «Мұзға бұзаулап,       тасқа » т.с.с.

Бұлар ғасырлар таразысы екшелеген   өрнегі   әсем   мағыналы   толғаулар   әмір ету, жарлық беру, күшке   соны  нәтиже   бермейтіндігін,  тек қара қылды қақ   жаратын   әділдік,  үлгілі өнеге көрсетушілік  дос пен  дұшпанды    бас идіретін  әрі   сүйсіндіретін   мықтап дәлелдейді.( 29,56б)

Ақын өлеңдеріндегі   негізгі өзегі   – ақылдылық,   адамгершілік,  адалдық,   әділдік,   мейірімділік,  қайырымдылық,   сияқты   адамгåршілік асыл қасиеттер, өмір тіршілік,  болмыс туралы   философиялық   ой-толғаулар болып келеді.

Ат туады биеден,

Алып туар анадан,

Ажал келсе бір күні

Айырар қатын баладан, –

деп   дүние  жалғанның   өткіншілігін,  адам өмірінің  баянсыздығын   айта келеді де:

 

Арғымақ байлап не керек,

Артынан жабы жеткен соң.

Сары ала қылыш не керек

Мұқатып дұшпан кеткен соң.

Ағайын-туған не керек

Аңдысып күні өткен соң, –

 

дейді. Ағайын арасының ынтымақты, тату болуын  мақсат етеді. Осындай ақыл-нақыл, ғибратқа толы басқа   өлеңдерінде   де   жоғарыдағы   ойларына  тереңдете түседі.

Басшыңыз болса парақор,

Қосышыңыз болса жалақор,

Береке елде қала ма?

деп   тұжырым жасайды.

Жетім-жесірге,  жалсыз бен жарлығы. Астамшылық жасауды  насихат етеді.

Жылатып алсаң бір тайды,

Момынға түсер зор қайғы,

Мұнымен ортаң тола ма?

Жетім-жесір жарлыны

Жылатып жолың бола ма?

деп   толғанады ақын. Өз дәуірінің   болмысындағы   шындықты   терең   ашады.

Ақын «Ойлаған елдің қамын кісі бар ма?» деген өлеңінде:

Ойлаған елдің қамын  кісі бар ма?

Қазақпен қарны тойса   ісі бар ма?

Әуелі өз арқаңды   бір жұлады,

Артылсаң  әлі келмей күші барға, –

Деп халық мүддесімен  жұмысы болмайтын,  артылып бара жатсаң  айғырша  ажылдап   келетін атқа   мінерлерді,  ел қамымен ісі болмайтын  жемқорларды   келіп,   осы өлеңінде   тағы да былай дейді:

Тек бермес  құдай үшін тайдың мойын,

Артынан мінген  құрлы қайғың дайын.

Әділетті ойлаған біреуі жоқ,

Қалайша көре тұра қайғырмайын, –

Деп көзімен көріп отырған  әділетсіздікті,  сол феодалдық қоғамдағы   ел билершілердің   бір-бірінің әділ,   адал емес екенін àéòûï  әшкерелейді. Жалшы-жақыбайлардың   қай  ырымсыз   қарау   байлардан  көрген қорлығы  мен зорлығына,   тартқан қайғы-қасіретіне   жаны ашиды, олармен бірге қайғырады, көз жасын бірге төгеді. Бұл жөнінде ақын:

 

Жылатып алсаң бір тайды,

Момынға түсер зор қайғы.

Мұнымен ортаң тола ма?

Жетім-жесір жарлыны,

Жылатып жолың бола ма?, –

деп жетім-жесір,  жалшы-жақыбайларды  жегідей жеп,   тігерге  тұяқ  қоймайтын   қомағай   әкімдерді   жер-жебіріне   жетіп   шенейді. Момын,  жетім-жесір,   жарлының   мұң-мұқтажы  үшін күреседі. Зорлықшыларға қарсы ашық  майданға   шығып,   қарапайым  халықтың   сөзін сөйлейді.(30,289б)

Ақтайлақ өмір шеккен   феодалдық    қоғамда   халыққа деген    зұлымдықтың   алуан   түрі өмір сүрген.  Соның бір ру басы әкімдердің, бай-манаптардың   қолдарына  ұры   ұстап,  алыс-жақыннан  мал ұрлатып әкелдіретін  жаман әдеттері  болған.Олардың ұры-қарылары,  қазан бұзар тентектері   әділдердің   малын ғана емес,  жарлының  жалғыз үміт артарына дейін ұрлап кететін  болған. Міне осы   бір жағдайды   ақын былай деп  әшкерелейді:

Ұрлықпенен күн кешкен,

Өтіріпен күнелткен.

Елге тұлға бола ма?

Жарлының ұрлап жалғызын,

Жылатып ұл-қызын,

Ғаділетсіз хан,  сұлтан

Тентекке тиым сала ма? –

Мұны ақын ұрлықпен,   өтірік айтумен күнелткен хан мен  сұлтандардың   елге   тұлға  бола   алмайтынын,   әділетсіздігін,  жемтіктес тентектеріне тиым салмайтынын  ашып   айтып   қана қоймай,  олармен  бетпе-бет алысады. Ақынның осы бір шумақтары  асқынған феодалдық қоғамда  өмір өткізе отырып,  сол заманның мерездері мен  індеттерін мейлінше әшкерелеуі  және оған қарсы ашық күреске шығуы оның шын жүрегі   мен   идеясын айқын аша түседі.

Данышпан ақын Ақтайлақ   сол іріп-шіріген   зауалға бет алған қоғамдағы  қанаушылар  уәкілдерінің  зорлық-зомбылық  қылықтарын әшкерелеп,  өз замандастарының   бойындағы нашар,  залалды әдеттерді түйреп, сын тезіне алып,  сөгіп-мінегенде  оларды тек қана шенеп,  сөгіп, жаман мінез,  топас,  пасық әрекеттерді әшкерелеп қана қоймайды, соны уытты тілімен түйреп,   сықақ ете отырып, ел халына   қамығып, қайғы жұтып, халықтың мұңлы күйін жырлайды, Сол кінәраттарды   жою үшін жұртты береке-бірлікке шақырады. Ненің   игілік,  ненің   жақсылық және  ненің   бәрінен де   артық екенін   меңзейді.

 

Берекесіз тобûрдан,

Бірлігі күшті аз артық.

Сырын білмес аққудан,

Сырлас болған қаз артық…

Жетім менен жесірге,

Көмектескен ел артық,

Ел намысын ақтаған,

Еңіреген ел артық, –

 

деп  философиялық   ой   түйіндейді. Жетім-жесірдің   жаршысы бола   отырып,  елдің елдігі   соларға  көмектесу   екенін  білдіреді. Бәрінен де ел үшін  еңіреген  ердің  ғана  даңқты  екенін  айтады. Бұл жерде ел намысын  ақтау жолында   аянбай күрескен, жетім-жесірдің көз жасы үшін   солармен   бірге күйзелген,  еңіреген халық   қамқоршысы  Ақтайлақтың   бейнесі   алдымызға келеді…

Қаз дауысты Қазыбек  бидің   немересі  Тіленші би мен Қу/аққу/ дауысты  Құттыбайдың   немересі  Ақтайлақ   би  екеуі   арасынан   қыл өтпеген  тату-тәтті   дос болыпты. Әлеуметтік істерге бірге араласып,  ат салысқан екі дос  кейін келе төс  соғыстырған құда болып, Ақтайлақ Тіленші  бидің   Бұлдан деген   қызын   ортаншы  баласы  Жарасбайға   айттырады. Бұл құдалық   екі ақынды   бұрынғыдан   да достастыра,   сағындыра түседі. Сол күндердің   бірінде  Тіленші  би көзімнің   тірісінде   халықтың   ағасы  Ақтайлақ  биге   сәлем  беріп,  көріп   қайтайын  деп жолдастарын ертіп,  жолға шығады. Тіленші бидің   Ақтайлақ   ауылына   келе жатқанын көріп білген  біреу  Ақтайлаққа  алдын-ала  хабарлап,   сүйінші сұрайды. Қуанышы   қойнына   сыймаған  Ақтайлақ   сұраушының   астына   ат мінгізіп,   үстіне шапан  жапқызады.

Кішіпейіл  ақын Ақтайлақ  «Тіленші   келе жатса   аттың   шылбырын   өзім  ұстайын»  деп,   ауылдың   сыртына  шығып,   адамдардан   оқшаулау   тұрады. Оны көрген  Тіленші   би анадайдан   аттан   түсіп, жаяулап келіп  Ақтайлаққа   сәлем  береді. Құшақтасып,   төске-төс  соғыстырып   болған  Тіленші би:

Жаным-ай қартайғанда   жолықтым ба?

Өмірдің қызығынан торықтың бар?

Артыңнан  70 айдап,  80 қуып,

Тар  торға  90 деген жолықтың ба?!

 

Деп   сәлем беріп,   амандық сұрайды. Сонда ақын Ақтайлақ:

 

Екі қырық,   бір он   бесті  басып тұрмын.

Жасым жетіп   тоқсаннан асып   тұрмын.

Тағдырдың   құзырына   басымды иіп,

«Келсең-кел!» деп   қойнымды   ашып тұрмын.

Халқы тату болмаса хан бола ма?

Тірлікте   бейнет тартпас  жан бола ма?

Қысқа   күнде   қырықты  алған   сұңқар едім,

Арықтаған   тұлпарда  жол бола ма?

 

дейді.

Содан Тіленші тұрып: «Ой,  данышпаным-ай,  сабазым-ай, сұңқырым-ай,  алдына жан салмаған тұлпарым-ай»деп  қолтықтап, қошамет білдірген екен.(31,77б)

Ақынның   өзін  сұңқарға, тұлпарға   теңеуі   тегіннен  тегін  емес. Өз тұсында   ақындық   қуаты   артық,   поэзияда  есе  бермеген   алып  екенін  аңғарамыз.  Сонымен қатар    ақынның «тағдырдың құзырына басымды иіп, «келсең кел!» деп қойнымды   ашып тұрмын» деуі   өмірден үрейленбейтін материалист  ақын   екенін  де онан   әрі   әйгілейді. Өйткені,  95 жасқа келіп,   төрінен көрі жақын тұрған ақын   құдайға   құлшылық етіп сыйынбайды. Осы жасына   дейін   поэзиясының, өлең өрідің   тұғырынан түспеген, қайта   шарықтап   биікке   сағаған   нағыз   сұңқар   екені анық.

Ақын Ақтайлақ    табиғат  дүниесі, табиғаттың жаз,   қыс,   көктем,  күз құбылыстарын    жалаң  суреттемейді. Оны  өмірмен,   еңбекші халық басындағы   ауыртпалықпен,  әсіресе   жетім-жесір, жарлы-жақыбайлардың тіршілігімен  ұштастыра   суреттейді. Сонымен  қатар  табиғат   құбылыстарымен  қоғамдық    құбылыстарды  кірістіре  суреттеу,  сезіну жағынан ақын   иығы  биік-ақ  сияқты. Мысалы, «Не артық»  деген атақты  өлеңінде:

Қайырсыз  болған   жазыңнан,

Қайырлы болған   қыс артық.

Көрінбеген алтыннан,

Пайдасы тиген   мыс  артық,

Пара жеген   билерден,

Қасқыр алған ит артық.

Жалаңаш-жалпы  жарлыға,

Жарқыраған жаз артық, –дейді.

Міне осы  бір-екі   шумақ    өлеңнен ақынның   табиғат   көріністерін   әлеуметтік   өмірден   бөліп алмай, қайта оның   саяси   сыр сипатын ашатын жағдай ретінде   суреттепм  отырғанын  көреміз. «Пара   жеген  билерден, қасқыр алған ит артық» деп өз   тұсындағы  парақор   билер мен   әкімдерді ашықтан ашық,  беті-жүзің   демей   аяусыз   түйреуі  Ақтайлақтың   қалың  бұқара халыққа,  өз  ортасына   аса ықпалды,  асқан беделді   жауынгер ақын екенін танытады.

Қандай адам болса,   оған өмірден,  қоғамнан  өзіне   тиісті   орын ала  беретін нәрсе – адал еңбек  екенін /мейлі   дене еңбегі   немесе   ой еңбегі болсын/ ақын Ақтайлақ   ерекше   ескертеді. Тіпті   бұл тақырыпты  жаңа  жырлап,  философиялық   тұжырым жасайды:

Еріксіз   түскен   еңістен,

Еңбектеп   шыққан   өр артық…

Қорлықпен өткен өмірден,

Азабы жоқ көр артық –

деген   өлең  жолдарды   оқып   отырғанымызда,   қай заманда болса да,   еңбек етпей  не еңбегі  сіңбей, шама-шарқына   қарамай   көз бояушылықпен    биікке шығып,  сол еңістен   түсіп   қалатын    алдамкөстердің   образы көз алдыңа келеді.  Сонымен қатар,   парамен,   айла-шарғымен,  жағымпаздықпен  тағы басқа да тәсілдермен   шенге,   мансапқа  ие болып қалғандар   әшкереленеді. Мұндайдың   өзін ақын «қорлық,   одан азабы жоқ көр артық» деп  түсінеді. Ақын өрге,   биікке   шығуды   да   қолдайды. Бірақ оған   біртіндеп,   тер төгіп,   еңбек етіп,   еңбектеп,   жапа   шегіп жетуді   үйретеді.

Әрі  философ,  әрі ақиқатшыл,   шыншыл  ақын   өзінің   дүниеге материалистік   көзқарасын  онан   әрі айқындап   өткен.  Ақынның  көптеген  туындылары  өзі   жасаған   дәуірдегі   өмір сырын,  заман сипатын,  сондағы  шындықты   шынайы   өз бояуымен,  ғылыми түрде   көрсете білген. Материалист  ақынның   жүйелі   философиялық   шығармасы   болмаса да,  оның поэзиясына   философиялық   ой мен   философиялық    заңдылықтар судай сіңірген. Ақын   шағында   шығарған   бір өлеңінде:

Өлмейтұғын  адам жоқ,

Өзгерместей заман жоқ.

Халыққа сөзім ұнаса,

Кім айтқан деп сұраса,

Ақтайлақ атты   шал болар, –

 

деп  өмір  сырын  осылай   толғайды. Мұнда    жаратылыс  дүниесінің, қоғамның,  заманның   бір   қалыпта   қатып-семіп  қалмай, үнемі өзгеріп, жаңаланып,   дамып   отыратынын  кестелеп   айтады. Сондай-ақ   ақын өз  заманындағы   би атаулының    бәрін бір   таяқпен   айдамайды.(32,79-81б)

Оның   философиясы бойынша, ақылды,   жақсы,   әділет жолынан адаспайтын адал билер бар да,  ақымақ, надан,   қиянатшыл би бар.

Бұл жөнінде ақын:

Ақылдыдан би болса,

Адаспайды жобадан.

Ақымақтан би болса,

Екі қолын айырмас,

Өмірінше парадан, –

Деп ой түйеді. Мүның өзі ақын өмір сүрген   замандағы   қоғамдық құбылыс, нақты жағдай болып қана қоймай, бүгінгі біздің заманымызда, тіпті әлемде өмір сүріп отырған   әлеуметтік ауқым болып табылады. Сондықтан да ақынның    бұл даналығы   қай заманға   болса да   үйлесетін   сияқты.

Ақтайлақ адамның  жастық шағына,  тұтас  өмірі барысына   ерекше  мән беріп,   жан-жақты талдау жасайды. Ақынның жас туралы айтқан өсиеті жай, ермек үшін айтыла салған сөз емес. Мұнда қай кезде адамдардың   қандай болуының қажеттілігінің, не істетуге тиіс екенін   ұғындырады. Атап айтқанда   15 жастың   100 жасқа   дейінгі   болмысты болжай келіп,   35 жасты – жастардың тас түлектей талпынып,   өмір білім тауып болған    күні деп есептейді. Ақыл-зейіні кемеліне келіп,   басқаларға ақыл-кеңес,   басалқылық айтар шағы санайды. Ол өзінің бұл   ой-пікірін   былай деп баяндайды:

Отыз бес — өнер тауып болған күнің,

Талпынып  тас түлектей   толған күнің.

Ақылың,   зейініңмен кемел толып,

Тентекке   билік айтар   болған күнің.

Осы бір шумақ үзінді өлеңінің  өзінен-ақ   жастарды   дер   шағында   құлашты  кең сілтеп,  ерінбей еңбектеніп,   өнер білім  қамтып   қалуға үндегенін   аңғарумен бірге,   өзінің де сол шағында   өнер-білім  тауып,   кемелне келген,  тентектерге билік айта  білетін   қоғам   қайраткері   болғанын көреміз.

Ақын өз халқының барлық жағымды жағын көре,   жырлай білумен  бірге барлық    жағымсыз   жақтарын да   ашынып айтады. Осының бәрін  өз өлеңіне қоса келіп:

Басыңа толық біткен миың бар ма?

Қазаққа   жамандықтан   тиым бар ма? –

Деп қазақ халқының     береке-бірлігінің  жоқтығына,   алтыбақан алауыздығына   қатты күйінеді.

Ақын Ақтайлақ   95-ке   келгенге  дейін   ақылынан адасу былай тұрсын,   қайта осы жасының   өзіне де өлең төгіп   өткеніне   қарағанда,   кейінгі  ұрпаққа мол мұра,   асыл қазына қалдырып,   үлгі,   өнеге шашқан ұлы ақындардың   бірі болғандығына  дау жоқ.  Бірақ,   ақынның   ашына   отырып:

Дүниеден өтсе данышпан,

Сан жүйрікпен   қағысқан,

Жинақтар   ешкім   болмаса,

Артында қалған сөз  жетім, –

 

Деп айтқанындай,  оның шығармалары  өз заманында   жинастырылып, алынбаған сияқты. Сондықтан да оның жас кезіндегі  өлеңдерінің  дені   сақталмаған  немесе   баспа бетінде   жарияланбаған. Ақынның кейінгі уақыттардағы өлеңдері мен   шежіределері мұқым  қазақ арасында жатталып, ұрпақтан   ұрпаққа   ауызша  таралып,   біздің   заманға   жетіп отыр. Ақын мұрасының    бүгінгі   күнге дейінгі   халықтың   жүрегінен орын алып,  сақталып,   жаттап,   таралып   келуі   кездейсоқ іс емес. Ол Ақтайлақтың ақындық  қуатының    күштілігімен,   шығармаларының    құндылығымен, шыншылдығымен байланысты мәселе. Әдебиеттің халықтығы дегені   міне   осы. Жеті қабат жер астында   жатса да   алтын қашан да алтын емес пе!?

Ақтайлақ ойшыл,   халықшыл ақын. Өз өмірінде талай арқалы  ақындармен   айтысып  жүрген   дүлдүл. Өз сөзімен айтқанда  «қысқа күнде  40-ты алған сұңқар».

Ақтайлық біз сөз етіп, зерттеп жүрген   ақын-жыраулардың    көбінен  бұрын өмір сүрген. Сондықтан өлең,  жыр үлгісі және идеялық мазмұны мен көркемдік   жағынан    оның   өзінен   кейінгілерге   ықпал жасап,  әсер етуі табиғи іс. Тіпті басқаны қойып,  ұлы ақын Абайдың   өзі де Ақтайлақпен ой бөлісіп,  тіл табысқан сықылды. Мысалы: Ақтайлақ: «Ойлаған елдің қамын кісі бар ма?» деген өлеңінде: «бергенін   беймаз қылған байың  құрысын,   мойныңа міндет болған   тайың құрысын»,  десе, «Қартайдық,   қайғы ойладық, ұлғайды арман» деген өлеңінде Абай:

«Ант ішіп,   күнде берген жаны құрысын,

Арын сатып тіленген  малы құрысын.

Қысқа   күнде   қырық   жерге   қойма қойып,

Қу тілмен   қулық   сауған   заңы құрысын», –

 

Дейді. Мұнда екі ұлы ақын да байлардың   кедейлерге берген    көмегінің  майын бұлдап,   соны желеу етіп,  езіп-қайнататынын, халықтың тынышын  кетіретінін әшкерелеп нәлет айтса,  енді бір жақтан сол қуанышы  топтарға   жалбарынып ант ішіп,  арын сатушыларды қатты сөгеді.

Ақтайлақ тағы бір өлеңінде:

Дәм бітпей  өлтіретін   қаза бар ма?

Дәм бәтпей өміріңше маза бар ма?

Депм  парақор   хандардың   және олардың    жандайшап   жасауылдарының  ақты қара,   қараны ақ етіп,   халықты күйзелткендеріне  қатты күйінеді.Өзі өмір сүрген қоғамда әділетті,  құлқы   түзу қожалардың жоқ екенін,  би мен төре парақор,  жасауыл тырна болып отырған жағдайда халыққа   маза  болмайтынын   кектене   отырып ескертеді.

Сондай-ақ ұлы ақын  Абай да өзінің өлеңінде:

Сұм дүние тонап жатыр ісің бар ма?

Баяғы күш,  баяғы түсің бар ма?

Алды үміт арты   өкініш  алдамшы өмір,

Желікпен   жерге  тықпас   кісің бар ма?

Дәмі қайтпас, бұзылмас тәтті бар ма?

Бір бес күнің   орны жоқ аптығарға.

Қай қызығы  татиды  қу өмірдің,

Татуды   араз,  жақынды  жат қыларға? –

 

Деп халықты  тонап жатқан сұм дүниеден,  алдамшы қу өмірден  торыққанын,  түңілгенін білдіреді. Біреумен біреуді араздастырып,  жауластырып  жүретін   ру басы   байлар мен   шонжарларды   сын тезіне алады. «Желікпен жерге  тықпас кісің бар ма?» – деп оларды қатты жерлейді. Міне осы мысалдардың өзінен-ақ Абай поэзиясының   бұрын өмір сүрген  Ақтайлақ поэзиясымен   идеялық мазмұн, өлеңдік құрылыс,   стиль,   ұйқас пен ырғақ,  буын-бунақ,   тіл ұстарту,  суреткерлік жағынан   көп ортақтықтың   бар  екенін көреміз.  Тіл  ұстарту жағынан    жай ғана   мысал келтіріп   көретін болсақ,   Ақтайлақ «Қас» сөзін «Қас жүйріктекåн болмас», «Қас жақында  кек болмас», «Қас жаманда тек болмас» деп   сын   есім  ретінде,   күшейтпеді мағынада қолданса, Абайда  «Қарыны тоқ қас надан,  ұқпас сөзді», «Қас надан не ұға алсын», «Ұқсайды қас сұлу  шомылғанға» деп күшейтпелі теңеу   сөз мағынасында   қолданады. «Бөз» деген сөзді   Ақтайлақ «Асқар тау» деген өлеңінде: «Қараша  торғай қаз болмас,  қайқайған тері бөз болмас» деп сын есім  түрінде қолданса, Абай  «Білімдіден шыққан сөз» деп аталатын өлеңінде:

«Ой   тәңір-ойшыл» кер өсек,

Қулық,  сулық не өсек.

Болмаған соң, бір есеп –

Мейлі қамқа,  мейлі бөз,(32,65б)

Деп «ақ зоң,  бәтес»  сияқты   бұлдың атауы  ретінде келтіреді. Осы бір шумақ өлеңде «Кер өсек»  деген сөзді қолданады. «Кер» сөзі анықтауыш  ретінде малдың   түсіне де: «кер ат», «адамның мінез құлқын, іс-әрекет  бейнелеуге де: кербез,  керден,   кер таңба» т.б. қолданылады. Ақын Ақтайлақ осы «Асқар тау»  деген өлеңінде  «кер» сөзін былай деп  қиюластырады:

Сараң байдан сұрасаң

Бәрін «жоқ» деп жолатпас,

Кеселді туған кер кеткен

Ел жұртына сия алмас.

Кенжеге   жүйке,  кер жалқау

Лағынетсіз тіл алмас, —

Деп адамдардың   мінез құлқын,   іс-әрекетін ашу,  сипаттау   тәсілінде   пайдаланады. Ақтайлақ   өзі жөнінде   өте тамаша образды теңеумен «Қысқа күнде  қырық алған сұңқар едім» деп   тереңінен   тебіренсе; ұлы ақын   Абай ащы  тілімен  қулық   сауатын   алаяқтарды   әшкерелей  отырып, «Қысқа күнде 40 жерге қойма қойып» деп қаһарлы   толқын  ата  толғанады.

Демек,   өлең   сөздің   қай жағынан болсын  асқан сөз шебері Ақтайлақтың  Абай ақындығына   не дәуір   әсерінің  болғанын анық  аңғаруға болады. Өйткені ұлы ақын  ең алдымен  туған халқының  рухани бай мәдениетінен, өзінен бұрынғы   ойшылдар мен атақты   ақын-жыраулардан   құнарлы азық,   қуатты   нәр алып өскен.(9,82-84б)

Мына бір жағдайды айта кету керек, атақты  Жанақпен Сыбанның   Түбек бастап   айтысқан  16 ақын    жеңіледі, тек,  17-і  бала ақын  Сабырбай ғана жеңеді. Түбек Ақтайлақтың інісі, Сабырбай кенже баласы екені жоғарыда айтылған еді. Осы  ақын Сабырбай  да жас кезінде  Ақтайлақты  ұстаз тұтқан. «Абай жолы» романында  Бөжейдің  Сабырбай бастап, найман-сыбан  елінен  300 адам  келеді. Сабырбай ақын бастаған осы  қонақтарды Абай өзі күзетеді. Сабырбайдың   әкесі  Ақтайлақ  найман ішінде Сыбан руы болады да, Абай арғын ішінде  Тобықты болып келеді. Өмірдің осындай тарихи деректерін арқа  тірек ете отырып айтқанда  Ақтайлақ  поэзиясының ұлы ақын   Абай поэзиясына   ізгі әсер етуі   табиғи шындық.

Ақын Ақтайлақ қазақ әдебиетінде   идеялық мазмұн және түр жағына  елеулі де ескерерлік   жаңалықтар жасап   өткен үлкен талант иесі.

Ол бұрынғы қазақ поэзиясында   қолданылып келген «қара өлең», «жыр» түрлерін онан әрі байытып, қазақ поэзиясына үлкен үлес қосты.

Ақтайлақ  данышпан   ақын ғана емес, шешен-шежіреші болған адам. Әділ билік айтумен оның даңқы үш жүзге тараған, Ақтайлақтың  90 жасына   дейін үш   жүздің   ортасында  600 билік   айтқаны  мәлім. Сондықтан оны қауым халық «Ақтайлақ би», «Халық атасы» деп атайтын болған. Ақтайлақ бидің өлең-жырлары,   шешендік   сөздері мен  шежірелері еліміздің   солтүстік  Шыңжан  көлемінде,  әсіресе  Тарбағатай  аймағы мен  Бұратала  облысы  көлемінде   көп таралған.

Тарбағатай аймағының  Дөрбілжін  ауданы  Еміл  бойын   мекендеген  шежіреші Ілиясқазы ақсақал:  «Қазақта  алты  түрлі   атақты  шежіре  бар,  оның бірі   сыбан   Ақтайлақ   шежіресі,  екіншісі,  мұран – Тананың   шежіресі,   үшіншісі, – Бейсембінің,  төртіншісі, Ботабайдың,  бесіншісі, Сайболат – Құрман қажының, алтыншысы,   матай – Мырзатайдың  шежірелері  деп айта келіп,  «өзім білгенде   осы шежірелердің   барлығы да  Ақтайлақтың   шежіресіне   тоқтайды. Одан   артық   бірде бірі жоқ.  Ол кісі   шешен шежіреші, аса әділ билік айтқан,  білгір,   халыққа қадірлі болып өскен адам екен» дейді. Ел  арасындағы   әрқилы  талас-тартыс,  дау-жанжалға билік   айтып,  кесім   жасауды  Ақтайлық   бидің  аса   ұтымды әрі   принципті   заң шежіресі  де болған.(33,12б)

Ақынның жатса-тұрса ойлайтыны халық қамы, ел бірлігі  екені көрінеді. Ол ел басқаратын   басшылардың  жаны кіршіксіз таза,   адал,  әділ болуын арман етеді. Парақор басшылық   соңына ерген   елде береке  болмайтынын  айтып,   сондайлардан  сақтауға шақырады.

Ақынның мына өлеңінде   философиялық мәні зор.  Мұнда жүйрік ат,  ақылды азамат,  ер жігіт,  жақсы әйелдің   өмірдегі   орны  қандай екенін қолмен қойғандай   етіп атап береді. Олардың ерге мұра,  елге тұлға   боларлық   қасиеттерін   санаңа құяды.

Ақ сауыт деп айтамыз,

Атылған оқ өтпесе,

Арғымақ деп айтамыз,

Желгенде жылқы жетпесе

Жақсы әйел деп айтамыз

Жамандап ерін сөкпесе [35 б. ]

Осындай қос-қостан таратылған  қосарлы  даналық жолдар    логикалық шындық,   өсиеттік үлгісімен бірдей көкейге қонып,   шым-шым етіп,  санаға сіңіп жатады. Осындай ұтымды тіркестер ақын шығармаларында   жиі ұшырасады.

Татулықты қадірлеп,   достықты ардақтайтын   шұғылалы   шумақтар    бірінен   соң  бірі   кимелеп тұрғандай.

Дүниеде  көрген қызығың

Тату өскен жар болар

Татулық кетсе халқыңнан,

Бір көруге зар болар.

Жаман адам белгісі,

Кемсінеді кедейді.

Жақсы адамның белгісі

Кісі хақын жемейді.

Ителгідей тамсарсаң

Кім жолайды қасыңа

Жақсылыққа қуанып,

Жамандыққа жасыма.

Немесе:

 

Көргенсіз өскен алкеуде

Төрден орын алады.

Сыпайы өскен абзал жан

Босағада қалады.

 

Деген   ғибрат   кестелері   өрнекті, әсем. Бұл қай заманда болмасын   ескірмейтін сөз,   өлмейтін өнегелі нұсқа.

Ақтайлақтың шығармасын   оқып отырып, көп ақындармен   үндес,  сарындас келетінін  аңғарамыз.  Мәселен,   оның “Адамның жасы туралы толғауында»:

Аққұба,   балдай өңді  жарық болса,

Бетіңе қарағанда күлімдеген, –

Деген   жолдары   Ақан серінің  «Жақсы ºéåë   »  өлеңі   ойға оралады. Ол өлең былай басталады.

 

«Ақ жүзді қатын алсаң   бойы сұңғақ

Қасыңа шақырғанда келсе зулап

Дауысы  «әу» дегенде  әрең шығып,

Кеудесі   еңкейгенде   етсе бұлғақ.

Ақтайлақ жақсы әйел   жайында åêi жол ғана айтса,  Ақан оған ұзақ өлең арнаған. Ақтайлақ өлеңдерінің одан кейінгі жолдары

Астына бір жүйрік ат мінсе баптап,

Шапқанда қазған орға сүрінбеген,

Қолыңа түзу мылтық   алсаң оқтап,

Атқанда нысананы тілімдеген…

Ал Ақан серіде

Мылтығың түзі болсын,  өзі сырлы

Сүйменді  оғы болсын    алты қырлы.

Қолында қызыл темір  қалың ауыз,

Алысымен  талғамас   жақын жерді.

 

Аузы тар,  ішкі қыры болсын терең

Ақ қашпайтын қанды ауыз,  өзі перек.

Артық салған дәріні көпсінбесін,

Үстіне серіппейтін жақын жерден(34, 147б)

Бұл өлең бірнеш шумақтан  тұрады. Ойлап қарасақ,  Ақтайлақ өнерінің тақырыбы  айтқанда Ақан  ол тақырыпты   кеңейте   жырлаған тәрізденеді. Ақтайлақ өлеңдері   тек Ақан ғана емес, Әріп, Әсет,  Абай да еріксіз  еске түседі   екен. Мәселен, Ақтайлақтың  «не жетім» деген өлеңінде:

Дүниеден өтсе данышпан,

Сан жүйрікпен қағысқан.

Жинақтар ешкім болмаса,

Артыңда қалған сөз жетім, –

Әсеттің  «Болжайсыз осы екен ғой  өнім деген» өлеңі көкейге келеді. Онда мынадай шумақтар бар.

Болжаусыз осы екен ғой өлім деген,

Күн бұрын көзге келіп көрінбеген.

Артыма сөз қалдырмай ала кеттім,

Айқайға қайран даусым ерінбеген.

Абайдай арт жағына сөз қалдырып,

Жақсы еді-ау   әттеген  ай,  өлу деген.

 

Осы ақын шумақтары   бір-бірімен  үндесіп,   сарындасып жатыр. Бір-бірінің  айтайын деген   ойын   толықтыра   түскендей.

Сол сияқты Ақтайлақ ақынның   төгіп айтар шешендік үлгісі  мен жемқор  әкімдері   аяусыз сынау  тәсілі   әріптен де аңғарылады. Мұның мысалын  Әріптің «Нәпсіге»  деген   ұзақ   толғауындағы   мына  жолдардан байқаймыз.

Терезесіз,   шырақсыз,

Айналуға тұрықсыз,

Түндіксіз үйге кірерсіз

Ақ жалғанға алданып

Әмірін тұтпай жүрерсіз

Зауалы жоқ сұлтанға

Не деп жауап берерсіз?

Адалдықты аттама

Атша басып шідерсіз…

Жайнасаң да жақұттай,

Жан  біткен соң сөнерсің,

Дүниеге сепбеңдер,

Тозған таңдай бедерсіз…

Жорғадан түспей жүрсең де,

Жартақы табыт мінерсіз…

Қасықтап   ақиған дүние,

Шөміштеп сірә төгерсіз.(35,84б)

 

Ал екінші мысалы ақынның  найман  Серікбай қажыға   айтқып  екі шумақ   өлеңіндегі   мына жолдарды   келтіруімізге   болады.

Болса да сыртың қажы ішің арам

Дұрыс деп тіпті айтпайды білген адам

Пара десе   асайсың   балдай көріп

Жалғыз-ақ   ұнамайтын  соның жаман

 

Абай   өз елінің  төңірегінен   шыққан  Ақтайлақ,  Дулат,   Сабырғайды  ғана емес, сонау Түркістанда   туған Шортанбай   мен Баянауылда  өмірін аяқтаған   Бұқар жырауды   да білген. Өзінен бұрынғы   атақты   ақындарға   сын көзбен қарап

Шортанбай,  Дулат пенен Бұқар жырау өлеңі бәрі – жамау ,  бәрі – құрау – деп  олардың кейбіріне   мін  таққан. Бірақ   Абай бұларға   Ақтайлақты қоспаған.

Бұрынғы ескі биді тұрсам барлап

Мақалда айтады екен,  сөз қосарлап, – деп келеді

Де  ақындарға қатты шүйілген.  Оларды  сөз  етіп,  «әркімге мақтау айтып»,  «өлеңмен қайыр сұрағанын » æàðàòïàéäû. Олардан «мақалдап айтып»,  «сөз қосарлап»,  үлгі   тарататын  билерді жоғары   қояды. Абай жоғары қойып отырған билердің  бір және   ол   өлеңдегі   ең белдісі – Ақтайлақ   болғаны даусыз.(36,56б)

Бостандықтың қадірін

Жабылғанда білерсң

Қалтаңдағы  ақшаңды,

Қағылғанда білерсің.

Алыста жүрген туысты

Сағынғанда білерсің

Жиырма бестің қадірін

Жас келгенде білерсің,

Татулықтың қадірін,

Дос кеткенде білерсің,

 

Жапалақ құс мақтанса,

«Жардан тышқан алдым» дер

Жаман адам мақтанса

«Жақсының аяғын шалдым»

дер  деген  Ақтайлақтың  «мақалдап қосарлаған»  даналық   сөздеріне   данышпан    Абай сүйсінген болар.

 

 

 

    

 

         Академик Мұхтар Әуезов орыс жазушысы  Павел  Кузницовқа  1943  жылы жазған   бір хатында   былай дейді. «…жас сарапшылдың соңғы күндерін біз Семейде өткіздік.  Онда ақындар айтысы болды. Облыста,  бұрын неге көрмегенмін  кім білсін, Төлеу деген ірі   ақын бар екен шешесі  көпке   әйгілі Қуандық,  Абаймен айтысқа түскен.

Төлеу  Көбдіков – ақын. Революциядан бұрын  жазылған, «Сарыарқа», «1916 жыл» т.б.  1922 жылы Қарқаралыда   өткізген қазақ автономиясының  екі жылдық тойында   оқылған «коммунист,  айналайын, ақ жүрегім»  деп басталатын   өлеңдері бар. Туған жылы – 1874 ж. Туған жері – Семей облысының. Шұбартау ауданы,  бұрынғы  – сынша Қарқаралы ауданы, Дағанда облысы.

Жастайынан өлеңге құмар,  Абайды пір тұтқан

Қазақтың мәңгі айнасы Абай құтып,

Адамзат алған емес сөзден ұтып.

Таусылмас ұлы дария арнасынан

Отырмыз жүзіп ішіп,  жалдап жұтып,

Өмірде өшпес жарық,  батпас күнім,

Біз жүрсек кім боламыз  сізді ұмытып, –

 

деп  Абайды   қастерлеп  жырлаған  Ақынның    ақындық үлгі   мәселесіне   келер болсақ,  бұл тұрғындан ұлы Абай шығармаларының   игі әсері  қалғандығы даусыз.  Алғаш өлеңді бастағанда   ауызша айтылатын   ақындықтың  көне түрінен бастап,   кейін Абай шығармаларымен  танысқаннан кейін,    өлеңге сыншылдықпен   қарайтын болған.

Өлеңге әркімнің ақ құмары бар,

Ішінде аз-аз   ғана ұғары бар,

Көп жамап,  былғарыға  былғамалық,

Әр  сөздің   өз  жөнімен  ұғары бар, – деуі   соның  дәлелі.

Түбек Байқамқарұлы – айтыс   өнерінің ақиығы   Түбек ақын   1780  жылы  Шығыс Қазақстан   облысы,  Жарма ауданы, Үмбиік   бекетінде  «Қарабұжыр»  деп аталатын  ата қыстауында   дүниеге келген: Ақын 1870  жылы   90 жетіп  қайтыс болған. Нарымбай көп әйел алған кісі. Бір әйелінен әйгілі  шешен – Құттыбай, одан Байқара туса,  тағы бір әйелінен   Сатыпалды. Одан Қондыбай,  одан Байқошқар, одан Түбек туған. Түбек Байғарадан шыққан   17 ақынның   жуан  ортасында   аталады, бірегей жүйрігі саналады.

Он бес жастан   домбыра ұстағанның   өзінде тоқсан   дасына дейін талай алқалы  жиында   ақынның   дуалы   аузынан   нелер   інжу-маржан   төгілгені белгілі. Бірақ кезінде   хатқа түспегендіктен көпшілігі ұмытылған.Оның Бұғыбай   батырға арналғаны,  ұлы жүздің ақыны  Қарабатпен  ұстаз және шәкірт  есебінде тілдесуі, Сабырбай,  Қосан,   Бақтыбай секілді  танымал жүйріктермен  қақатығысы   осындай   асыл   мұралардың   санатына жатады.(9 ,345б)

«Жанаққа өкшелес, ХІХ ғасырдың   айтыс өнерін   өркендетудегі   саңлақ ақынның   бір түбек» деп   сипаттама   беріпті оған  филология ғылымының   докторы,  профессор Ханғали  Сүйіншәлиев 1978 ж.  жарық көрген.  «Саңлақтар сарабы» атты  әдеби зерттеу  кітабында .(37,231б) Ал белгілі  ғалым  Жұмат Тілепов  1988 ж.  шыққан «ХІХ ғасырдағы   қазақ ақындары» деген   жинақта   оның ұлылығын   тіпті айқындай, түседі: «Қазақтың игілі ақыны Түбек Байқошқаров, – дейді, ал  өз  дәуірінің  ең аты шулы, бүкіл Арқа мен Жетісу өңірін ән мен жырға бөлеген,  талай алқалы топтардың  сөз сайысына   тыңдаушысының   жүрегіне нұр құя білген    арқалы өнер иесінің  бірі болған».(38,312б)

Алғаш Түбектің   аты   Жанақпен   айтысынан   шыққан.

Сабырбай Ақтайлақұлы  1793-1883 жылдарда  өмір сүрген адам. Бұл Жанкөбектен  шыққан 17 ақынның  бірі. Ақтайлақ бидің  төрт ұлының кенжесі. Сабырбай жастайынан сөзге орамды, шешен адам болған, әрі ақын. Жас Сабырбайды  жастайынан   ел арасындағы   кішігірім жұмысқа  жұмсап,  оны ел басқаруға бейімдейді.

Сабырбайдың   Салтанбайға   айтқаны

«Алдияр, біздің ауыл Берікқарада,

Белге соққан жыландай  екі арада

Тобықты күнде шауып жылқы алады,

Төресіз иен елде ерік бола ма

Шұбарым – арғымағым ,  арыстаным,

Сөзге бай,  азулыға қарысқаным,

Жасықты жанып-жанып тасқа   салған,

Болаттың ауын тапқан данышпаным.

Шұбарым арғымағым,   кер маралым,

Өз заңынша  бәлкөунåн, жандаралым

Тапап қаптап  жан көзге көрінгенде

Қайраңдап    қазықұрттай   жан  қаларым.

Бұл   жайында  М.Әуезов   те   «Ескі   билердің  ру-тартыстарының   үстінде,  билік үстінде өлең,  мақал,   мәтел тақпақпен ырғасқан   сөздері. Мысалы, Ақтайлақ бидің   сөзі. Сабырбайдың Салтабайға айтқан сөздері» («Қазақ әдебиеті» газетінің  1971 ж.  15 январдағы   3-саны)(39,7б) Сабырбай заманында   елге беделді   әрі ақын, әрі шешен   адам болған. Осындай қасиетінен бе,  Әлде Ақтайлақ бидің   қара шаңырағын   басып қалғандықтан ба   әйтеуір Сабырбайдың   атын   атамай   ел ішінде   оны көзі   тірісінде   де,  өлген соң да оны Шәбеке үйі деп   атайды. Кейінгі ақындар  өлеңдері   ішінде  Шәбеке  деген   Сабырбай деп түсінген жөн.

Сабырбайды  әдейі   тапқыр өлеңінен,  шешен орамды  тілінен,  халыққа қиянатсыз әділ ісінен   Қаракерей,  тобықты  іші   жақсы  сыйлаған. Оның атын    орта   жүздің   көп  ескі  сөзді   адамдары білді.

Сабырбай мен Байбала айтысы, Сыбан Сабырбай ақынның Салтабай төреге айтқан сөзі, Сабырбай ақынның аға   сұлтан    Құнанбайға  айтқаны, Сабырбай ақынның Құнанбайға көңіл айтуы, Сабырбайдың   қызы Қуандықпен айтысы.

Қуандық Сабырбайқызы  – 1844 жылы  туып,  1928 жылы  84 жасында қайтыс болған. Туған жері Семей  облысы,  Жарма ауданы   Шығыс  тауының   кенересіндегі   Қарашоқы – Үшқаражал.

Бұл белгілі шешен, ақын Ақтайлақ   немересі, Сабырбай ақынның    тұңғыш   қызы. Қуандық бір елден ашулы  қайтыпты, себеп, інісі  Сүйіндік   қыз ойнаққа  барғанда   қыз жағы   күйеу   аты деп   атап   түйелерін алып қалады, оған ыза болған   Қуандық

 

«Қызы едім  Сабырбайдың мен Қуандық,

Түйемді тартып алған мен Жуандық.

Тұқымы  Ақтайлақтың қырылмаса,

Салармын  бастарына   бір   қиялдың

Мінбеймін   осы   ауылдың   көлігіне

Түйемді   тартып алған   желігі не?

Қызыңды   өз үйінен   тартып алып,

Салармын   бес  Сыбанның  теліміне».

 

Ашуы кеудесіне   сыймаған,   жаяу   жүріп,   шаршап-шалдығып  қайтқан   Қуандық   ауылына   келген  соң     әкесіне тиіседі.

Қуандық:

 

«Қарасордан жеткенше жүрдім жаяу,

Жаяу жүріп,  аяққа түсті қаяу.

Нәсілсіз бір күшікке  құда болып,

Өкпелі   саған  тым   қатты,  Сабырбай-ау!

 

депті  әкесі қызының   қатты ашуланып   қайтқанын түсінеді де,   оған өлеңмен сыпайы   жауап  қайтарады.

 

«Қуанжан,  өкпелеме, ыза болып,

Қашып ем бір жағдаймен құда болып,

Аламыз   жаз шыққан соң   баламызды

Отыр  ғой   артығымен  малы тасып.

 

Ол ауыл ата тегі жарымаған,

Ата емес арғымақтай арымаған.

Жіберсе түйеқор алып жаяулатып,

Шіркіндер нәсіліңді танымаған деген екен.

Қуандық жоғарыда айтып өткендей, М Әуезовтың “Абай жолы” роман –эпопеясында кеңінен суреттеледі. Қуандықтың ортасында қалған мұрасы өте мол.Қуандықпен Сабырбай, Қуандық пен балалары, Қуандықтың өкілге айтқаны т.б.

Тоғжанның ағасы Асылбекке, оның әйелі Қарашашқа ілесіп, Абай, Ербол екеуі Сабырбай ақынның ауылында болады ғой. Сонда Сабырбайдың қызы Қуандық пен Абай кездеседі. Бірде Сабырбай үй сыртында  отырса, Қуандық пен Абай екеуі үй ішінде әзіл аралас өлеңмен , әнмен айтысып отырғаны екен. Кезегі келгенде Қуандық!

“Басында  ши қалпағың шетін жиған ,

Талай жан”Қуандық “ –деп жанын қиған.

Найманда  сендей жігіт талып жатыр,

Бұтына тері шалбар әрең сиған “ –дейді екен.

Сонда олардың айтысын естіп тұрған үй сыртындағы Сабырбай қызына айтыпты.

“Қуандық неге мұнша әнге салдың

Мен сенен қыз да болсаң, тағылым алдым.

Бір келген құзырыңа мейман шығар,

Көңілін қалдырмашы Абайжанның”-депті.

Міне, осы Қуандықтан атақты ақын Төлеу Көбдіков туады. Т.Көбдіков іркілмейтін үлкен ақын болған. Ол жазған бірнеше поэмалар , шығармалар көп. Кезінде Мұқтар Әуезовта жоғары бағалаған.

Әріп Тәңірбергенов (186-56-1924)  ХХ ғасыр басындағы  қазақ әдебиетінің талатты өкілдерінің бірі Әріп. Шын аты Мұхамедғарып 1856 жылы Шығыс Қазақстан об  лысы, Жарма ауданы, Үмбиік ауылына қарасты Жыланды ауылында туылған.Көптеген заңметтерде жүре отырып, бір сапарында Қапалда болып Сара ақынмен  танысады.Кейіннен  Біржан сал мен Сара қыз арасында болған айтыс желісінн негізгі тақырыптың нысана етіп, “Біржан –Сара”айтысының сюжеттік құрылымы бар  көркем туындыға айналдырған .

Әріп ақындық сапары 15-16 жасынан бастайды. Алғашқыда әзіл-қалжың, қағытпа өлең, суырып салма ақындық өнерімен танылған Әріп Абай өлеңдерінен үлгі-өнеге  ала отырып , Абай өлеңдеріне еліктеп шығармалар жазады. “Таһир “, “Зияда –Шаһмұрат”, “Бәһәрәм” сияқты көлемді дастадары кезінде Қазан қаласында кітап болып басылған. “Нұрғазарұн”, дастаны қазірде ел аузында айтылып жүр. Өмір философиясын терең түсінген “Дүние туралы”, “Өмір туралы”, “Ғапылдың тірлігі”, деген өлеңдерінде  өткінші дүниенің мәнін аша келе адам орнын ерекше атайды. Ақынның шығармалары төңкеріске дегісін баспасөз беттерінде басыла бастады. Әріптің өлеңдерінің негізгі тақырыбы елді зорлаушы озбыр топты сынап, әйел теңдігі сияқты әлеуметтік мәселені көтеруге арналған. “Еңбек туралы”, “Ғылым туралы”, “Сараға”, “Санабай қажы (жоқтау), т.б өлеңдері бар.

Ақтайлақ шығармаларына кеңінен тоқталсақ, өлең үлгілері өзіне дейінгі де өзінен кейінгі де жырау, ақындармен ұштасып үндесіп жатыр.Ақтайлақтың бізге жеткен мұралары аз емес, шамалы деуге болады. Ақтайлақ өлеңдерінің тақыбы мазмұны сол дәуірдегі тарихи –қоғамдық-мәдени өмірмен тығыз байланысты болатыны айдан анық.

Жөніңе кел , Ақтайлақ

Өткесіз жерден қақтайлап,

Қара қылды жарып өт.

Сөзіңді айт та тақтайлап

Қапылыста қағылып

Жау кеп жатса айналып.

Қатып жанды қас батыр

Төсекте жатса шалқалап.

Әй, Ақтайлақ ,Ақтайлақ

Буынсыз тілің сумаңдап,

Көп сөз айттың тақтайлап.

Ақтайлақ өз кезінде әділ би болған шешен, аты-жұртқа даң болған жырау.Ақтайлақ шығармаларын мазмұнына –мәніне қарай бірнеше топқа бөліп қарауымызға болады. Олар біріншіден, философиялық сарынға құрылған ,(Асқар тау, Арғымақ байлап не керек , Қадірін қашан білерсің, нені айтамыз, не жетім,) билік істерге ( аласаны атқа санама , не пайда , бұл дүниеге кім ие жөніңе кел жақсылар ,)әдептілік, кісілік ,адамгершілік жайында , достық туралы , не білмек керек , мақтаншақ,  әйелдер жайында.Адам жасы ,өмір өлшемі жайында ( Дүние Алпыстан асқанда, Біз деп өтіп кеттің бе қайран он бес, кәрілік толғауы , Адам жасы туралы толғау) Дегенменде  осылай топтастырғанымызбен де ақын шығармаларының тақырыбы әр алуан. Ең басты тақырыбы деп қарайтынымыз билік, үлгі, өнеге, мәселесі.

Кез-келген ауызша тараған әдеби мұралардың баршасында текстология мәселесі бірнеше орында тұрады.(40,141б) Ақтайлақ бидің де текстологиясына келер болсақ мұнда ерекше  атап өтердей жайттар аз. Әрі олар тілдік-стилъдік жағынан елеулі де емес. Өйткені Ақтайлақ шығармалары тек зерттеушілер тарапынан ғана жинақталып келді.

Ақтайлақ поэзиясы тілінің  лексикалық құрамы ақтайлақ поэзиясының тілінің лексикалық құрамы едәуір бай. Өйткені сол заманның аумалы –төкпелі кезеңі ақынның шығармаларына әсер ететіні сөзсіз еді. Көптеген өлеңдері ақынның халықтық философияға негізделген. Ал бұл философиялары от басындағы шартылықтан кеңістіктегі заттардың, құбылыстардың ерекшеліктерін, түйіндеу, пайымдау жасайды.

Шыңның басы жалтыр мұз,

Оған ешкім жете алмас.

Құздай құлай су ақса

Өтіп одан кете алмас

Арқан байлап тас басып,

Табалдырық таба алмас.

Құз жартасты қиялап,

Аяқты басып шыға алмас.

Бөлелай болмай бел болмас,

Қараша торғай қаз болмас,

Әз келмей мәз болмас.

Осы сияқты келетін өлеңі шыңдағы мұзға ешкімнің жете алмайтыны бұл философиялық ұғым берудегі тілдік-стильдік тәсілдің материалдары.

Ақтайлақ поэзиясында пассив сөздер өте аз, тіпті кездеспейді де. Тек арагідік мысалы, (жабы, қамқа ). Ақтайлақ өлеңдерінде көбінесе әдеби нормадағы сөздер қолданады. Сондықтан да баршаға түсінікті және өлеңдерін басын бастап оқысақ , аяғына дейін бар екпінмен , ынтамен оқылады. Ақын поэзиясында ерлік-батырлық өлеңдер кездеспейді. Осы себепті ақын өлеңдерінде жауынгерлік лексика мен тіркестеу өте аз кездеседі. Тек өлең жолдарында ғана  бірді-екілі кездеседі.

Ақ сауыт деп айтамыз

Атылған оқ өтпесе.

Арғымақ деп айтамыз,

Желгенде жылқы жетпесе.

Ақылды деп айтамыз,

Тозған елді септесе.

Ер жігіт деп айтамыз,

Жауға тастап кетпесе

Немесе

Жақыннан шыққан жау жаман

Етегіңнен жабысқан.

 

Жақының жауға бермейді

Адамнан туған арыстан.

деген сияқты шумақтар Ақтайлақ өлеңдерінің соғыс, ерлік, батырлық жайлы айтайын демейді, тек ер адамның ер мінезін жорық, соғыс арқылы ғана сырттай баяндай отырып, суреттеп, мінездеп бергісі келеді.

Ақтайлақ  өлеңдерінде қазақ халқының сол дәуірдегі саяси-әлеуметтік өмірінен хабардар ететін  бірсыпыра  әлеуметтік мәндегі терминдер, сөздер мен сөз тіркестері бар. Олар 1) бек, би, төре, жақсы 2) аталы (дан би қойсақ), жақсы( ның сөзін тастама), жаман (ға мұңыңды айтып қастама ).3) қара, халқым (не деп айтады), жалғыз(-ға жетер жақсылық, қараша (-тағы кетсе ханнан , қараша жылап қалады. 4) бай, кедей, жарлы, күң, құлыңыз деген өлең жолдары ақын өлеңдерінде бай көрсетеді.

Ақтайлақ өлеңдерінде араб-парсы сөздерінің кездесу реті жыраудың бұл сөздері шағытай әдебиеті материалдары ыңғайымен болсын , я араб тілі ыңғайымен болсын, қалай дегенде де жете біліп қолданылатындығын аңғартады. Ақын өлеңдерінде ол кезде жалапы халықтың сөйлеу тілі дәстүріне еніп қалған бақ, тақ, қаза, уақыт, залым, сұмырай, момын,мұсылман, жесір, дүние, кеңес, құдай, заман,халық, пара, жан, кедей, әйел, дұшпан, патша т.б сөздермен қатар пақыр, қағаз, лағнет, зат, әгер хабар, зайыр, нұр,хас, жауап, дәулет т.б сияқты сөйлеу тілінде пассив қолданылатын сөздерде кездеседі.

Бұл сөздердің Ақтайлақ сөздерінде қолданылуы олардың сөйлеу тілінің тұрақты қорына айналып, дағдылы тіл машығына енгендігін емес,жырау бұлардың біразынан-ақ поэтикалық  тілдік бояу ретінде әдейі қолданылады.

Хас жүйрікте күй болмас ,

Хас жақсыда кек болмас

Хас жаманда тек болмас   деген түрде де қолданылады.

 

Кейде                     Жабы жеткен соң

Дұшпан кеткен соң

Күні өткен соң

Демің біткен соң

Көме тастап кеткен соң.

деген  түрінде араб-парсы сөздерін синоним жағыдайында қолданылса, кейде жанжал-ерегес, затсыз-тексіз түрінде  араб-қазақ сөздерін синоним ретінде қарсы қояды.

Ақтайлақ өлеңдерінде фразеологиялық тіркестер барынша мол.

1)Атау формалы есім тіркестер хас жүйрік, алтын тұғыр, тас емшек , тар құрсақ, қамқа тон, ақ сұңқар құс, ағаш үй, бақ үйі, кең сарай, сары атан, құба жон, ерекше атап өтетін тіркестер кебеже жүйке, кер жалқау, кеселді туған кер кеткен.

2) Септік формалы есім+тіркестер а) тақтасы таймау, жәбірленген жалғыз жан, күлкіге қалу, тіліне еру, ажал келу сұлуды құшу, жұртпен таласу, қамын айту, соңды кешу т.б тіркестер кездеседі.

3)Атау формалы есім +етістік тіркестер жесір қалмау, төсек тарту, есі шығу, ірге қоспау, үйір болу, кісілігі кету, тіл алмау, көңілі қайту, мезгіл өту, жастық кету т.б кезде осы жерде кездесетін сөздер әр кезде әрқалай мағынада қолданылады.

Ақтайлақ өлеңдеріндегі идиомалық тіркестер сөйлемдер баршылық. Ақын өз сөзін халықтың тілі машығы ыңғайымен образды айтуға барынша бейім тұрады. Тіпті кейде қиын мағыналы сөздері ойды жеңіл, қарапайым сөздермен жалғастырады.

Асқар-асқар асқар тау,

Асқардан биік тау болмас.

Балапан торғай басына

Шырқап ұшып қона алмас.

Күзеп қасып тырбанып,

Бауырын тесіп өте алмас

Шыңның басы жалтыр мұз,

Оған ешкім жете алмас.

Құздан құлай су ақса,

Өтіп одан кете алмас

Әлелай болмай ел болмас

Қараша торғай қаз болмас,

Әз келмей мәз болмас

Шаңқай болмай боз болмас.

Тас тентекте ми болмас ,

Жалғыз ағаш үй болмас,

Жалғыз жігіт үй болмас,

Кеселді туған кер кеткен,

Ел-жұртына сия алмас.

Көзі кетсе көк тұйғын

Көлден үйрек іле алмас

Жәбірленген жалғыз жан

Көзінің жасын тия алмас.

Осы үзінді түгелімен халықтық ауыз әдебиетінде ауыз екі сөйлеу тілінде қалыптасқан дәстүрлі тіркестер мен сөйлемдерге құрылған.

Ақтайлақ шығармаларында тұрақты идеомалық тіркестер кездеседі. Дәулет құс қонды, жұрт аузына  ілінген, тегін олжа болмасқа, бір тілеулі болыңыз, толарсақтан саз кешіп, нақақтан ерні кезеріп , әлекке түскен ғазиз бас, қара қасты қыпша бел, қу көкірегін солықтан, ырғала кешкен қалың ел , қынап бір белін буады.

Тәңірдің ісі таразы нәсібіңді жаттан тіледің қалауын тапса қар жауар , түйе үстінен ит қабар т.б тіркестер бар.

Ақтайлақтағы теңеу сөздер де әрі көлемі жағынан ,әрі түр жағынан барынша шағын. Мысалға алар болсақ.

 

Ақ күмбездей үйіңнен,

Бір шыбындай жан артық,

тағы да сол сияқты

 

Ителгідей томсарған,

Кім жолайды қасыңа

Осы бір екі ауыз теңеуден басқа , көбісі мазмұндық бәрі қимылға қатысты теңеулер. Жоғарыда айтып өткен идиомалар ақын шығармаларында өте жиі ұшырасады. Әлелай болмай ел болмай, Бөлелелай болмай ел болмас, кеселді тауға кер кеткен , кежеге жүйке, кер жалқау, шерлі мұңы тарамас, аяғына қан түсіп, артық дәулет бас жарар, ителгідей томсарған, сіңгірер мұрын таусылып т.б сөздер.

Ақын шығармаларындағы эпитет айқындау келсек, бұл кез-келген шығармада кездесетін құбылыс. Мұнсыз шығарманың көркемдігі ешуақытта әсемденбейді. Ақтайлақтың

Асқар-асқар, асқар тау

Асқардан биік тау болмас.

Балапан  торғай басына

Шырқап ұшып қона алмас

 

Сары ала қылыш не керек

Мұқатып дүние кеткен соң

 

Көктемде жүрген көк тұйғын,

Қонарын қайда кім білсін

Жердегі жортқан көк бөрі,

Түнерін қайда кім білсін.

 

Жалаңаш жалпы жарлыға

Жарқыраған жаз артық

Осының өзі өлеңге ажар, көрік беріп тұрады. Бірінші үзінді де асқар таудың биіктігін , торғайдың қанша ұшса да басына қона алмайтынын осы жолдарда көрсету арқылы, көз алдымызға бетегелі биік шың , құзды таулар елетейді. Екіншіде” қылыш” тың түр-тұлғасын айқындап көрсетіп тұр. Содан кейін “құс” қонатын жерін бір құдай біледі., жалпы мағынада тұйғын жайын ғана емес, осы образ арқылы тіршіліктегі пенделердің ертеңгі күнін болжағандай. Жалаңаш жалпы жарлы-кедей байқұсқа қақаған қыстан да, сәл болсада жылуы бар жаздың артық енені, сонымен қатар философиялық мазмұн қозғап тұр.

Ақын шығармаларындағы метафора(ауыстыру) мына жолдардан байқалады.

“ нені білмек керек” өлеңінде мына бір жолдарына үңілсек

 

Бай отандық мақсат па,

Артық дәулет бас жарар.

Қайырымсыз дәулет не керек,

Сауынға жоқ, санға бар.

Әкесі жалаң болса да,

Төрде отырып сый табар.

Жаман туса баласы

Әкесі жақсы болса да

Түйе үстінен ит қабар.

 

Енді бір “Дүние” өлеңінде

Қарашыл төбет жоғалып

Күнікке қалған дүние

Бұшыққа қалған дүние .

Қошқар тонын жоалып

Үшікке қалған дүние.

Қаптал шапан жоғалып,

Кішікке қалған дүние.

Көзің түсіп сөйлейтін,

Кегін қазып меңзейтін

Пасыққа қалған дүние

Яғни бұл жерде З. Қабдолов көрсеткен айқындаған метафорадан күрделісі деп ойлаймын! Бірінші өлеңде “Артық дәулет,” “қайырымсыздаудәулет” деп байлықтың опа бермейтінін екі ауыз сөз арқылы айқындап тұр.”Төрде отырып сын табар” деп әкесі қандай болса да саналы бала қай жерде болсын өз саналылығын көрсетеді. Ал әкеден зала туған баланың “түйе үстінде тұрса да ит қабар” деген болашағы толық сыйып тұрғандай. Келесі өлеңде тақырып арқылы өлең өн бойындағы ой-толғамдарды айқындайды. Философиялық талғам, философиялық орам өлеңде тұнып тұр.

 

Өз қолыңды кесе алмай,

Ақ кіреді шашыңа

Қайғы қонар басыңа,

Сұмғылан сұмдық Ақтайлақ.

 

Қалауын тапса қар жанар,

 

Асқар-асқар, асқар тау

Асқарын күкн сүймесе

деген жолдарда”ақ кіреді шашыңа” “қайғы қонар басыңа”, “қалауын тапса қар жанар”, “асқарын күн сүймесе” бәрі троптың бір түрі-кейітеу(олицетворение). Яғни жансыз дүниені, жанды дүние қылығымен ауыстырып пайдаланған. Бұл жерде “асқарын күн сүймесе “ деген жолда шыныменде табиғат яки күн тау шыңын сүйе алмасы хақ. Сол себептен сөз көркемдігі, құдыреті соншалық осындай көркемдеу арқылы шығарма өңін әрлендіреді, ажарландырады.

Ақынның шығармаларында  – бәрін айт та, бірін айт,

Төрт мүшеден айрылған,

Бұл дүниеде қор болар

Х х х

 

Тасыма жігіт тасыма,

Тасыған жетер басыңа,

Жаттан да жақын шығады

Жатырқап жаттан шошыма

Ххх

Талапты ерге нұр жауар

Талаптанған жол табар

 

Осылай кездесетін   бірнеше   өлең жолдары   метонимияға   мысал бола алады. Өйткені мұнда   яки бірінші   өлең жолдарында   «төрт мүшеден» айырылып  деген жолда, мына-мына мүшелерден    деп санамалап көрсетіп   тұрған жоқ,  жалпылама алып отыр. Екінші   шумақта   «Тасыған жетер басыңа», «Жаттан», «Жақын» деген   сөздердің орнына  дұшпаныңнан,  жауыңнан,   қас адамыңнан  деп тұрған  жоқ жалпы «жаттан» яғни жат деген сөздің  өзі алдыңғы   сөздердің   толық жалпылама атауы  болып тұр. Одан кейінгі  жолдар » талаптыға» «талапты»  деп бірнәрсеге   құмар,   құштар,  білімді,  ынталы адам   іспетті   айтып тұр. Ал бұл сөз   «талапты», «талаптанған»  сол сөздердің   мағыналық атауы.

Қарағай басы қар жауса,

Жұтамайды сауысқан

Ххх

Толарсақтан саз кешсін,

Ондай аттан не пайда?

Қоғалы көлдер,   қом сулар,

Аққу-қаз қанбай безерсе,

Соры қалың есіл ер

Нақақтан ерні кезерсе,

Ххх

Жөніңе кел  Ақтайлақ,

Өткелсіз жерден қақпайлап,

Қара қылды  жарып өт,

Сөзіңді айт та   тақтайлап,

Қапылыста қағынып

Жау кеп шапса анталап

Қатын жанды қас батыр

Төсекте жатса шалқалап

 

деген  өлең   жолдарындағы «қарағай басы қар жауса», «Толарсақтан саз кешіп», «Қоғалы көлдер,  қам сулар», «Қапылыста қағылып», «жау кеп шапса анталап»,  осы тіркестер әдебиеттегі   ұлғайту  (гипербола) ға мысал болады. Яки  қарағайдың басына   дейін қар жауып, толарсақтан саз кешіп, жаладан ерні кезеріп, жаудың сонша дауыс жарардай анталайтыны анық. Сол себептен осы  жолдарда ақын   осы тәсілді ұтымды  пайдаланған. Тағы бұл жерде айта кететін мәселе   ақын шығармаларында    өзіңнен дейінгі де,  өзіңнен кейінгі де  ақын-жыраулар   әсері немесе   өзінен    кейінгі   ақын-жыраулардың   Ақтайлақ шығармаларына  әсері алғаны   байқалады. Мысалға  жоғарыдағы өлең жолы «Толарсақтан саз кешіп»,  қоғалы көлдер,   қам сулар  деген тіркесте  Біз Махамбеттің Махамбетке дейінгі де   жыраулар поэзиясында   кездесетінін білеміз. Демек Ақтайлақтың  әдеби мұрасымен  өзінен кейінгі де   ақын-жыраулар  таныс екенін,  және Ақтайлақ та өзіне дейінгі   поэзиямен сусындағанын   жоққа шығара алмаймыз.

Ақын мұрасындағы  жыраулық поэзиядан жалғасып  келе жатқан тәсілдер арнау, қайталау әдістері. Яки арнау әдісі  Ақтайлақ шығармаларында   өлең,   нақыл сөз,  өзінің айтқан сөздерінің  барлығы философиялық   арнау өлеңдер, арнау шығармалар. Арнауды А.Байтұрсынов   әуелден үш түрге бөлген. Жарлай арнау, сұрай арнау, зорлай арнау. Кейіннен бұл үлгіге айналды.(41, 89б)

Жөніңе кел жақсылар

Заман жаман еместі.

Билер толған боз үйлер

Тыңдамады кеңесті

Ағайын араз болған соң

Ауыздан кетті несібе

Ыстық жас көзге толған соң

Сөз айтып ек тесіле

Шаршадық сонда несіне?

 

Бұл –  жарлай арнаудың үлгісі. Ақын және адамға емес,  жалпы жұртқа қайырыла сөйлеп, жеке адаммен оңаша емес,  жалпы  жұртпен жария кеңескен.

Бұл дүниеде не жетім?

Айта берсең көп жетім

Үйрек-қазы қалқып ұшпаса,

Дария шалқар көл жетім

Ел жағалай қонбаса

Бетегелі бел жетім

Ұлығы әділ болмаса

Болады байтақ ел жетім

 

Бұл – сұрай арнаудың мысалы: ақын немесе   ақын  жырға   қосып отырған    адам өз  ойын  өзгеге   арнап   сан-сапа   сауал  арқылы айтып жеткізеді де,  өзі сол сауалдарға жауап күтеді

 

Толарсақтан саз кешсін

Ондай аттан не пайда?

Сары қалың есіл ер

Нақақтан ерні кезерсе,

Абынынан  не пайда?

Құлқы кеткен жарының

Ажарынан не пайда?

Немесе

 

Ұрлықпенен күн кешкен,

Өтірікпен күнелткен,

Елге тұлға бола ма?

Жарлының ұрлап  жалғызын,

Жылатады ұл-қызын

Ғаділетсіз хан-сұлтан

Тентекке   тыйым  сала ма?

Немесе

Жетім мен жесір жарлыны

Жылатып жолың бола ма?

Өсіп-өнер  жеріне,

Құс қанаты  тала ма?

Бұл  жерде де  сұрай   арнау. Бірақ мұндай   өзгешелік — арнауда   қойылған   сұрақтарға автор жауап  күтпей  өйткені  олар ешқандай   жауапсыз-ақ  түсінікті,  арнаудың   он   бойында   өзінен-өзі анықталып жатыр.

Жыраулық  поэзияға   тән бір   ерекшелік   мұнда сөз   қайталаулар   жиі кездеседі. Бұл тәсіл сөз әсерін  күшейте  отырып,  ойды ұштап,  ұқтыра түседі.

Денсаулығың бар болса,

Жаратушың жар  болса,

Зәлімнен жәрдем сұрама

Жоқтан бар ғып жаратқан

Мың бір алғыс айтыңдар,

Жаратушы панаға.

 

Бұл – жай қайталау. Яғни автор ерекше мән бере толғап,  толғана жырлап отырғаны  – жаратушының   қасиетін ерекше атап өтіп, жаратушыға  ата-ананы теңеп,   ата-анаға деген    ұлы махаббатты   сүйене, жырлаған, Және бір  сол   жаратушыны  сыйлап   құрметтеуге   шақырады.

Сыпайымен сырлассаң,

Іштегі сырын ашады.

Сұмпайымен сырлассаң

Жоқтан барды шашады.

 

Ас беріп досты алдама

Ардақты досты қорлама

Досың үшін еңбек ет,

Сатпа еңбекті жалдама

 

Асқар, асқар,  асқар тау

Асқардан биік тау болмас

Бұл жолдар   – еспе қайталаулар.  Мұнда ой мен  сыр шынында да   бір түрлі  есіле  түйдектер, еселеніп  келеді де,   алдыңғы ұғымның   аяғы соңғы   ұғымның басына  қайталана көшіп,  өлеңге әсем әуез, әдемі әсер   дарытқандай  болады.

Атадан   асыл  ұл туса

Алысқа түсер сәулесі

Атадан масыл ұл туса

Титыққа жетер әуресі

 

Шебер адам қаласа

Қар үстіне қар жауар

Қапал адам қаласа

Құрғақ отын   су басар.

 

Бұл  кезекті  қайталау,  яки,   эпиформаның   мысалы,  мұндай  өлең үлгісі  Ақтайлақ   шығармашылығынада  өте  көп  кездеседі.

Ақтайлақтың  «Мақтаншақ»  өлеңінде,

Жапалақ құс мақтанса,

«Жардан тышқан алдым» дер

Жаман   адам  мақтанса,

«Жақсыны аяғынан шалдым» дер

«Аузы-басын  қан қылмай,

Қапыда не қып қалдым» дер

Тәрбиесіз тексізге,

Ұят пен арды кім берер

Ағайынға қадірсіз,

Арсыздықпен күн көрер

 

Бұл  жолдарды  әдебиетте дамыту дейді. Фигураның бір түрі   (градиция) Яғни  алдыңғы   сөзден соңғы   сөзі  күшейтіп жеткізу. Ал мына   өлең жолдарында  адамның    адамшылық   адамгершілік  қасиетін бір-бір жолдан кейін  дамытып, күшейтіп отыр. Шығармаға   үлкен күш,  мағына-мән  болып тұрғандай.

Ақтайлақ    шығармаларында   ең көп  кездесетін түр егіздеу (параллелизм). Көпшілік тіпті барлық    өлеңдері, осы егіздеу тәсіліне   құрылып жазылған. Екі ұдай   нәрсені,  құбылысты,  ұғымды,  сезімді   қатар қойып,  жұптап суреттеу.(40,187б)

 

Ақта жаман қар болар,

Құста жаман сор болар

 

Қарашыл төбет жоғалып

Күшікке қалған дүние

Сіңбірер мұрын таусылып,

Пұшыққа   қалған дүние

 

Ақ сауық деп айтамыз,

Атылған оқ өтпесе,

Арғымақ деп айтамыз,

Желгенде жылқы жетпесе

 

Арғымақ бойлап не керек,

Артынан жабы жеткен соң

Сарала қымыз не керек,

Мұқатып дұшпан кеткен соң

 

Осы  сияқты   келетін өлең жолдарының   бәрі егіздеу. Яки мақал-мәтелге   ұқсас нақыл, ықшам сөздер.  Мұнда екі-екі жолдан    құралып келіп мақал   сияқты  философиялық ұғым, философиялық астар береді. Мысалы: «Асқар тау», «Нені айтамыз», «Не артық», «Жарасым жайында», «Мақтаншақ», «Сыпайымен сырлассақ», «Аласаны  атқа санама», «Дүние», «Арғымақ байлап  не керек», «Көлді айналған қызғыш құс», «Алтын жалды айғырдан» т.б.   өлеңдері   мақал түріндегі философиялық мәнге  құрылған,  бүгінгі және кешегі  өмір шындығы,  шығарманы оқи отырып мақұлдап, бас изетер тұстар өте көп. Шығармаларын оқи отырып  Ақтайлақ бидің болмысын,  қоғамдық-саяси   істерге   етене   араласып,  халықтың мұңын  мұңдап,  жоғын жоқтаған    данышпан   суреткер,   ірі тұлға,  философ екеніне сөзсіз  көзіміз жетеді.

 

 

 

 

Ақтайлақ өлеңдерінің құрылымы

 

 

Àтайлақ  өлеңдері  көпшілігі  екі   тармақты   шумаққа құрылған

Көркенсіз өскен / алакеуде, /

Төрден / орын алады/

Сыпайы өскен / абзал жан/

Босағада  /  қалады/

 

Қалың кілем /  жапсаңыз /,

Қара нарға/ жарасар/,

Қамқа торғын / жапсаңыз/

Ақылды   жанға /  жарасар/

 

Ер жігіт деп /  айтамыз/,

Жауға тастап/ кетпесе/

Жақсы әйел деп /  айтамыз/

Жамандап   ерін/ сөкпесе/

 

Қара қасты / қыпша бел/,

Сылаңдаса / алдыңнан/,

Қайырылып /  жауап бермесе/

Құр қараған  /  көз жетім/

 

Ал келесі  мына   өлең   жолдары  үш   тармаққа   құрылған

 

Арғымақ /  байлап / не керек,/

Артынан/ жабы / жеткен соң/

Сары ал/ қылыш / не керек/

Мұқытап / дұшпан / кеткен соң/

 

Аласаны / атқа/  санама/

Жаманды / жанға / балама/

Бір /  сынаған  / жаманды/

Қайырып / екі /  мсынама/

 

Сексеннен  асып/  тоқсанға/  келген шақта

Иә, Алла /  ұрпағымды/ өзің сақта/

Қартайғанда /  би атам /  айтқаны деп,/

Ұққандарға /  айтарсың/  кей уақытта/

 

Ақтайлақ өлеңдерінің  буын   саны   әр түрлі   көбісі,   бірінші   кездесетін   тоғыз буынды  өлең.

4            2        3

Аласаны / атқа/ санама

Жаманда жанға балама

Бір сынаған жаманды

Қайырып екі санама.

Сегіз буынды   өлең шумағы

3           2           3

Тасым / жігіт / тасыма

 

3              2             3

Тасыған / жетер / басыңа

 

3             2             3

Жаттан да / жақсы / шығады

 

3                 2              3

Жатырқап  /  жаттан / шошыма

 

 

3                   2               3

Арғымақ  /  байлап // не керек /

3                 2                3

Артыңнан/ жабы / жеткен соң /

3               2                 3

Сарала /  қылыш /  не керек /,

3              2                 3

Мұқатып / дұшпан /  күлген соң /

 

Жеті буынды   өлеңдер   ақын   шығармаларында   өлеңдерінің   көпшілігі  осы   буынды. Академик Корш  былай деп жазды. Мейлінше  ықшам,  мейліншге мол  тараған,  түрік жазу-сызуының   тіпті көне   ескерткіштеріне   кездесетін   жеті буынды   өлеңді хронологиялық   жағынан,   сірә,  бар өлеңнің   басы деп  білген  жөн болар. Дәл осындай   пікірді   академик  Гордлевский   де айтты: «Түрік нәсілдес   халықтардың бәріне   жаппай   таралуынан   қарағанда, жеті буынды   өлең   түрік   әнінің   ең негізгі   және ең   ескі   өлшемі тәрізді. Осы тұжырымдар тегін еместігін академик З.Қабдоловта растайды. Енді, мысалға келсек(42,19-24б)

 

2       2       3

Шебер / адам қаласа,

1       2            3

Қар үстіне от жанар

 

2         2         3

Қапал адам қаласа

2           2           3

Құрғақ  отын  су  болар

3           1             3

Жөніңе  / кел /,  жақсылар/,

2             2              3

Заман /  жаман / емес-ті

2           2               3

Билер / толған / бөз үйлер

• 3

Таңдамады /    кеңесті

«Қазақ поэзиясында   ұқсастықтардың   түрі көп, – деп жазады. Академик Қ.Жұмалиев – бірақ ең негізгісі   және   көп   қолданылатыны  мыналар.

1) Қара өлең ұйқасы  2) шұбыртпалы ұйқас, 3) ерікті ұйқас 4 ) кезекті ұйқас 5 ) шалыс ұйқас,  6 ) егіз ұйқас, 7) аралас ұйқас, 8) осы күнгі   ерікті ұйқас.(43,119-127б)

 

Ақтайлақ өлеңдерінде   кездесетін   ұйқасқа келсек,   көбінесе кезекті   ұйқас пен   шалыс  ұйқасқа   құрылған.  Ал арасында   қара өлең   ұйқасы   сонда кездеседі,  ал басқа   ұйқас  түрлері  жоқ емес.Бір екі  өлеңінде   ерікті   ұйқас  кездеседі. Мысалы:

 

Ханнан  тақыр  таярда,     а

Қараша жұртпен қас болар  б

Асылдың барқы кеткенде  в

Затында жоқ немелер  г

Қараша жұртқа  бас болар  б

Ә, Ақтайлақ,  Ақтайлақ,  д

Сөз айтсаң да  тақтайлап,  ж

Қу көкірегің   солықтап,   ж

Көзіңнен аққан жас болар  б

 

Алтын жалды айғырдан  а

Хас арғымақ туады  б

Қанша күйі кетсе де в

Жүйріктіңжолын қуады  б

 

Немесе

Көлді айналған қызғыш құс,   а

Көлдің сәні болған кез б

Ырғала кеткен қалың  ел,   в

Жердің  сәні   болған кез   б

 

Немесе

 

Оңар елдің баласы,   а

Жалғыз сөзбен келісер   б

Оңбағанның   саяғы   в

Айдалады   тебісер   б

Міне   осы  сияқты   кезекті ұйқас   өлеңдер   ақын   мұрасында   өте көп.

Атадан   асыл  ұл туса  а

Алысқа түсер сәулесі  б

Атадан масыл ұл туса  а

Титыққа жетер әуресі   б

 

Немесе

Ата-ананың қадірін  а

Балалы болғанда білерсің  б

Балалықтың қадірін  а

Саналы   болғанда  білерсің  б

Немесе

Қалың кілем жапсаңыз  а

Қара нарға жарасар б

Қамқа торғын жапсаңыз  а

Ақылды жанға жарасар  б

Осы сияқты  көптеген   өлеңдері   ақынның   шалыс   ұйқасқа   құрылған.

Ендігі  қара  өлең   ұйқасына   құрылған   өлеңдері   де    шанда кездеседі. Мысалы:

 

Ақ та жаман қар болар,   а

Құста жаман сор болар.  А

Екі жақсы қосылса,   б

Айрылмастай пар болар  а

Немесе

Аласаны атқа санама,  а

Жаманды жанға балама, а

Бір сынаған жаманды  б

Қайырып  екіә  сынама  а

 

Енді  мына бір өлеңіне   назар   аударайықшы «Êәрілік туралы»

 

Ақтайлақ би атандым биік шынар,  а

Әділ билік   айтуға   болдым құмар б

Жесір дауы,  құн дауы  деген кезде  в

Тез бітірсем   тоқтатпай   жаным тынар а

Екі жағын   риза  етіп   тоқтатсам г

Деуші едім  көп  ішінде   сағым сынар   а

 

 

Ақтайлақ бидің нақыл-тақпақ сөздері

 

Асқа арыңды сатпа,

Ілінбе жаман атқа.

 

Еріншек болма,

Елгезек бол,

Еңбексіз босқа жатпа.

 

Жақсысын ешкім бермейді,

Өз қолыңда барыңды мақта.

 

Артыңнан  болса әсерленбе,

Арыңды сақта.

 

Арамдықтан аулар бол,

Адалдықты жақта.

 

Береке-бірлік іздесең,

Ең әуелі үй-ішіңмен бол.

Ынтымақта.

 

Хас дұшпанға қарсы тұр.

Мейлі мылтығыңды оқта.

 

Қайырымды   бол қарындасқа,

Өзі  тимегенге  ұрынба босқа.

 

Біреуге босқа   ұрынамын деп,

Дұшпанға таба,  күлкі болма   досқа.

 

Ағайынды    әрекеттеме,

Мұзға  бұзаулап,

Жеріме тасқа.

 

Ерегескен ел азады,

Еңбек істеген ер озады,

Не айту керек бұдан басқа.

 

Білімді адам сөз ұғады,

Білімсіз адам нені ұғады.

 

Айтып-айтпай   немене,

Сөзіңді  тыңдап ұқпағанға.

 

Ххх

Сөз анасы  – құлақ,

Су анасы – бұлақ,

Жан денеге  қонақ,

Жанды жебер тамақ.

 

Ххх

Аласаны атқа санама,

Жақсыны жатқа санама,

Бір сынағанды екі сынама.

Тірлікте туысыңмен   сыйласпасаң,

Өлгенде құм құйылсын көзіңе,

Жылама.

 

Ххх

Қатынның қулығынан сақта,

Сұм билердің сұмдығынан сақта .

 

ххх

Жақсының өзі өлседе ,сөзі өлмейді.

 

Ххх

Жаман  адам  ашпаса,  көрмейді,

Айтпаса   сезбейді.

 

Ххх

Қалауын тапса қар жанады,

Сұрауын тапса  нені   бермейді,

Көре   алмаған   ағайын  не демейді.

 

Ххх

Жаманды   тамыр  деме,   кергіге  салып  егеді,

Тәңірдің   ісі   таразы, бар мен  жоқты   теңейді,.

 

Ххх

Жақсының сөзін  тастама,

Жаманға  мұңыңды  шағып қақсама.

 

Ххх

Атан  жүгі   тайлаққа   дәп келмейді,

Тайлақ жүні атанға  шақ келмейді.

 

Тұлпар сұлу көрінер жалды болса,

Жігіт сұлу көрінер малды болса.

 

Хас сұлу ажарлы болар,

Отауы базарлы болар.

 

Бақытсыз ердің төсегі суық,

Өмірден гөрі мүрдесі жуық.

 

Жарыңды алдап жар сүйме,

Жар қасіретін шегесің.

 

Жүгенді ат,  әдепті ер азбайды.

 

Нәпсінің тілегін  тамақ  қанағаттандырады.

 

Нәпсі бала сияқты, ерік берсе бәрін істейді.

 

Дұрыс  тілегін орындасаң да,   әмір қылудан сақтан.

 

Залым уды көркем көрсетеді.

 

Сақтанған істе өкініш жоқ.

 

Ғылым жоқ адамды ғылым деу де кінә.

 

Жақын жүрсең де ғалымның өзін,  сөзін түсіну қиын,

Бірақ алыстағы  адамдарға жарықайды.

 

Әркімге пайғамбарымыздың  жәрдемі болса,

Кездескен арыстан кілт тоқтайды.

Алланы бірлеп кешірім сұрау – күнәдан тазару.

 

Азғындыққа еру – күнә табудың төте жолы.

 

Шын қазы кінәңе айыптайды.

Көп арланның біреуі абдан болар,

Көп сұлудың біреуі сайтан болар.

Түлкі жатарында жер талғамайды.

Әйел  жатарында ер талғамайды.

 

Үш атаға дейін құлдық жоқ,

Үш жылға дейін тұлдық жоқ.

 

Адасқаныңды артыңдағылар,

Жаңылысқаныңды   жаныңдағылар байқайды.

 

Алтынды таудың   торғайы  сары келеді,

Бақ қонатын жігіттің  айтқаны дәрі келеді.

 

Мың кісінің атын білгеннен сақтан,

Өз атын мың кісі білгеннен  сақтан.

 

Сөйлегенше сөз – адамның құлы,

Сөйлеген соң адам – сөздің құлы.

 

Биіктің басына шық,  бауырын көрме,

Жақсының даңқын есті,  ауылын көрме!

 

Ит басты: сиыр   аяқтыны   жақыным деме,

Шөп желке,  шөңге тілдіні,  қатыным деме.

 

Жер жастанып, жабағыға сүрініп,

Еңіреуді кетіп,  емдене табысқан.

Бошалап кетіп,  боталап қайтқан.

 

Түлкі жүйрік – дыбысы жоқ,

Қасқыр жүйрік – шабысы жоқ.

 

Әйелдің көңілі жүйрік ақылы жоқ,

Ақылы болса,  білегі  мен тақымы жоқ.
Қорытынды

 

Қорыта келгенде  қазір біреулер жоқтан бар  жасап,  ата-бабаларын   әлпеттеп жатқанда, қолдағы асылда жарқыратып көрсете алмау, ел атына сын сүйекке таңба, жоғарыда аталған он жеті ақынның   да қазақ әдебиетіндегі  орнын ерекше атауға болады. Тек осы он жеті ақын ғана емес, сыбан руынан көптеген  би-шешендер, ақындар,  данагөйлер шыққан.

Ақтайлақ мұрасы бұрын сонды баспа бетін көрмеген,  тек   ел аузында ғана  сақталып   келген.  Алғаш «Семей таңы» газетінде бірді-екілі  өлеңдері, кейіннен,  «Ел аузынан» атты  жинақта жарық көрген. Ал енді осы  соңғы жылдары  Ақтайлақтың ұрпағы ғылым академиясының  қызметкері филология ғылымдарының кандидаты Серікқазы Қорабай Ақтайлақ мұраларын жинастырып, алғаш рет «Ақтайлақ би»  деген атпен жинақ шығарды. Мұнда бидің өлең толғаулары, ата-тегі, ұлылардың пікірі келтірілген. Бұл алғашқы жинақ деп танылып, ақын шығапрмалары бірінші рет оқырман   қауымға таныла бастады. Осыдан барып ғалымдарымыздың  ақын шығармаларына деген  көзқарастарын танылды. Осыдан барып бұл жинақ   өңделіп 2003 жылы «Елорда»  баспасына   қайта шықты. Сонымен қатар Ақтайлақ би жөнінде  «Ақтайлақ шежіресі»  деген атпен өзінің ұрпағы Қазақстанға   еңбегі сіңген дәрігер   Мұқтар Айтқазин деген  азамат бидің шежіресін жазды. Мұнда тек Ақтайлақтан тараған ұрпақтар ғана емес, сонау найманнан таралған ұрпақтар жөнінде сөз етіледі.

«Абылай хан өз тұсында  үш жүзден елу бидің  шақыртып, қазақ руының шежіресін жаздырған екен.  Елу би істерін аяқтағаннан кейін біртұтас ел шежіресін  жазу үшін таңдаулы  да білімді  бес биге осы шежірелерді  қаратады. Сол бес бидің бірі Ақтайлақ би болған деседі. Шежірелердің соңғы біртұтас нұсұқасын жасалғаннан кейін қайта көшіріп, елу биге бір-бірден қолжазба шежіре  берілген екен де, оның біреуі Ақтайлақ биге бұйырыпты», — деген  үзінді келтірген  Мұқтар Мағауин пікіріне сүйенсек  шынында да сонау Абылай заманында   осындай беделге ие болған Ақтайлақ бекер адам  болмағанын көрсетеді. Оның әділ де,  шешімді билік сөздері сол заманда да мәнге ие болған.

Қыл қалам шебері Қабдеш Жұмаділов «Прометей алауында» атты тарихи романында : «Көптеген ойында жүрген  бір арманы ұлыс шежіресін жазып, хатқа тсіру еді, оның сәті бертінде түсты. Әр рудың басты адамдарына хат жазып, кейде арнайы кісі жіберіп,  әйтеуір тоғыз таңбалы найманның   шежіресін өз дәуіріне  дейін әкеліп қойды. Оны,  Ақтайлақ би шежіресі» деген  атпен бірнеше дана  етіп   көшіртіп,  кіріспесі былай деп басталды.

 

Қара керей — алтын қазық,

Матайым – күміс қазық,

Сыдырым — жалаңтас ерін,

Тартуылы – алым-берім,

Көкжарлыдан батыр өтпес,

Мұраға байлық жетпес,

Саржомарт — үлкен шаңрақ,

Жүрмейтіңн — жеке тармақ,

Елу үй болғанына

Бес үй  балталы қорқытады

Терістаңбалы – ноқта ағасы

Жалына ешкімнің жоқ таласы

Найман деген елміз

Қай арыстан кембіз

Атадан кештеу тусақта

Жайылып жатқан елміз,

Абылай аспас сары белміз –

 

деп айшықтай түседі. (44, 71 б) ұлы бидің ісі  мақсат-мақтану, біреулерді мақтату емес, жоғарыда айтылғандай  етекбасты   елдің санасын ояту, ұрпақ  рухын көтеру еді.

Кезінде Ақтайлақ бидің әкесі   Байқара би ел  іргесінің  беріктігін  сақтап қалу үшін  Әбілмәнбетке арнайы  кісі жіберіп  Найман жұртының  ортасына хан   болып   келуін   сұрағаны  тарихтан белгілі.Әбілмәмбет ханға арнайы кісі жіберіп Найман жұртының   ортасына хан болып  келуін сұрағаны   тарихтан белгілі. Әбілмәмбет хан бұл сауалға, өзінің жас шамасынан кәртең тартып қалғанын айтып орнына   баласы Әбілпейіз  төрені жібергені бар. Осыдан болар қазақтың «төбесіз жер болмайды,  төресіз ел болмайды» деген мәтелінің  бүкіл Арқаға тарап кеткені.

Ал,  Ақтайлақ би өмір сүрген мезгіл  қазақ халқы  үшін бетбұрыс  кезеңнің   бас кезі еді. Басқа заман келді. Бұл заманның қалпын Ақтайлақ   би ең алғаш болып таныды. Ескі өмірмен қош айтысқан, жаңа «темір ғасырдың» біртіндеп қазақ жеріне әкеле бастаған   бүкіл қасіреті мен қайғысын   ойша кешкен Ақтайлақ   би келешек  ұрпақтың ділі мен дінін,  рухани байлығын сақтап қалудың  амалын іздеді. Қазақ хандығын жою туралы патша жарлығы шығарысы мен-ақ, оған қарсы көтеріліс ұйымдастырып жүрген   Қасым сұлтанның келешегінен   үміттен гөрі күдік басым еді. Сондықтан Ақтайлақ би,   қазақ жерін, халқының рухани байлығын өз пайдасына асыру жолында нелер айла-амалдың торын құрып,  болмаса күшпен алуға даяр тұрған Ресей империясының   әрекетіне басыбайлы  құл болып кетпеудің  бір жолы байқам жатқан қазақ жұртын дінге,  білімге ұмсындыру деп түйіндеді. Осы мақсатына жету үшін  ол Түркістанға  Сейіт қожалар  көшіп алдырып тұңғыш   Аягөз өңірінде мешіт ашып, ауыл балаларын білімге,  дінге тартты. Ақтайлақ бидің бұл ісін Қ.Жұмәділов «Прометей алауында» былай сипаттайды: «Ал, Түркістаннан келген қожалар көші– бидің бүйірін  тоғайтып тұрған бір асыл   қазынасы іспетті. Алланың ақ жолын уағыздайтын  өзгеше қауымның   Арқа жеріне бауыр басуына,  соған басқа емес,  өзінің мұрындық болғанын  өз басы дән риза. Бұл Ақтайлақ атқарған істің   шырқау шыңы,  бұланай   биігі деуге   болады» (Алматы, 2002, 71 бет).

Оған дәлел,  осы айтылған күндерден   жарты ғасырдай   уақыт өткеннен кейін   Құнанбай  Меккеге   қажылыққа барған сапарында   араб жұртына   қазақ деген елді таныстыра келіп «алла»  ұраны қожада» дегені бар. Біз сөзді Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы  өзінің  «Қазақ шежіресінде»  ерекше әсермен баян етеді. (Алматы, «Жазушы», 1993,  10 бет).

Еліміз тәуелсіздіктің көк байрағын   желбіретіп,  дербес мемлекет атанған тұста  дана халқымыздың   ұлттық өр қасиеті мен   ұлан-байтақ   жеріміздің   тұтастығын   сақтап қалған   хандар мен   батырлар   қатарында  дала данышпандары  өт ауызды,  орақ тілді шешен билер   есімдері де   ерекше   құрметпен   аталады. Сондай қатерлі тұлға  Ақтайлақ   би Байқараұлы.

 

«Жауластырмақ – жаушыдан,   елдестірмек – елшіден» демекші   Ақтайлақ   би жеке адамдар,  рулар   арасындағы   кикілжіңдерді  ғана  шешіп қоймай, ел мен ел   арасындағы   даулы істерге араласып,  бейбіт жолмен   бәтуаға   келуге мұрындық болған. Елдер арасындағы мәселені   шешу үшін   жат жұртқа нағыз көсем билер   жіберілген болса,  осы орайда  Болат ханның    тұсында  1773 жылы көктемде   Ақтайлақ би Қытай астанасы  Бежінге   қазақ  елшілігін   басқарып барып, екі мемлекет арасындағы  қарым-қатынасты  жолға қоюға біршама ықпал    еткен,   саясаткер,   қоғам қайраткері   ретінде елмен   ел арасындағы    қоғамдық мәні зор  саяси мәселелерді  шешуде   хан-сұлтандардың    басты кеңесшісі,  негізгі тірегі   ретінде   маңызды істер атқарған.

Таудың аласармауын,  бұлақтың сарқылмауын мұрат тұтқан  Ақтайлақ   би  өзінен   кейінгі ұрпақтың   ел ұйтқысы,  қамқоршысы боларлықтай   игі жақсылардың   жетілуін   үнемі назарда ұстаған. Болашағы бар    талапты жастар   би бабаны   өздері іздеп барып бата алған.  Баянауылдағы  Бәсентиін   руының    төбе биі болған  Қазанғап  би  жас кезінде   Шоң   бидің   тапсыруымен   бес  старшын   бура наймандарды    Баянауыл   округіне  қарату үшін  қасына   он шақты орыс,  30 шақты    қазақ   нөкерлерді ертіп,   Ақтайлақ би аулына   жақындағанда   сол маңға үй тіктіреді де,  кісі жіберіп,  биді шақыртады,  оған би келмеген соң   екінші  рет қаруланған   орыс әскерін жіберіп  алдыртады.  Ақтайлақ би  келе сала: «Сен кімсің?» дегенде,  Қазанғап: «Арғынмын. Оның ішінде  Бәсентиінмін. Оның ішінде  Бөрімін,» — дейді. Ақтайлақ би: «Өзің арғын болсаң,  Арғынның   ішінде әркім болсаң,  оның ішінде бөрі болып, бөрге ат мініп,  жолдан қосылсаң,  саған қаратқан құдайға өкпем жоқ!» — депті. Сол  мезетте   алғаш   көрген   сәттен  атақты  бидің   мысы басқан   Қазанғап ұшып тұрып, үстіндегі жібек шапанын  бидің иығына   жауып,  өзі Ақтайлақтың   аяғына жығылады. Сонда Ақтайлақ би: «Көтер басыңды! Шамшырағың  төбеңнен жанып тұр екен.  Қаһар қылмайын. Батамды, берейін!» — депті. «Ақтайлақ бидің сол  батасын   алмасам, осындай дәрежеге   жете алмаушы едім» — дейді   екен Қазанғап би.

Ақтайлақ би қартайып  кәрілік жеткен уақытта да   өмірінің   соңғы күндерін   өлеңмен   өрнектеп   өткізген.  Сақал-шашы  ағарғанша  тұғырынан таймаған,  халқы алақанына салған батагөй  қарт өзінің  өмір бойы жинақтаған   тәлім-тәрбиесін, ұлағат сөздерін  балаларына,  көкірегіне  сәулесі бар,  үміт күткен жастарға   құюдан еш жалықпаған. Мұның    жарқын мысалы —  ұлдары Кеңесбай, Жарасбай, Айнабай, Әкімбай, Сабырбайлар  бес би аталып,  олар өлең сөзге де,  қара сөзге  де шешен  болыпты. Олардың   ішінде   айтыс өнерінің  ерен жүйрігі   Сабырбай   болса,   Ақтайлақ би   тәрбиелеген Түбек   Байқошқарұлы,  Дулат Бабатайұлы қазақ ауыз әдебиеті  әдебиеті  тарихында  елеулі із  қалдырған   дара тұлғалар.

Ақтайлақ  би мұрасын  жинастырып   зерттеу   ісін ұлы  Мұхаң, Мұхтар Әуезов 1925 жылы  «Таң»  журналында   бастағаны белгілі. Содан заман ағымы,  өмірдің кесе көлдененң   қым-қиғаш   тіршіліктері   мен  әкімшіл-әміршіл  үстемшілдік    алапат   кезең бұл жұмысты    көп жылдарға сырғытты. Өткен тарихты қозғап қана қоймай,  хан, би,  батыр    атаулыны   жақсы    жағынан    айтуға   тиым салынды. Сонда да    қайсар   Мұхаң   өзінің  қазақ әдебиетіне    арнаған   зерттеу   еңбектерінде   Ақтайлақ   би жайлы   құнды   пікірлер   айтып кетті.

Би баба   мұрасы   ел аузында   көп сақталған. Ұлттық  Ғылым Академиясының  Орталық ғылыми кітапханасы  мен М.О.Әуезов   атындағы   әдебиет және өнер   институтының    қолжазбалар орталығында   және Астанадағы   Евразия  университетінің Отырар   кітапханасында    елуге   тарта   толғаулары мен   өлеңдері,  ол туралы  аңыз әңгімелері   бар. Олардың  біразы  республикалық,   облыстық    баспасөз беттерінде,   түрлі фольклорлық    жинақтарда    жарияланып келді. 1988 жылы   жарық көрген  «ХІХ ғасырдағы   қазақ ақындары»  ұжымдық   монографиясында   мақала авторының  «Ақтайлақ-Сарыбай» атты   шағын зерттеу мақаласы жарияланды. 1992 жылы  жеке кітап болып  шыққан «Ақтайлақ би» атты шағын   жинаққа би   бабаның    биліктері мен   өлең-толғаулары,  шежіресі енді. Бұл кітап  Ақтайлақ би   тұлғасына   үлкен ынтығушылық туғызып, академиктер  М.Қаратаев, З.Ахметов фольклор-танушы — ғалым З.Сейітжанов, жазушылар  Ә.Нұршайықов, М.Әлімбаев, Қ.Жұмәділов және т.б.  қаламгерлер   би шығармашылығы   жайлы    мақалалар жазса әдебиет-танушы  ғалымдар  М.Жармұхамедұлы,  философия  ғылымының   докторлары  С.Негимов, Н.Төреқұлов өздері  шығарған   зерттеу   кітаптарына   Ақтайлақ   биге   жеке   тараулар   арнады.

Соңғы жылдары  Ақтайлақ   бидің   мұраларын  зерттеу ісімен   Синьцзян  ұйғыр   автономиялы   республикасындағы   қоғамдық  ғылым   академиясының   ұлттар  әдебиетін    зерттеу институты, синцзян  фольклор-қоғамы да   шұғылданып келеді. Үрімжі қаласында   шығып тұратын «Мұра»  журналында   ғалым-жазушы  Бұлантай  Досжанның   бірнеше   зерттеу   мақалалары   жарық көрді.

Ақтайлақ би  мұрасын жинап  ел арасына   насихаттау   ісіне оның  жерлестері,  сұңғыла қариялар  Ғ.Шәкерұлы,  С.Имаммұсаұлы, Қ.Алтынбаев,  М.Аталықұлы, би ұрпағы – Қазақстанның   халық ақыны  Т.Көбдікөвтің   көп еңбек   сіңіргенін  атап өткен жөн. Белгілі сазгер, өнертанушы  Ілия Жақанов  Жаңа-арқа  өңірінен    Ақтайлақ бидің   бұрын   еш жерде   жарияланбаған    көркемдік    қуаты күшті,  тәрбиелік  мәні   зор  бірнеше   өлең-толғауын жазып әкеліп,  азаматтық   ерлік жасады.

Осындай  атқарылған   ұланқайыр еңбектің нәтижесінде    жаңа ғасыр   басында  2000 жылы «Атасы асыл сөздің   Ақтайлақ би»  деген көлемді    кітап жарық көрді. Бірақ бұл туынды   өкінішке орай    таралым саны   жағынан   шарағатты    болу себебінен   көпшілік қолына   жетпей қалды.

Ақтайлақ би өзінің «Не жетім» деген   толғауында   келер ұрпаққа   аманат ретінде,

 

«Дүниеден өтсе данышпан

Сан  жүйрікпен  қағысқан

Жинақтар   ешкім  болмаса

Артында   қалған   сөз жетім»

 

• деп айтып кеткен екен.

Мінеки,  Ақтайлақтың   мұрасы  келер   ұрпаққа   рухани   тәрбиелік   маңызы зор   туынды  екені   сөзсіз туынды   екені   сөзсіз   шығармаларын   жинақтау,  келер   ұрпаққа жеткізу   біздің парыз.