28 февраля, 2020 0:02
Кіріспе
Қазақ поэзиясының, қазақ жазба әдебиетінің түп тамыры қадым замандарға барып тіреледі. Дәуіріне сай дамыған мәдениеті, төл жазуы болған бабаларымыз ілкі орта ғасырлардың өзінде (V-VII ғас) мәңгі өлмес мұралар жатады. Ғылымда «Орхон-Енисей жазулары» аталатын , түрік тайпаларының байырғы қоныс-мекендерінде көне түрік жазуымен тасқа қашалып қалдырылғанбұл тамаша ескерткіштер қазіргі адамзат мәдениетінің даму тарихындағы ең елеулі мұралардың бірі болып саналады.
Түрік қағанаттары құлағаннан (XVIII ғас.) соңғы жерде түрік әлеміндегі әдеби өмір орталығы тікелей қазіргі Қазақстан жеріне-Жетісу мен Сыр бойына ауысады.
Өзіндік сыпатқа ие дала мәдениетімен қоса қала мәдениетіде өркендиді.Осы кезеңде бірталай түркі тайпаларының ислам дінін қабылдауына байланысты,бұған дейін кеңінен қолданылып келген руна жазуын және ғылымда шартты түрде ұйғыр жазуы деп аталатын екінші бір көне түрік жазуын араб жазуы алмастыра бастайды.
Өлкенің әкімшілік,эканомикалық және мәдени орталықтарына айналған ірі қалаларда маңына оқымыстылар,діндар ғұламамалар топтасқан үлкен мешітте салынады,мектептер,медреселер ашылады.Дәл осы кезде қәзіргі қазақ жерінен мұсылман әлемінде «мұғалім әс-сани»-мәшһүр Аристотельден соңғы екінші ұстаз атанған Әбунасыр әл-Фарабидің өсіп шығуы кездейсоқ еместі.Және Отрардан қанаттанған ұлы ғалым жапнда өнген жалғыз бәйтерек болып қалған жоқ.Сол көне күндерде жасаған,шығыста кеңінен танылған астроном әрі математик Аббас Жауһари,филолог Ысқақ әл-Фараби, географ Жанақ әл-Қимақи сияқтыоқымыстылар отандық білім мен мәдениеттің биік өресін танытады.
: Бұл дәуірде жасалған әдеби мұралардың дені өлкеде ешқашан толастамаған қырғын соғыстар кезінде жойылады,енді біразы уақыт шаңы астында із-түзсізжоғалады.Ал біздің заманымызға жеткен үлгілердің ішіндегі ең көнесі,әрі көлемдісі-1069 жылы жазылған ат ақты дидактикалық шығарма- «Құтадғу білік»-.Поэма авторы Юосуф Хас ХадживШу алқабындағы Баласағұн қаласының тұрғыны еді.Екінші бір елеулі ескерткіш-Түркістан қаласынан шыққан софы ақын Хожа Ахмет Яссауидің «Диуан хикмат» атты өлеңдер жинағы .Қыпшақ диалектісінде жазылған Яссауи өлеңдері өз кезінде сақарадағы көшпенділер арасына кеңінен тарады.
Бұдан соңғы ғасырларда жасаған,қазақ әдебиеті тарихына белгілі мөлшерде қатысы бар ақын-жазушылардың ішінен Хакім-Ата, Дүрбек пен Сейф Қашғари жазған түркі тілдерінің сөздігі «Диуани лұғатта-түрік» және қыпшақ тілінің сөздігі «Кодекс куманикус»сияқты ескерткіштер де көне дәуірдегі қазақ поэзиясы, қазақ фольклоры туралы мол мағлұмат ,құнды деректер береді.
Қанша қырылғанымен ,жергілікті түрік тілді халық та біржола жойылып кетпеген.Осының нәтижесінде ,Жошы ұлысындағы моңғолдардың үлес салмағы шамалы ғана болып шығады.Араб тарихшысы әл-Омаридің айтуынша, көп ұзамай-ақ моңғолдар түрік тайпаларының арасына сіңіп, жойылып кетеді.Бүкіл ел қайтадан қыпшақтанады, Қыпшақ тілі мемлекет тіліне айналады, қалың бұқара ғана емес.Шыңғыс ұрпағы хан-сұлтандар да өздерін қыпшақ санайды,сөйтіп ақыр түбінде жеңіске жеткен-жаулаушылар емес ,жауланушылар болып шығады.
Қазақ әдебиеті қазіргі Қазақстан жерін жайлаған тайпалар туғызған бай рухани қазынаның заңды мұрагері еді.Ол өзіне дейін ғасырлар бойы жасалған мол мұрадан нәр алды,ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар игеру,соны соқпақ, сораптар қалыптастыру нәтижесінде кемелденді.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Сақарадағы рухани өмірдің өзіндік ерекшеліктері көп еді.Кең даладағы көшпенді тірлік, тұрмыстық қоғамдық өзгешелік сөз өнерінің соны сыпатта қалыптасуына себеп болған-ды. «Өнер алды – қызыл тіл», ал тіл шұрайы -өлең сөз деп танылды. Халықтың рухани өмірінде жетекші орынға шыққан поэзия әлденеше ғасыр бойы қазақ әдебиетінің жай ғана көшбасшысы емес,ең басты жанры қызметін атқарады. Ал осы кезеңдегі қазақ поэзиясының ең ауыр жүгін көтерген сөз өнерінің жетекшісі өкілдері- жыраулар болды.Қазақ жыраулары XV-XVIII ғасырлар шегінде бүкіл әлемдік мәні бар аса құнды әдеби мұра жасады.
XVIII ғасырдың аяғында Қазақстан жерінің біршама бөлігі Россия құрамына енеді,XIX ғасырдың 60 –жылдарында қазақ даласы тұтасымен жауланып империяның құқығы кем ,бас билігі жоқ езілген отарына айналады.Қазақ жұртының мың жарым жылдық ұзақ тарихындағы ең ауыр кезең басталады. Бірақ рухани өмір толастамайды. Отарлық дәуірге,зар заманға орай ел мұңын мұңдаған,күреске шақ жарыққа жол іздеген жаңа әдебиет қалыптасады.Сонымен қатар ,халық өзінің тәуелсіз заманындағы көркем сөз үлгілерін аялап сақтап, келер ұрпаққа мұрат етіп жеткізеді.
Ерекшелігі:Орта ғасырлардағы қазақ поэзиясында жыраулар жетекші роль атқарады.Жырау шығармалары әдетте нақыл, қанатты сөздерден құралған философиялық толғаулар түрінде келеді. Толғауларда жырау өзінің адам және заман жайында түйгендерін, тіршілікте, табиғатта жүріп жататын өзгерістер, оның мән- мағынасы жөніндегі түсініктерін баяндайды.Өздері өмір кешкен жауынгерлік заман талабына сай өмір кешкен, кейде, тіпті батыр, қолбасы болған жыраулар ерлік сарында отаншыл жырлар туғызады. Жыраулар қолданған көркемдік тәсілдер жырау поэзиясының ішкі мазмұнына орайлас.
Құрлымы: Курыстық жұмыс негізгі үш тараудан тұрады.Кіріспесінде жалпы жыраулар поэзиясына сипаттама берілген. Бірінші тарауда Ақтамберді жыраудың өмірі туралы деректер берілген.Екінші тарауында Ақтамберді жыраудың шығармаларындағы тақырыптарының идеяларына сипаттама берілген.Үшінші тарауында Ақтамберді жыраудың шығармаларындағы көркемдік ерекшеліктеріне толық сипаттама берілген.
Тақырыптық талдау: Ел-жұртымен бірге өмір сүріп, олардың басына түскен ауыртпашылықтарға ортақтасып, қайғы-қасіреттерін мұңды-сазды әуендерімен зарлана-шерлене толғап жыраулар өтті. Көңілді, нұрлы кезеңдерін шалқыта, шабыттана толғап, ойнақты, ойлы термелерімен төгілте, төндіре айтып, тыңдаушыларын қызыққа бөлеп, қуанта білді. Кейде салмақты, салқын сырымен тамаша ақыл-нақыл сөздер термелеп, үлгі-өнегелер ұсынды. Қасарысқан ханына, жауласқан жауына қарсы халық алмастай өткір тілді ерлік жырларын сайысқа салады. Халық ерлігін, ел бірлігін, ең қымбат адамгершіл қасиеттерді келешек жас қауымға табыс етті. Осылайша жыраулар поэзиясы өзіне жүктелген заман салмағын қайыспай көтеріп, актуальды өмір мәселелерін суреттеп өтті
Жоңғар басқыншылығына қарсы күрес сарыны әсіресе Ақтамберді жырау шығармаларынан айқын көрінеді.Ақтамберді өз толғауларында жау қолында қалған жерлерді азат етер күнді аңсайды,исі қазақ болып атқа қонуды ,ойраттарға күйрете соққы беруді армандайды, жұртшылықты ерлікке үндейді, жауға тайсалмай шабуға жігерлендіреді.Ақтамберді өнернамасындағы отаншылдық, патриоттық сарындар XVIII ғасырдағы қазақ поэзиясының бағыт- бағдарын, өзекті ойларын айқын танытады. Өз заманының талабына сай жыр толғап өткен әрі батыр, әрі жырау. Оның шығармалары елі, халқы үшін еңіреп өткен ер тұлғасын, жақсылыққа бастап, адамгершіл ой түйген терең ойлы ақыл иесі абзал азаматты танытады. Өзінің өрелі ойларын жыр кестесіне тізе білген жүйрік тілді шешен ақынды көрсетеді
Ақтамберді жыраудың өмірі жайлы деректер
Ақтамберді жаугершілік заманның әрқилы кезеңдерін басынан көп өткерген. Егер «Алдаспанға» сүйенсек, 93 жыл өмір сүріпті, яғни 1675— 1768 жылдарда дәуір кешкен. «Ақындық даңқы жас кезінде шыққанына» қарағанда, бізге мұрасы молырақ жетсе керек еді, әзірше қолда бары шағындау. Немесе Ақтамберді өлеңдерінің біршамасы басқа жырауларда ауысып жүруі мүмкін, XV—XVIII ғасырлар поэзиясында ондай жағдайлар кездеседі.
Ақтамберді қазақтың көне жыраулық эпосының, белді өкілдерінің, бірі, аты әр жерде айтылғанымен, арнайы зерттелмеген авторлар санатында. Қолдағы қазынасына қарағанда, жырау жорық-жортуылдарға мүлдем ілесіпті. Егер ол «он екіде аттанып, кылыш ілдім білекке» десе, өмірінің тең жарымының көбісі басшылармен күресте өткен кісі.
Ақтамберді жарлылық пен жалғыздықтың тауқыметін көп көргенге ұқсайды, адамдыққа, адалдыққа, әділетке жүгінеді. Ауыз толтырып айтар байлығы болмағанын өзі жасырмайды. Тұрмыстың қыр-сырын, от басы, елдік, жерлік мәселелерін жырларында жақсы көрсетеді. Жырау ақиқатты айтудан тайсалмайды, шындык, туралы шымыр шешендік сөздерді түйдек-түйдегімен тастайды. Бәрі де сол тұстың ауыр тұрмысынан, күрес шындығынан алынған тартымды тирадалар. Жырау баққа да, таққа да таласпайды, көкірек көзі халық даналығымен суарылған. Ақтамберді, асылы, қысқа нақлият сөздерінің шебері болса керек. Көңіліне түйгенін, піскен ойын шашыратпай, шиыршық атқан күйінде айтып кете берген. Эпикалық кең тынысты туындылары да болуы мүмкін. Бірақ қолымызға әлі қомақты дүниелері түсе қойған жоқ..[3. 374-375.]
«Тауарих хамсаныу» айтуынша, Ақтамберді айттарымен күрес дәуірінде қазақ халқының басында жүрген ерлердің бірі. Ол атақты Қара Керей Қабанбаймен бірге Шайманның рубасы көсемі, әсербасы батыры. Сонымен қатар Ақтамберді жортуыл жыршысы, әулетті жырау да болған.[8.76.]
Қазақ жұртына ертеден танымал талант иесінің бірі, заманның ірі қайтаркер азаматы сөз өнерінің жөнсіз өкілі Ақтамдерді творчествосы көп жылдар бойы жігі зерттелмей, ескеусіз естен шығып қалуға айналған асыл мұралар қатарына жатады.[2.209.]
Ақтамберді — атадан жалғыз туады. Әкесі Сары –Наймен Сыбан ішіндегі орташа ғана дәулеті бар, уақ соқпа жұмысы жоқ момын адам екен. Сондықтан да ол малын өз қызыған жұмсай алмай, ағайын – туғанмен зорлық –зомбылық көп көрді. Бұл күн сүйеніші, жанашыры жоқ жас бала. Ақтамбердінің де басына түседі. Алайда жүрегінде оты бар
болашақ жырау Жасымбайды, өзіне ата –анасына теперіне көрсетушілерден имашбей, реті келген жерінде көңілдегі сезім айтып салатын болады.
Жыраудың туған, өлген жылдарын дәлді, анықтау үшін жанама мәліметтерге сүйенуге тура келеді. Ақтамбердінің жетінші буындағы ұрпағы Сәрсенбек Нұрпейісов ақсақал (1889 ж туған) менің бабам Шақантай оң патша қазақтан салдат алатын жылы 106 жасында апат тапты дейді. Шақантай өзінің үлкен әкесі Арықты көріпті: осы кісі Шақантай 7 жасында 92-ге келіп өлген екен. Арық – Ақтамбердінің кіші әйелі башқұрт қызы Күмістен (Жыраулардың бәйбішесінің аты Базар екен) әкесінің 50 жасында туған көрінеді. Сонда Ақтамберді 1675 жылы дүниеге келген болып шығады. (Жырау өзінің алғашқы туындыларын).[8.76-77.]
Ақтамберді Сарыұлы –суырыпсалма сөз өнерінің жетік өкілі. Шығрмалары табанасты шғарылып, ауызекі таралып, ел ісінде сақтау арқылы жеткендердің бірі халық оны жоңғарларға қарсы жорықтар кезінде қол бастап, ерлік көрсеткен батыры, өзінің өжет те, өткір сөздерімен қалыың қауымға әсері күшті болған жалынды жырау деп санайды.
Ақтамберді -тарихи тұлға. Оның есімі қазақ халқының тарихында аталады, ел аңыздарына сай бағаланады. «Қазақ ССР тарихы» берген бағаға назар аударатын болсақ, ол – жоңғарларға қарсы жорықтарға қатысқан батыр, ерлік қимылды аңсаған қаһармандық күрестің жалынды жыршысы, замана қауымына танымал жырау аты әйгілі ақын.
Революцияға дейін қазақ тарихы туралы кітаптарында да жырау өсімін кездестіреміз. М жолы 1911 жылы қазан таспасынан жарық көрген Құрбанғали Қалидовтың «Тадарих хаисса» атты кітабында Ақтамберді туралы қысқа мәліметтер кездеседі. Бұл мәліметтің мазмұны да халық аңыздарына негізделген, жоғарыдағы келтірілген тәрізді деректер.
Ақтамбердіні кейінгі жыраулар шығармаларынан да ұшыратамыз. Ел жауына қарсы аттанған батырлар қатырында оны ХVIIІ ғасыр жырауы Үмбетей атанғаан ХІХ ғасырдың белгілі ақыны Дулат Бабатайұлы өзінің «Ер Еспембет» дастанында жырланған. Ақын Ақтамбердінің қария бастаған тусын бейнелейді. Оны тәжірибелі қолбасшы, батыр, қайтпас ер тұлғасында танытады. [2.209-210.]
Жырау өзінің алғашқы туындыларын осы шамада 10 -11 жасында шығарма бастапты. Ақтамбердінің бұл кездегі өлеңдері мұң, зар, жалғыздыққа налу түрінде келеді.
«Жағалбай деген ел болар,
Жағалтай деген көл болар,
Жағалтайдың жағасы
Жасыл да байтақ ну болар.
Атадан алтау туғанның
Жүрегінің бастары
Алтынменнен бу болар
Атадан жалғыз туғанның
Жүрегінің бастары
Сары да салқын су болар,
Жалғыздық сені қайтелік
Бала сонымен қатар етең –ақ» жасы он беске жетіп, кеңеске кірер күн туатынын болашақтан үміті зор екендігін жырға қосады. Міне, осы өлеңдерді құлағы шалып қалған қара жүрек ағайындарының бірі Жангөбек ботағара деген Ақтамбердіні қамшының астына алады» тіпті найзаның ұшына ілмек болады. Алайда жалғыз жас балаға аталас туысы Бердіке батыр ара түседі. Сол күннен бастап бұғанасы қатпағанға дейін болашақ жырау осы Бердікені паналайды.
Ақтамбердінің ақындық даңқымен балуандық, батырлық даңқы қатар шығады. Алайда ол күш кеше ғана өзіне теперіне көрсеткен ағайындарына қарсы күш жұмсауды мәмараттық деп біліп, бүкш ел мүддесіне ойлай бастайды, ру, ата намысын емес, игі қазақтың намысын қуады.
«Дұшпаннан көрген қорлығым
Сары су болды жүрекке,
Он жетіде құрсанып,
Қылыш ілдім білекке
Жауға қарай аттандым.
Жеткіз деп, құдай, тілекке!
Бұл -Орта Азия хандықтарымен, қалмақтармен үздіксіз соғыстар дәуірі еді. Ақ қанды ұрыстардың талайына қатысады, өзінің ерлігімен, ұйымдастырғыштық, қолбасылық қабілетімен көзге түседі. Батырдың басынан бақ тайып сәтсіздіктерге ұшыраған кездері де болады. Мәселен, бірде ол түрікмендерге тұтқынға түсіп, ажал пышағы кеңірдегіне төніп тұрған соңғы сәтте ғана ретін тауып қашып құтылады.
Ақтамбердінің жер ортасы қырықтан асқанда ел тізгінін ұстап отырған Әз –Тәуке хан дүниеден қайтады. Тәукенің көзі жұмылысымен – ақ қазақ сұлтандарының арасындағы ежелгі бақастық ашық жаулыққа айналады. Осы сәтте бұдан гөрі құдіреттірек кезімде де ел шетіне еш алмаған жоңғарлықтар қазақтарды аяусыз соққының астына алады. Ауыр күрес
жылдары басталады. Ақтамбердінің осы кздегі тарихи оқиғалардың бел ортасында жүргізгендігін көреміз.
Ақындық даңқа жас кезіне –ақ шыққанына қарамастан Ақтамберді тіршілігінде бел шешіп өмір қумаған тәрізді. Әйткенімен де, оның өз артына елеулі мұра қалды жырау поэзиясы тақырып жағынан да, мазмұны жағынан да бай болғандығы аңғарылады.[8.77-78.]
Ақтамберді есіміне ақын Сара да еске алады. Ол Біржанмен айтысында өз елінің атақты ақыны, аруақты батыры деп мақтан етеді. Белгілі жазушымыз С. Мұханов жыраудың «күмбір –күмбір кісінетіп, күреңді мінер ме екенбіз» толғауын 1942 жылы шыққан «XVII-XIX ғасыр қазақ әдебиетінің очеркі» кітабында жарияланған. Бұдан кейін «Ерте дәуір әдебиеті нұсқасы» (1967ж), «Алдаспан» (1973ж), «Бес ғасыр жырлайды» (1984ж) жинақтарына енді. Біз жырау шығармалары «Қазақ әдебиетінің қалыптасуы кезеңдері» (1967 ж), (XV-XVIІ ғ қазақ әдебиеті 1973 ж), «Ақындар поэзиясы» (1982), «XVIІІ ХІХғ қазақ әдебиеті» (1981) атты кітаптарында талдап танытуға күш салдық. М. Мағауин «Қобыс сарыны» атты кітабында да Ақтамберді ақындыңы біркелкі сөз болған еді. Аталмыш еңбектерде жырау творчествасын толық танытуға белгілі дәрежеге көңіл бөлген.[2.211.]
2-тарау.
Ақтамберді жыраудың шығармаларының идеялық тақырыптары.
Ақтамберді өзінен бұрын Доспамбет, Шалкиіз дәстүрін алға апарушы еді.
Жырау туындылары некгізінен көш қазақ поэзиясы үлгісінде:
«Түйе мойнын тұз кесер,
Жігіт бойынын қыз кесер,
Сартылған сары аяз
Жылқының мойнын мұз кесер,
Бұлан да бұлан, Бұлан сан,
Бұланның санын оқ тесер,
Бұландап жүрген жігіттің,
Жомарт қалың жоқ кесер!»
деген сияқты афористік толғаныстар түрінде келеді.[8.78.]
«Күмбір –күмбір кісінетіп» деп басталатын шығармасы — ақынның алдына қойған мақсаты танытатын патироттық туынды. Онда тұлпар мініп ту ұстап, ел шетіне қорған боп ерлік атын шығаруды аңсаған батыр адам үні естіліп тұрады. Ел қамы мен автор өз мүддесін бірге ұстайды.
Сұлу құшу және батыр деген атаққа ие болу, бұл сайып келгенде, жалаулы найза қолға алып, жау қашыра білуші, ерлік қимылдарына байланысты немесе жігіттің ерлік көрсетуге даярлығына тәуелді армандар денісі бар. Автордың ойынша, ел үшін алынбай еңбек етіп көзге түссең дегеніңе жетесің ер азаматтың алдына қояр талаптарына ол өзінше термелейді.
Күмбір –күмбір кісінетіп,
Күреңді мінер ме екенбіз
Күрек тісін қақситып,
Сұлуды құшар ма екенбіз
Күдеріден бау трғып,
Кіреукеден тон киер ме екенбіз
Жағасы алтын, жеңі жез,
Шағаршығы торғай көз
Сауыт киер ме екенбіз?
Сырттан сауыт киген соң,
Қоңыраулы найза қолға алып,
Қоңыр салқан төске алып,
Қол қашырар ма екенбіз
Жалаулы пайда қолға алып,
Жау қашырар ма екенбіз?!
«Ақтамберді қолы» деп,
«Жанайдың салған жолы» деп,
Жақсы атанар ма екенбіз?!
1973 ж шыққан «Алдаспан» жинағында осы толғаудың екі нұсқасы басылған. Асылы. Олар -әрқайсысы әр тұста айтылған өзінше бөлек жырлар. Себебі қайталау көп кездеспейді.[2.210-211.]
Халқымыздың бұл қасиетіне өткен ғасырларда топырағын басқан европалықтардың қай –қайсысы болмасын ерекше назар аударып, өздерінің шын көңілден шыққан ризашылықтарын білдіргені мәлім, Қазақтардың осы ұлттық қасиеті — қонақжайлық, мейман –достық толғаудың лирикалық кейіпкері жас жігіттің арманында ең өзекті орындардың бірін алады:
«Өзім бір бөлек жайласам,
Жігіттен нөкер сайласам,
Ойпаң жерге он отау,
Қыраң жерге қырық шатыр тігіп,
Қонағымды жайғасам!
Пышақтан малын кетпесе
Қазаным оттан түспесе,
Ауылдан топыр үзілмей,
Ошақтың оты өшпес,
Май жемесе қонағым,
Қан жемесе барағым,
Он кісіге жараса,
Бір кісіге арнап тартқан табағым
Халыққа атым білініп
Шүлеңгір мырза атанар ма екенміз?»
Жомарт болған, шүлем болған жақсы –ақ, бірақ бұл –кез келген қара сипақ кедейдің қасынан келе бермейді. «Ойпақ жерге он отау, қыраң жерге қырық шатыр тігіп» сансыз қалақты атқару үшін, ауылдан топыр үзілмей» күніне он –ондап мал сойып, қазан астынан от кетпеуі үшін мыңғыраған бай болу керек. Қазақ үшін байлыұ — малда. Малдың еті,
сүті тамақ та, жүні, терісі – киім; мол қазаққа көше –көлігі, мінсе – жүйрігі, яғни малсыз тірлік жоқ.
Мал. Көшпенділер үшін өмірдің қуанышы, тіршілік көзі болған осы бір тақырыптық Ақтамберді өзі толғауларынвда қайта –қайта оралып соға береді.[8.79-80.]
«Ақынның өзінің, замандас жас ұрпағын табандылыққа, ерлікке шақы-рады. Ақтамбердінің бүкіл шығармасынан жауынгерлікке, ерлікке үндеу, жауға батыл аттану және оның алдында тізе бүкпеуге үндеу сарыны ерекше естіледі.[3.375.]
Жырау жырлары қарапайым қауымның ой, арманын, мінезін, өрісін айқындайды. Әзілмен, айтыспен, сынау-мінеумен, келелі кеңеспен жыраулар ел, жер, күн дауын шешуде зор рөль атқарған. Мәселен, ірілеу боп келсе толғауға түсіп кетіп, дала заңын өздерінше жасауға тырысқан. Кезінде Ақтамберді толғауы да осал қызмет істемеген.
Ақтамберді творчествосында басқа тұстастарына қарағанда «меннің» көріне бастауы анықтау секілді. Ол өзінің ғұмырнамасын жырларына толық түрінде болмаса да ептеп түсіре берген. Жалған айтып, жағымпазданып тәуір көрінемін деу онда жоқ, күйінгенін, көңілі қалғанын, алыс арманын айтады. Ал тап берген жауға қарсы жігерлендіруге, алға ұмтылдыруға келгенде одан өткір үгітші, трибун кездеспейді. Бала-шағасын ұмытуға, ат үстінде түн катуға әзір. Исі қазақтың тұтастығын, іргесінің ыдырамауын ойлаған көсем шешендердің бірі.
Ақтамберді сияқты көреген жырау атамекенді тар мағынада түсінбесе керек, отырықшылықты ойлауына қарағанда, біраз алысты қиялмен болжаған адам. Тақпақ-термелерінде ішіне сыймаған ойлары жатыр, соны сыртқы шығарған. Қынжыла толғанып шығарғандары ошақ басы емес, ерлікті, елдікті аңсаған зиялы зергердің келбетін танытады.
Көшпенді тіршіліктің де өзінше бір қуаты, романтикасы барын Ақтам-бердінің афоризмдерінен байқау қиынға түспейді. «Көшпенді ақындардың өлеңдерінде өзара ұқсас бастау, кіріспе, риторикалық сауалдар, лепті көтермелер, дәстүрлі теңеу, салыстырулар қиялының көріне бастауы бой көрсетеді».[18.9.]
Өзге жырауларға қарағанда Ақтамбердіде қаратпа тіркеспен басталатын өлеңдер жоқтың қасы. Жаугершілік заманда өмір сүріп, ел батырларымен үзеңгілес бола жүріп, оларға арнау, толғау айтпауы қалай деген сауал туады. Соған қарағанда Ақтамбердінің әлі қолымызға түсе қоймаған, ел арасында жүрген шығармалары бар шығар.
Жырау — өз уақтының көрегені. Тарихи деректердің ар жағында не нәрселер жатқанын біз кейде бажайлап біле бермейміз. Хандардың ішіндегі қаныпезер, ел тонағыш, өз пайдасы
үшін қарапайым халық өкілдерін құрбандыққса шалатын әділетсіздерін жыраулар аяусыз мінеп-шенеген. Олар тақта отырған хандардан тайсалмаған.
Меніңменен, ханым, ойнаспа.
Менің ерлігімді сұрасаң,
Жолбарыс пенен аюдай,
Өрлігімді сұрасаң,
Жылқыдағы асау таиыңдай,
Зорлығымды сұрасаң.
Бекіре менен жайындай,
Беріктігімді сұрасан,
Қарағай мен қайыңдай, —
деп, Еңсегей бойлы Ер Есімге тап берген Жиембст жырау Бортоғашұлының жүрегінің түгі бар шығар деп ойлап қаласыз. Әніки, Жиембет пен Марғасқада болған батылдық Ақтамбердіде болмады деп айта алмаймыз. Ерлігімен де, сезімен де Орта жүзді аузына қаратқан жыраудың ер үстінде өткізген жорық, күндерін тізіп айта бермеуі де мүмкін. Қабанбай, Бөгембай, т. б. батырларды Ақтамберді білмеді деп және айта алмаймыз. 1728—1730 жылдары жорықарға батырлар да, жыраулар да белсене қатысқан. Ақ,тамберді сол кезде елудің о жақ, бұ жағындағы жігіт екен. Сыртқы жауға шапқанда бірігіп кететін де, ішкі жағдайдағы жесір дауында, ер құнының тусында өзара шыж-быждасып та қалған.[3.376.]
Ғалымжан Мұқатовтың айтуынша: «Найманнан Қабанбай батыр мен Ақтамберді жырау жүз кісімен келіп, ерінің құнын, жесірін даулайды. Даугерден сөзді әуелі Ақтамберді жырау бастап:
Уа, қарт Бөгембай,
Құяр жаын аспаннан,
Қара бұлт торласа,
Бәлекет елде көбейер,
Жігітті жігіт қорласа.
Ақбөкен келіп жығылар,
Алдын қазып орласа.
Пенденің бағы ашылмас,
Маңдайы қалың сорласа.
Дұшпан қорлап не қылмақ,
Бақыт басқа орнаса.
Қынаптан қылыш суырмай,
Қарысқан жау бүлк етпес.
Жуылмай қастың қанымен,
Намыска тиген кір кетпес.
Шабыссаң, кәне, шыдап көр,
Жау емессің күш жетпес.
Дарабоздай қолбасы
Абыройын кірлетпес.
Ұрын келген ер қайда?
Жесірім қайда тіл өтпес?
Жендетті көрсет көзіме,
Желіккен басты кім кеспес!
Еліңді жүндей түткізіп,
Қанды көбік жұтқызып,
Жайратамыз осы кеш! —
дейді сұстанып.
Сонда Қанжығалы атынан Үмбетей жырау буырқанып, тебірене тоқтау айтады».[16.54-55.] Екі жақ пәтуаласады. Бұл да жыраудың өсиетші, ақыншы, кеңесші болғанын көрсететін ерекше көрініс. Алғыр, орақ, ауызды шешен. Ақтамберді мұндай ел ішіндегі бітімдерге аз араласпаған болуға керек.
Ақтамбердіден қалған мұра әзірше 300 жылдан аспайды. Ерліктің қалың ортасында жүрсе де, жырау қарапайым халық тұрмысын бейнелеуге көбірек бұрылған, тіршілікке көңілі толмай, мол армандағанын, жалғыздықтан, қолдың қысқалығынан жапа-зәбір шеккенін шығарма-ларынан танимыз. Түр, тақырып, объект жағынан Ақтамбердінің басқа жырауларға ұқсайтын да, ұқсамайтын да жақтары бар.
Ақтамберді жырау табиғатқа, адамдарға бір табан жақын. Шарықтап аспанға да шығып кетпейді, жерден, елден қуат алады, мұның да, сырын да тыңдаушысынан жасырмайды, бастан кешкен гұмырлық тәжірибесін қорытады, қиындықпен ауыртпалықтың момын халықтың иығына түскеніне күйінеді, ерлік пен өжеттігін және жасырмайды.
Ақтамберді өлеңдері жыраулардың ауыз әдебиетінен бөлініп, жеке отау тіге бастағандығына дәлел. Халық даналығын көркейтіп одан әрі жетілдіруші, сөз өнерін жаңа өріс апарушы ретінде көрінеді. Соғыс алаңы мен сөз майданында қатар көзге түсу екінің бірінің қолынан келе бермейді. Әлгі есіңізде болар, «Ел күйінгенде күйінген батыр, ел
сүйінгенде сүйінген батыр, ерегісте мыңға татыр» демекші, Ақтамберділердің, өзі де, сөзі де мыңға татитыны рас. Халқына қымбат жыр сыйлаған жүйріктердің қашанда бағасы өлшеусіз болмақ. Өз уақытының қашанда озық ойлы кісісі болу жеңіл міндет емес.
«Атадан алтау туғанның» жүрегі қалай, немесе «Атадан жалғыз туғанның» халі қандай, Ақтамберді жырау сол жайды жақсы ұғындырады. Тақырыптың ішіне кірместен бұрын бес-алты ауыз, не одан да көп кіріспе жасайды, не табиғатты суреттеуден, не жыр
арнаған адамның өмірбаянынан баяндаудан бастап кетеді. Мұндай әдіс, әдетте, жырауға желпініп, қанатын қомдап, қияға сілтерге қажет. Одан кейін мүдірместен жүйріктей сілтеп кетеді. Діттеген жеріне жетіп тоқтағанша жырау көркем сөзді барынша төгіп салады. Ақтамбердінің «Күмбір-күмбір кісінетіп» дейтін атақты толғауы сондай бір көркем шабыттың келісті көріністі сияқты.
Жырау көрген, білгеннің бәрін тізе бермейді, көкірегіне түйгенін сал-мақтап, саралап қана шығарады. Жыраудың халық үшін қадірі сонда жатса керек. Суырып салмаға да (импровизация) іштей дайындық қажет, ондай әзірлікті жырау ауыз әдебиетінен алады, халық шешендігінен үйренеді. Осындай жақсы үйренудің нышандарын Ақтамберді поэзиясынан көреміз.
Жырау толғаулары өміріне, жай-күйіне, қарапайым і ұрмысына жақын тұрады. Негізінен дидактикалық сипатын сақтайды. Ақылды да жадағай, жалаң айтпай, аталық өре тұрғысынан толғап екшеп, өз басынан кешкенін қорытып береді. Сондықтан да Ақтамберді афоризмдері иланымды, сенімді сезіледі.
«Халық әдебиетіндегі адамгершілік пен ерлік, ел қорғау, кемтар қауым даналығын суреттеу, берекелі бейбіт өмірді іздеу идеялары — халықтық абзал дәстүрдің құлан иек атқан таңы, туу шағы болатын. Ол дәстүрдің өмірлік орнығуын, қалыптасу кезеңін XV—XIX ғасырлардағы тарихи жырлар мен ақын, жыраулар мұрасынан айқын көреміз».[14.17-18.]
Сол адамгершілік пен ерлікті, елдікті жырлаған жыраулардың бірі Ақтамберді толғаулары мен төрттағандарында осы ізгі бағытты берік ұстамған. Түбінде жақсылықтың жеңетіндігіне сенеді, келсе адамдық жаса, иендешілікке барма дейді. Жетім менен жесірді ішіп-жеп, оны қорлауға қарсы шығады. «Сөзі көпке өтпесе, жал -құйрықсыз жалғыздар» екенін анықта
3-тарау.
Ақтамберді жыраудың шығармаларының көркемдік ерекшеліктері.
Ол өмір туралы көп толғайды, алуан ойларға батады. Қолымызда бар шағын шығармаларының денін Ақтамберді жасының ұлғайған незінде шығарған шығар деген пікірге тірелеміз. Олай дейтініміз, көрген, білгенін, түйгенін жырау зерделі насихатпен, көңілге қонатын сөзбен табиғи жеткізеді, әшекейлеп, астарлап жатпайды.
Бір құбылысты екінші бір құбылысқа теңестіру, салыстыру арқылы әдемі, айшықтай ой тастайды, өз уайымының шеңберінде қалып қоймай, іштегі дертін сыртқа, сол кездегі кедей қауымның ауыр тұрмысына ортақтастырып шығарады. Тұрмыс, тіршілік күйі туралы түйіндері жеке болып келгенмен, өзара тұтас бір туындының келбетін береді. Ғибрат, нақылдары жарасымды, еркін, шебер күйде.
Тегі, Ақтамберді ерлікті де, шешендік өнерді де жастайынан аңсаған адам. Ауыз әдебиетінің озак, үлгілерінен өнеге алғанын жыраудың көркем тілі айтып танытады. «Кәрі ақсайды ақылдан, ер ақсайды жақыннан» десе, ашы шындықты аңғарамыз. «Жауласарға жау емес, дауласарға дау емес, жақынға қылман зорлықты» десе, адам қарым-қатынастарының күрделі, астарлы екенін шебер тілмен түйеді.[3.380.]
Жыраудың тұжырым-түсініктері өз ортасының қоғамдық, түсінік-терінен, әдет-ғұрпынан, салт-санасынан хабар береді. Ақтамберді айтпағын аса жұмбақтамай, ашық үнмен, қанық бояулармен береді. Ләззаттан гөрі, тұрмыстан жеген опығының молдығын жасырмайды. Жинақы, жұмыр шумақтарға терең ой сыйғызып жібереді. Ру мәселесіне емес, рухқа көңіл бөледі. Топшыларын өрнекті, таза тілмен жеткізе біледі. Ақтамберді өз ғасырындағы қарама-қайшылықтың бірі — бай мен кедей, бар мен жоқ, арасындағы алшақтықты білді, көрді, айтты да.
Ақтамберді жырларында жекеше көрініп тұратын бір желі бар. Ол — мал туралы жолдары. Қазақ халқының ерте замандардағы күнкөріс тіршілігі мал бағумен байланысты болғаны белгілі. Қазақ уақытты да «сүт пісірім», «ет пісірім», «қозы көш жер» деп бөледі. «Жігіттің нары», «құлын-тайдай тебіскен», «қошақаным», «ботақаным» деп халық өзінің кісіге көзқарасын, көңіл күйін білдірген. Түліктер туралы жарасымды сөздер тудырған.
Ертеде негізінен малшылықпен күнелткен қазақ, халқы төрт түліктен теңеулерін аямаған. Тіршілігінің тірегі болған малға сөзін де, әнін де, күйін де арнаған. Бұл әуен ауыз әдебиетіне, одан жеке ақын-жыраулар творчествосына, кейін жазбаша әдебиетке ауысқан.
Мал-басы өскен адамның
Алды-арты бүрқар бу болар.
Көтере алмай мал басын,
Көрінгенге бу қылар, —
деп Ақтамберді Сарыұлы малы бардың кеудесі ісініп жүретінін тілге тиек еткен. «Ерлер жортар мал үшін», «Ерлер мінер ат үшін», «Өрісінде малы өсер», «Мал бітпесе немене» деген жолдары ерекше назар аудартады. Мұнда малға табыну әуені басым. Ол заңды да. Өйткені, қазақ даласында көне заманда мал — ақша, бітімші орнына жүрген. Халық жылқыны ерекше қадірлеген.[3.381.]
Жорықта көп болғандықтан да болар, төрт түліктің, ішінде жылқы заты жырау жанына жақын келеді екен, оны да Ақтамбердінің өзі де айтады:
Айғайдан басқа жыр бар ма,
Жылқыдан басқа мал бар ма?!
Ішетұғын ерлерге
Қымыздан басқа бал бар ма?!
Жылқы көлден кеткен соң,
Қызығы кетер күлкінің,
Жігіттің көркі жылқыда,
Қыздың көркі құлпыда.
Осы өлеңнен-ақ қазақ тірлігінде жылқының атқарған ролін аңғару қиынға түспейді. Бұл тақырықа Ақтамберді әлсін-әлсін оралып отырған.
« Түйе мойнын тұз кесер, жігіт мойнын қыз кесер, Сартылдаған сары аяз, жылқының мойнын сол кесер» дегенде, жылқы жануардың жырау шабытына қанат бергеніне шек келтірмейміз. Ақтамберді жылқы малын сүйсініп жырлайды, көкірегін жарып шыққан сөздерін бағыштайды. Әрине, бұл ауыз әдебиетінен ауысқан әдістің жеке жыраулар, ақындар мұрасындағы көріністері.
Айналаны қоршаған тұрмыспен тығыз байланысты туған поэзия көшпелілер стихиясын да қамтымай қалған жоқ. Олардың он шеңберін құлықтық тазалығын, баладай мінезін, өжет әрекеттерін жыраулар жыр-лағанда қарапайым ортаның, аузынан естігендей әсерленеміз. Өткен ғасырлардан қалған поэзия бізге сонау ғарыштай алыс уақыттардың өлеңмен жазылған жылнамасындай естіледі.
Ақтамберді жырау ағынан жарылып айтқан ажарлы шумақтарында үлкен-кішілі алдына қойған мақсаттарын да тізе кетеді. Ең ірісі — туған халықтың сыртқы басқыншы жаудан қорғау, от басында көңірсіп отырған елінің көзінен егілген жас көрмей, қуанышына ғана куә болу. Сол үшін де оның:
Жауға шаптым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап
Өлім деген ойда жоқ,
Жалынды жүрек қан қайнап.
Ерлер жұртын қорғайды,
Өлімге жүрміз бас байлап, —
деуінде зор патриоттық, сезім, ел, жер тұтастығын, тыныштығын ойлау басым. Жұрты үшін туған жауынгер жырау екенін нық, сезіммен сездіреді. Қарсы келген жауынан сескенбей, қарсы шапқанын қайратты сөздері де паш етеді. Ақтамберді, тегінде, әділдікті «жақсылардың кеңес құрғанын», «білімді қуған жақсылардың, аз да болса көппен тең» болғанын ұнатқан кісі. Салауатты сөздеріне қарағанда, әр нәрседен ойы болғанға ұқсайды. Өз ортасын қайырымдылыққа, ізгілікке үндейді. Халқының тозбас жағын ойлайды.
Жыраудың от басы жөніндегі қанатты пікірлері өзінің маңызын әлі күнге дейін жойған жоқ деуге болады. «Қатын, бала қамы үшін» ерлердің атқа мінетінін, «Баласы өсіп жетпесе, сөзі көпке өтпесе, жал-құйрықсыз олай-бұлай боп кетсе, әкесі сорлы қор болар», «Қазір жас бала болсам да, Үмітім бар ақырдан» деген сөзінде жас кезінде көп бейнет көргендігін, бірақ түбінде мойымайтындығын ескертеді. Нұсқалы сөзін қысқа қайырады. Әділеті қашқан байды сынап, оларды «Ел қонбаған шөлмен тең» дейді. Әйел мәселесіне де соғады. Азамат басының қадірлі, қадірсіз болуы жұбайына байланысты шаруа екенін шегелейді.
Мінезді болса жолдасың,
Күнде сонар қызбен тең,
Жаман болса жолдасың,
Астыңнан өткен сызбен тең, —
деп, әйелдің қандай дәрежеде болу керектігін байыптайды. «Білімді туған жақсыға, Залал қылмас мың қарға» деуі кімге де болса, мейлі ол ер адам, мейлі ол әйел болсын, білімнің зияны жоқ, «Алтын түссе наданға, Бағасын білмек жезбен тең» дейді. Жырау мақал-мәтелдің мақамымен сөйлеп кетеді, ондайда түйдек, тұтас тіркестер сом алтынның сынығындай дөңгеленіп түсе қалады. Бір жағынан халық даналығына сүйенсе, екінші жағынан өз басынан өткен өмір тәжірибесіне сүйенеді. «Түйе мойнын түз кесер, жігіт мойнын қыз кесер», «Құдық қазсаң көлді қаз, Көл суалмай суалмас» немесе «Жақсысы кеткен ауылдың, Артынан жақсы шықпаса, Өртеніп кеткен жермен тең» деген тіркестер жыраудың сөзге жауапты қарайтындығына айғақ.
Енді бір мәселе: Ақтамберді Сарыұлы мен Махамбет Өтемісұлының бірқатар өлеңдерінін мазмұндас, ұсастығы. Ақтамберді Махамбеттен шамамен алғанда жүз жылдай бұрын болған адам. Бірі Шығыста, бірі Батыста өмір сүрді. Соған қарамастан, екі ақынның
арасынан ішкі мазмұн үқсастығы байқалады. Тек соның кейбіреулеріне тоқтап өтелік. Ақтамбердінің жалғыздық пен жарлы болудың тақсіретін тартқаны жоғарыда айтылды.
Жеңіме жамау түскенін,
Жарлылық сенен көремін.
Жағама қолдың тигенін,
Жалғыздық, сенен көремін, —
деп жыраудың мұң шағатыны бар. Төрт тармақтан орташа шаруаның мүшкіл тұрмысын, кейде күресте жалғыз қалатынын білеміз. Махамбеттің де осындай бір қамығатын кездері бар.
Заманым менің тар болды,
Тура әділдік биде жоқ.
Бәрін айт та, бірін айт,
Қаумалаған қарындас
Қазақта бар да, мен де жоқ, —
деп, «Жалғыздық» деген жеті буынмен жазылған өлеңінде бақыт пен тағдырдың айнымалы екендігін философиялық түрмен қорытқанын білеміз.[17.195-196.] Екі автор жырыныңда мазмұны бір, екеуі де әділдікті, көпшіліктің береке, бақытын аңсайды. Жалғыздық қасіретіне шомыла отырып, екеуі де түбінде әділдіктің жеңеріне сеніммен қарайды.
Ақтамберді «Күмбір-күмбір кісінетіп» толғауында жүйрік ат мінуді, сұлуды сүюді, кіреуке тон, сауыт киіп, «қоңыр салқын төске алып» ол қашыруды, жауын бытыратып атуды, жеңіспен оралғаннан кейін «Тобылғы сапты қамшы алып, Тұмар мойын ат мініп», қоныс қарауды, жайлауда жазылып отырып кеңес құруды армандайды. Жеті кейде тоғыз буынға баратын толғау жолдарында жауынгер жыраудың негізгі мақсаттары сараланып берілген.
29 жолдан тұратын «Күн қайда» өлеңінде Махамбет өзінің ел, келешек алдындағы ұлы армандарың желіге тартқандай тізіп береді. «Толарсақтан саз кешіп» жүрген күндерін қайратқа шақырады. Оптимистік үнінен жаңылмайды. Сол аңсаған күндердің келеріне сенеді.
«Күмбір-күлкір кісінетіп» пен «Күн қайда» толғауларынан іштей де, сырттай да ұқсастыкты байқау қиын емес. Өйткені, екеуі де халықауыз әдебиетінің шәкірті, екеуі де
өмірін жортуылда өткізген, екеуі де әрі жау-ынгер, әрі ақын, қол бастаған, қылыштай өткір сөздерімен жұртып сүйсінткен. Түр жағынан бір-бірінен алшақ кетпейді.
Салыстырып, жіті көз жіберсек, әлгіндей үндестік, тәсіл, шеңберлік деңгейлестігін «Көк көгершін, көгершін» (Ақтамберді), «Пыр-пыр-лай ұшқан қасқалдақ» (Махамбет), «Айғайдан басқа жыр бар ма» (Ақтамберді), «Орай да борай қар жауса» (Махамбет) ұсқаларынан көреміз. Қазақ даласының шалғай шеттерінде ғұмыр кешкен екі ақын поэзиясының біршама ұқсастық, үндестіктері, олар өмір сүрген ортаның әлеуметтік теңсіздігінен, билер мен сұлтандардың халыққа жасаған озбырлығына наразылықтың нәтижесінен, бақытты өмірді аңсағандықтарынан туса керек.[3.384-385.]
Ақтамбердінің ақырғы өлеңдерінің бірі «Балаларыма өсиет» деген жолмен басталады. Балаларына тірліктегі бірлікке, талапқа, татулыққа, мерейлі мұратқа ие болыңдар дейді. Жас ұрпақтың ақылды, бірауыз болуы елді мақсатына жеткізерін ескертеді. Халықты алауыздыққа апаратын мінездерден сақтандырады. Тоқсан жасаған қарт жыраудың артына қалдырған мұрасы бұдан да көп болуы керек. Біз қолда бар толғау, өлеңдеріне талдау жасап, ақыннның басқа әріптестерінен өзгешелігін көрсетуді мақсат еттік.
Қорытынды
Туған әдебиетіміздің түп негізі көне дәуірге –түрік тайпалары әлі жеке-жеке халық болып жіктелмеген, ортақ мәдениет, ортақ мұра жасап жүрген кезеңге барып тіреледі. Ал туыстас түрік руларының бір тобы қазақ деген атпен бөлініп, өз мемлекетін құруымен байланысты. XV ғасырдың орта шенінен бастап дербес, қазақ атымен аталатын әдебиет қалыптасады.
Орта ғасырлардағы қазақ поэзиясында жыраулар жетекші роль атқарады.Жырау
Шығармалары әдетте нақыл, қанатты сөздерден құралған философиялық толғаулар түрінде келеді. Толғауларда жырау өзінің адам және заман жайында түйгендерін, тіршілікте, табиғатта жүріп жататын өзгерістер, оның мән- мағынасы жөніндегі түсініктерін баяндайды.Өздері өмір кешкен жауынгерлік заман талабына сай өмір кешкен, кейде, тіпті батыр, қолбасы болған жыраулар ерлік сарында отаншыл жырлар туғызады. Жыраулар қолданған көркемдік тәсілдер жырау поэзиясының ішкі мазмұнына орайлас.
Қазақ халқының мәдениеті — өзінің зерттелуі жағынан жас болғанмен, өсу тарихы ерте дәуірлерге кететін, өзіндік бастан кешкен кезеңдері бар мәдениет. Халқымыз өзі қаншалықты өмір жолын кешсе, оның өнері де сонша жасап, талай дәуірлерді бастан кешті.
Халқымыз қалдырған көркем сөз өнері баға жетпес мол қазына. Оның ішінде қамал бұзар қаһарлысы да, айшықты әсем құнарлысы да, шебер қиылысқан қиындысы да, нөсердей құйылған төкпе туындысы да мол. Асылды жасықтан айыра білген халық шешендерінің ауызынан шыққан тұспалдары мен нақылдар өмір ережесіндей ұрпақтан ұрпаққа ауысып, адамгершілік үшін қызмет етіп келеді.
Өшпес, өлмес мұрамыздың мол бір саласы – мақал-мәтел, шешендік сөздер, саналы да салмақты жыраулар қалдырған терең ойлы толғаулар мен арнаулар, ерлік эпикалық жырлар, жыраулар дәстүрін жаңарта, жақсарта жалғастырған төкпе ақындар поэзиясы.
Қазақтың шын мәніндегі авторлы әдебиеті осы аталған жырау-шешендер мен төкпе ақындар творчествосының өркендеуіне байланысты. Халқымыздың даналығы мен саналылығының айқын көрнісі, оның бай ауыз әдебиеті десек, оның ең алғашқы туғызушысы да, жетіле жырлап, талай ғасырлардан аман алып шығып, кейінгі ұрпақтың қолына табыс етушісі де жезтаңдай жыраулар мен адуан ақпа ақындар.
Ел-жұртымен бірге өмір сүріп, олардың басына түскен ауыртпашылықтарға ортақтасып, қайғы-қасіреттерін мұңды-сазды әуендерімен зарлана-шерлене толғап жыраулар өтті. Көңілді, нұрлы кезеңдерін шалқыта, шабыттана толғап, ойнақты, ойлы термелерімен төгілте, төндіре айтып, тыңдаушыларын қызыққа бөлеп, қуанта білді. Кейде салмақты, салқын сырымен тамаша ақыл-нақыл сөздер термелеп, үлгі-өнегелер ұсынды. Қасарысқан ханына, жауласқан жауына қарсы халық алмастай өткір тілді ерлік жырларын сайысқа салады. Халық ерлігін, ел бірлігін, ең қымбат адамгершіл қасиеттерді келешек жас қауымға табыс етті. Осылайша жыраулар поэзиясы өзіне жүктелген заман салмағын қайыспай көтеріп, актуальды өмір мәселелерін суреттеп өтті. Жыраулар — сөз өнерінің ілкі авторлары, ақындыққа жол ашқан асыл сөз шеберлері, халықтың шешендікпен ұштасқан ойлы-сырлы толғау, арнау, термелар мен эпостық жырлардың бастау бұлақтары.
Жыраулар поэзиясының нағыз мұрагерлері – төкпе ақындар. Олар жыраулардың көркем сөз үлгілерін, поэтикалық тіл түрлерін, образ, сурет құралдарын түгел дерлік меңгерген, өз туындыларына негіз етті.Халыққа, жеке тұлғаларға, өмір табиғат құбылыстарына жалынды арнаулар айтқан.
XVIII ғасырда әдеби өмір жандана түсті. Ғасырдың алғашқы ширегінде топандай басқан жоңғар шапқыншылығы және ақтабан шұбырынды, алмағайып кезең, қырғын соғыстар мен жеңісті жорықтар, саяси және қоғамдық өмірдегі өзгерістер бұл кездегі қазақ поэзиясының идеялық бағыт-бағдарына, тақырып аясына айрықша ықпал етті. Ел өміріндегі елеулі оқиғалародың барлығы да ақын-жыраулар өнернамасында өзінің көркемдік шешімін табады.
Жоңғар басқыншылығына қарсы күрес сарыны әсіресе Ақтамберді жырау шығармаларынан айқын көрінеді.Ақтамберді өз толғауларында жау қолында қалған жерлерді азат етер күнді аңсайды,исі қазақ болып атқа қонуды ,ойраттарға күйрете соққы беруді армандайды, жұртшылықты ерлікке үндейді, жауға тайсалмай шабуға жігерлендіреді.Ақтамберді өнернамасындағы отаншылдық, патриоттық сарындар XVIII ғасырдағы қазақ поэзиясының бағыт- бағдарын, өзекті ойларын айқын танытады. Өз заманының талабына сай жыр толғап өткен әрі батыр, әрі жырау. Оның шығармалары елі, халқы үшін еңіреп өткен ер тұлғасын, жақсылыққа бастап, адамгершіл ой түйген терең ойлы ақыл иесі абзал азаматты танытады. Өзінің өрелі ойларын жыр кестесіне тізе білген жүйрік тілді шешен ақынды көрсетеді.
Қазақ әдебиетінің қалыптасу, даму жолында жеке авторлы поэзия ерекше орын алды. Әсіресе, шешен жыраулар мен ақпа- төкпе ақындар бұған үлес қосты.
Пайдаланған әдебиеттер.
1.М.Мағауин «Қазақ әдебиетінің тарихы»Алматы,1992.
2.Х. Сүйінішәлиев «Қазақ әдебиетінің тарихы» Алматы,1997.
- «Қазақ әдебиетінің тарихы» 3 том Алматы, 2000.
- Х.Сүйінішәлиев «VIII-XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті» Алматы,1989.
- Қ Өмірәлиев «XV-XIV ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі» Алматы,1976.
- «Қазақ хандық дәуіріндегі әдебиет» хрестоматия 1992.
- Қ Жұмалиев «XVIII-XIV ғасырдағы қазақ әдебиеті» Алматы,1967.
- М.Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі» Алматы, 1995.
- Ә.Қоңыратбаев «Қазақ әдебиетінің тарихы» Алматы, 1994.
- «Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті» зерттеулер жинағы Алматы,1983.
11.Қ .Мәдібай «Хандық дәуір әдебиеті» Алматы, 1992.
- С. Бегимов «Ақын жыраулар поэзиясының бейнелігі» Алматы, 1991.
- «Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін» Алматы, 1994.
- Қ. Сыдықов «Қазақ әдеби тілінің тарихы» Алматы, 1993.
- Ө.Танабаев «Жыраулар поэзиясы және табиғаты» Алматы,1999.
- Ғ.Мұқатов «Үмбетей жыраудың әдеби мұралары» Алматы,1991.
17.М. Өтемісұлы «Өлеңдері» Алматы,1962.
- Ж.Ж. Бектуров «Художественно-композиционные особенности поэзии жырау и акынов» Алма-ата, 1977.
Автор публикации
