Акцион когам каржысы.

12 февраля, 2020 22:15

МАЗМҰНЫ

 

 Кiрiспе……………………………………………………………………………………………3

 

1 Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайының теориялық негiздерi

 

1.1 Акционерлік қоғам қаржыларын ұйымдастырудың негiзгi принциптерi………………………………………………………………………………………5

1.2. Акционерлік қоғамның қаржы ресурстары  мен қаржы тұрақтылығы…………………………………………………………………………………….. 9

 

2 Нарықтық экономика жағдайында акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын талдау

 

2.1  “Арай ” АҚ– ның қаржы тұрақтылығын бағалау ……………………….16

2.2  “ Арай ” АҚ– ның  қаржы жағдайын талдау жүйесi ………………….. 20

 

3. Акционерлік қоғамның қаржы жағдайын жетiлдiру шаралары

 

3.1  ҚР–нiң нарықтық экономикалық жағдайына әсер ететiн фактор – акционерлік қоғам қызметiнiң тиiмдi дамуы………………………………………23

 

Қорытынды ……………………………………………………………………………………. 28

 

Қолданылған әдебиеттер………………………………………………………………… 29

 

 

 

Кiрiспе

 

Елiмiзде   өтiп жатқан   нарықтық қатынастар  тек экономиканы дамыту ұшiн ғана  емес, бұкiл қоғамдық  өмiр  ұшiн де   орасан зор маңызы бар екендiгiн республикамыздың  тәуелсiздiгiнiң  10 жыл iшiнде атқарылған  жұмыстар  көз  жеткiзе  дәлелдейдi.  Реформа қалыптасқан экономикалық  қатынастарға  елеулi өзгерiстер  енгiздi және сайып келгенде  әрбiр еңбекшiнiң    мұддесiн қамтиды.   Сондықтан бұған дейiн ынта — ықыластың уақыт өткен  сайын   әлсiремейтiндiгiнiң, қайта  арта тұсетiндiгiн  өмiр  көрсетiп  отыр.

Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтiң барлық экономикадағы негiзгi буын – бұл акционерлік қоғам.

Мiне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажеттi өнiм өндiрiлiп, қызмет көрсетiлуi тиiс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткенi акционерлік қоғамда ең бiлiктi кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды ұнемдеп жұмсау, жоғары өнiмдi техникалар мен технологияларды қолдану мәселелерi кең тұрде шешiледi. Акционерлік қоғамдарда өндiрiстi және өнiмдердi сатуға кететiн шығындарды мейлiнше азайтуға қол жетедi. Сол сияқты бизнес жоспарлар әзiрленедi, маркетинг қолданылады, тиiмдi басқару жұйесi – менеджмент  iске  асырылды.

Мұның барлығы терең экономикалық бiлiмдi қажет етедi. Қазiргi нарықты жағдайда тек мынадай ғана акционерлік қоғам өмiршең бола алады, егер де ол нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттiлiкпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнiмдердi өндiрудi ұйымдастыратын және бiлiктi қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз ете алатын болса.

Келешекте өндiрiстi жұргiзуге маманданған экономистер ұшiн Акционерлік қоғамның экономикалық негiзiн терең бiлгендерi қажет-ақ.

Нарық жағдайында Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-кұйiнiң орнықтылығының негiзгi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiру мен сатудың Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-кұйiнiң орнықтылығының негiзгi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiру мен сатудың ұздiксiз процесiн қамтамасыз ете алатын өзiнiң қаржы ресурстары жағдайын көрсетедi.

Акционерлік қоғамның қаржы тұрақтылығын бағалау, обьективтi, ғылыми негiзделген және ұйлесiмдi басқару, өндiрiстiк, әсiресе қаржылық шешiмдер қабылдау ұшiн оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау  негiзiнде ғана оның iскерлiк белсендiлiгiн арттыруға бағытталған басқару шешiмдерiн қабылдау ұшiн, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.

Жалпы қаржы жұйесiнде акционерлік қоғам қаржы  секторы  жетекшi  орын алады. Қазақстан Республикасында  жұргiзiлiп  жатқан нарықтық реформалар  барысында  экономиканың  салаларында  әр тұрлi коммерциялық, кәсiпкерлiк ұйымдар  қалыптасып дамуда.  Бұл жағдай  салалық  және корпоративтiк қаржылардың мәнiн арттырумен қатар оларды тиiмдi басқару мәселелерiн кұрделендiре  тұсуде.  Сондықтан  өндiрiстiк, әсiресе  кәсiпкерлiк қызметтердi дұрыс ұйымдастырып, олардың қаржыларын  iс жұзiне  асыруда  акционерлік қоғам  қаржының  атқаратын  рөлi ерекше.

Кәсiпорын  қаржыны бiлудiң  басты  мақсаты  өндiрiстiк  акционерлік қоғамдар  мен  коммерциялық  ұйымдардың  қаржы  ресурстары  және  олардың  құралу  көздерiн  қалыптастыру,  капитал  құрамы  мен  құрылымын  жетiлдiру,  ақша  қаражаттарын  тиiмдi  пайдалану  және  басқару  арқылы  корпорациялардың  қаржылық  тұрақтылын  және  төлем  қабiлеттiлiгiн  қамтамасыз  ете  отырып,  жоғарғы  нәтижелiкке  жету  болып  табылады.

1  Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайының

теориялық негiздерi

 

1.1 Акционерлік қоғам  қаржыларын  ұйымдастырудың

негiзгi  принциптерi

 

Қазiргi  нарықтық экономикада  шаруашылық  субьектiлер арасынан  акционерлік қоғамдардың  атқаратын  орны  айрықша.  Соңғы онжылдықта «экономиканың  акционерлік қоғам секторы » деген  термин  қазiргi  заман  бизнесiнiң экономикалық  теориясы мен тәжiрибесiне  кең  тұрде  енуде. Экономиканың  нақты  секторындағы  жетекшi  орынды  акционерлік қоғамдар  алады.  Мысалға,  АҚШ – та  компания  нарығының  1/20 бөлiгiн  алатын  акционерлік қоғамдар  жалпы  сату  көлемiнiң  80% -на ие.

Көптеген  жағдайларда  акционерлік қоғамдар  акционерлiк  қоғам нысанында  Ұйымдастырылып,  өздерiн  шаруашылық  субьектiлердiң  өзiндiк  және  ерекше  тұрi  ретiнде көрсетiледi.  Акционерлік қоғамдар  негiзiнен  акционерлiк  қоғам  ретiнде  келесiдей  ерекшелiктермен  көрiнiс  табады:

Бiрiншiден,  қолда  бар акциялар  нысанындағы  капиталдары  бар  iрi  компаниялардың акциялары  қор  нарығында  сатылады  және сатып  алынады.

Екiншiден,   акционерлiк  қоғамдардың  ерекшелiктерiнiң қатарына  олардың  өздерiн   өзi  басқаруымен  қызмет  атқаратын  заңды  тҰлға  ретiнде  көрсетуiнде.

Ұшiншiден,  акционерлiк  қоғамдар  өндiрiстiк  және  коммерциялық  қызмет  мақсатында  Ұйымдастырылады.

Төртiншiден,  қазiргi  заманның  акционерлiк қоғамдары   өздерiн  бизнестi  Ұйымдастырудың  тиiмдi   нысаны   ретiнде  көрсетедi.

Олар  едәуiр  қосымша  құн   жасайды,  iрi  капитал  қорын жинақтайды,   қарыздың    жоғары  деңгейiн   болдырмауға  тырысады,  ұлкен     табысқа   ие   және   жетекшi   қаржылық    технологияларды  қолданады.

Сонымен қатар, iрi акционерлiк қаржыларының  жиынтығы тұрiндегi Акционерлік қоғамның қаржылар компаниялары мен  эканомиканың басқа да қатысушылары   арасындағы  қаржылық   нысанадағы   әр тұрлi iшкi және сыртқы  қарым  қатынастарын    бiлдiредi.   Олар  компанияның   табыстарын құру  бөлу  және  пайдалану  процесiде   пайда болады.

Кәсiпроынның    қаржылар   ақша  қатынастарының   ауқымдылығымен  және  әртұрлiлiгiмен ерекшеленедi.

Қаржы – ақша қорларын ауыспалы айналым процесiнде қалыптастыру мен оларды пайдалану кездегi ақша қатынастарының жиынтығы.

                  Қазақстан республикасының қаржы жұйесiне

                                           кiретiндер:

­ мемлекеттiк қаржылар  (республикалық) бюджет, халықты әлеуметтiк сақтандыру қоры және бюджетпен тыс қорлар:  зейнетақы қоры, халықты жҰмыспен қамту қоры және т.б.

— жергiлiктi қаржылар жергiлiктi бюджетке тұсетiн қаржылар.

— акционерлік қоғам қаржылары.

Мемлекеттiк қаржылар деңгейiнде елдiң бiрiңғай қаржылық саясатын жетiлдiру жұзеге асырылады, бҰл өз кезегiндегi акционерлік қоғам қызметiнiң тиiмдiлiгiне байланысты.

Акционерлік қоғам қаржысы елiмiздiң қаржы жұйесiнiң құрылымында елеулi орын алады. Мемлекеттiк қаржы қорларының басым бөлiгi акционерлік қоғам деңгейiнде қалыптасады. Республикалық бюджеттiң кiріс бөлiгiнiң 70-80 процентi салық тұсiмдерi есебiнен құралады.

Акционерлік қоғам қаржысының негiзгi  қызметтерi:

— бөлiп-тарату;

— бақылау.

Қаржының бөлiп-тарату қызметi  арқылы акционерлік қоғам иелiгiндегi барлық ақшалай табыстар мен қорлар қалыптастырылды және пайдаланылады. Қаржылардың бөлiп-тарату қызметiнiң орындалуы арқасында ұзiлiссiз өндiрiстi ұйымдастыру жолға қойылады, сонымен қатар бҰл құбылыстың басқа да сатыларға әсер етуi қамтамасыз етiледi. Демек ақша қаражаттарының дҰрыс таратылуы акционерлік қоғам жҰмыстарын ынталандырады, олардың барған сайын жақсара беруiне серпiндi ықпал етедi.

Акционерлік қоғам жұмысында жұмсалған қаржылардың қайтарымына бақылау жасау өте қажем. Бақылау қызметтерiнiң негiздерi қаржы ресурстарының қозғалысынан тҰрады. Олар өз кезегiнде қор ретiнде және қордан тыс нысандарда құралады.Бақылау қызметiнiң маңызды екi мәнi бар: бухгалтерлiк, статистикалық және басқа да есептесулердегi қаржы көрсеткiштерi; қаржылай ықпалдар. Егер бұрыңғы орталықтандырылған бюрократтық–жоспарлау жұйе кезiнде акционерлік қоғамды басқару өнiм шығару, пайда, өзiндiк құн және басқа да көрсеткiштер бойынша қатаң шектеулерге негiзделсе, қазiргi нарықтық қатынастар жағдайында ол экономикалық тетiктер арқылы (салықтар, несиелер, мемлекеттiк қаржылық қолдау, тұрлi жеңiлдiктер, сақтандыру және т.б) жұзеге асырылады.

Нарықтық экономика оған қатысушылардың  барлығынан ой жұйесi мен өзгеше iс әрекетi  талап етедi. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңда, материалдар мен  шикiзаттың қисапсыз қорларының көгерiп, тот басып жатуына , яғни миллиондаған теңгенiң  доғарылып, бекерге ысыран болуына жол бере алмайды. Акционерлік қоғам мұлкiне  салынған әрбiр теңге жаңа табыс әкелу ұшiн осы қорларды қозғалысқа келтiредi.  Жасанды көрсеткiш пен жоспар ұшiн жҰмыс iстеу келмеске  кетедi.

Қазiргi уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар  акционерлік қоғамдардың  шаруашылықты  жұргiзушi субъект  ретiнде құқық жағдайларын  едәуiр нығайтып, олардың көптеген өндiрiстiк және қаржылық мәселелердi  өз бетiнше шешудi мол мұмкiнiлiктi ашты.  Атап айтқанда, iшкi және сыртқы рынокта бiлiктi серiктi таңдауға қол жеттi, өйткенi болашақтағы бiрлескен iс-әрекеттiң  тиiмдiлiгi көбнесе осыған байланысты болады.  Акционерлік қоғамдар бҰрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сiлтеуiмен емес, контрагенттердi (жабдықтаушы, сатып алушы, мердiгер, банк және т.б.) қазiргi кезде өз қалауы юойынша алады. Олардың өздерiне iскер серiктердi қаншалықты дәл және қатесiз таңдаумен нарықтық қатынастар негiзiнде  мұмкiндiгiнше тез және дҰрыс бағдар  тауып, оны Ұстануына  қарай жҰмыстарының тиiмдiлiгi әр тұрлi болады.  Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жұргiзушi субъектiлердiң қызметiнiң жетiстiктерi  басқару деңгейiне, қабылданған шешiмдердiң объективтiлiгi, нақтылығы, шығылдығы мен ғылыми негiзделуiне  тiкелей тәуелдi.  Ұйлесiмдi шешiмдердiң қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиiмдi пайдаланып, елiмiздiң экономикалық өсуiне бағытталатыны белгiлi.

Нарық жағдайында Акционерлік қоғамның  өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-кұйiнiң  орнықтылығының  негiзгi оның қаржы тҰрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын  еркiн орын алмастыра  отырып қолданып, тиiмдi пайдалану жолмен өнiмдi  өндiру мен сатудың  ұздiксiз процесiн қамтамассыз ете алатын өзiнiң қаржы ресурстары жағдайын көрсетедi.

Акционерлік қоғамның қаржы тҰрақтылығын бағалау, объективтi, ғылыми негiзделген және ұйлесiмдi басқару, өндiрiстiк, әсiресе қаржылық шешiмдер қабылдау ұшiн оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және Ұқыпты  талдау негiзiнде  ғана оның қызметiн объективтi бағалап, Акционерлік қоғамның  қаржылық тҰрақтылығын  нығайту немесе жақсарту және оның iскерлiк  белсендiлiгiн  арттыруға бағытталған нақты Ұсыныстар беруге болады.  Мысалы,  экономиканың  барлық саласындағы акционерлік қоғамдардың  иелерi мен еңбек  Ұжымдары шикiзат пен материалдарды  Ұқыпты  жҰмсауға, өндiрiс  қалдықтарын азайтуға, оның сапасын көтеруге, өзiндiк құнын  төмендетуге, қоршаған  ортаны сақтауға мұдделi.

Нарықтық экономика жағдайында,  болатын қатал бәсекелестiк  кұресте табыс пен акционерлік қоғамды сақтап қалудың басты факторы болып,                           кәсiпор  ынның  қаржы лық жағдайы мен қаржылық  нәтижесi саналады ол ушiн осы аталған жайдың мәнi туралы дер кезiнду  және  сенiмдi ақпарат қажет.

Бұгiнде  Қазақстан дамыған  елдердiң  қолданып  жұрген халықаралық  нарық стандартына,  заңдарын  және икемдi салық жұйесiн  толық  пайдалануға  талпыныс жасауда.  Демек, нарықтық қатынастарға,  барлық меншiк тұрiн дамытуға және  шаруашылықты  басқарудың  тиiмдi механизмiн (тетiгiн)  жасауға бiртiндеп қолайлы жағдай туып келедi. Қаржылық- шаруашылық қызметтегi  дербестiк; өзiн-өзi  қаржыландыру және басқару; жҰмыстың тұпкiлiктi нәтижелерiне мұдделiлiк; қол жеткен нәтижелердi еселей тұсу; қаржы резервтерiн жасау; қаржыны меншiктiк және қарыз деп екiге бөлiп Ұстау; мемлекеттiк бюджет және бюджеттен тыс қорлардың алдындағы мiндеттердi бiрiншi кезекте орындау; акционерлік қоғам қызметтерiне қаржылық бақылау жасау.

Қаржылық қатынастар құрамы акционерлік қоғамдағы ақша қатынастарының мына топтарымен тығыз байланыста болады:

Контрагентпен алғашқы табыстарды қалыптастыру қорларды толық белгiленген iшкi шаруашылық негiзiнде құру және пайдалану (жарғылық капиталы, өндiрiстi дамыту қоры, көтермелеу (ынталандыру) қорлары және т.б.) жөнiнде;

Акционерлік қоғамдармен – қаржыларды бөлу тәртiбi бойынша, қаржы ресурстарының қозғалысы қордан тыс нысанда жұзеге асады (келiсiм-шарт мiндеттерiн бҰзған жағдайды айыппҰлдар төлеттiру және төлеу, әр тұрлi пай жарналарын (ұлес) енгiзу, бiрлесiп тындырылған қызметтерден тұскен пайданы бөлiсуге қатысу, басқа акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарын пайдалану және соның iшiнде дивидентер алу және т.б );

Өнiмдi тҰтынушылармен жасалған шарттарды орындау барысында акционерлік қоғамдар келiсiмдердiң нысандары мен тұрлерiн өздерi таңдайды, мiндеттердiң орындалу шарттарын және санкция қолдану тәртiптерiн анықтайды, өзiнiң өнiмдерi мен қызметтерiне қарай бағаны қалыптастырады және жеткiзушiлердiң баға негiздерiн де бағдарлайды;

Сақтандыру Ұйымдармен мiндеттi және ерiктi сақтандыру тұрлерi бойынша; банктер жұйесiмен алынған сомаларды және қарыздарды өтеуге бағытталған проценттердi төлеуге байланысты есеп айырысу–кассалық қызметтер көрсету, сонымен қатар банктер Ұсынған нақты төлеммен уақытша бос ақша қаражаттарын пайдалану мәселелерi бойынша; мемлекетпен бюджеттiк және бюджеттен тыс қорларды құру және пайдалану. Ақша қатынастарының бҰл бағытталған жҰмысы бюджеттiк және бюджеттен тыс қорларға әр тұрлi салықтар, алымдар, жарналар жҰйесiн енгiзу арқылы жұргiзiледi; бағынышты басқару құрылымдармен iшкi салаларда қаржы ресурстарын бөлуде «тiкелей» және «көлденең» өзара байланыста болуы.

Ақша қатынастарының бҰл топтары акционерлік қоғам қаржыларының тҰтас мазмҰнын құрайды.

Шаруашылық субьектiлерiнiң ақшалай табыстары және жинақтарының қалыптасуына қарай, оларды банк жұйесi алдындағы мiндеттерiн орындау, ағымдағы шығындар және өндiрiстiң жҰмысын кеңейту, еңбеккерлердi әлеуметтiк қамтамасыз ету және материалдық ынталандыруларды қаржыландыру қажеттiлiктерiне пайдаланады.

Қаржы мееханизмi – бҰл қаржы ресурстарын Ұйымдастыру, жоспарлау және тиiмдi пайдалануды көздейтiн өзара тығыз байланысты мына төмендегi бес элементтердi ң жиынтығы:

• қаржы әдiстерi;
• қаржы тетiктерi;
• құқықтық қамтамасыз ету;
• нормативтi қамтамасыз ету;
• ақпараттық қамтамасыз ету.

Қаржы әдiстерi – бҰл қаржы қатынастарының шаруашылық процестерiне ықпалы, яғни тигiзетiн әсерi.  Ол кезегiнше мына мөмендегi екi бағытта iске асырылып отырады:

• бiрiншi, қаржы ресурстары қозғалысын басқару жұйесi;
• екiншi нарықтық қатынастар бойынша.

Қаржы әдiстерiне бҰдан басқа:

• шығындар мен тұпкi нәтижелердi салыстыра отырып саралау;
• материалдық ынталандыру;
• ақша қаражаттарын тиiмдi пайдалану жатады.

Нарықтық қатынастардың даму деңгейiне қарай, қаржының өнрiс пен айналыс арасындағы қызметтерi коммерциялық есеп айырысуға байланысты. БҰл қаржы- шаруашылық қызметтерiнiң шығындары мен өндiрiстiң тұпкi нәтижелерiн ақшалай нысанда бағалау деген сөз.  Жалпы алғанда,  өндiрiске коммерциялық есептi енгiзудегi ең басты мақсат – шығынды аз жҰмсап, жақсы нәтижеге жету, яғни жоғары деңгейде пайда табу.

Қаржы тетiгi – бҰл қаржы әдiстерiн Акционерлік қоғамның iс-әрекеттерiнде қолдана бiлу. Яғни, құқықтқық қамтамасыз етуге:

• заң актiлерiн;
• қаулылар;
• жарлықтардың;
• басқа да құқықтық құжаттардың орындалуы жатады.

Нормативтi қамтамасыз ету мыналар арқылы көрiнедi:

• инструкция;
• нормативтер;
• нормалар;
• тарифтiк ставкалар;
• әдiстемелiк нҰсқалар мен көрсеткiштер және т.б.

Ақпараттық қамтамасыз етуге:

• экономикалық;
• коммерциялық;
• қаржылай;
• басқа да ақпараттар беру кiредi.

Қаржылық ақпараттарда: қаржы тҰрақтылығы жөнiнде мiлiметтер; әрiптестер мен бәсекелестердiң төлем қабiлеттiлiгi, бағасы,  курсы,  дивидендтерi; тауарлар мен қорларда және валюта нарығындағы проценттерi, биржалық және биржадан тыс нарықтағы iстерi жөнiнде, шаруашылық субьектiлерiнiң қаржылық және коммерциялық қызметтерi жөнiнде хабарлар болуы керек.

Ақпаратты иемдену нарықтағы жағдайды анықтауға бiрден-бiр пайдалы септiгiн тигiзедi.

Әр тұрлi ақпараттар, мысалы, жеткiзушi, сатып алушы жөнiндегi хабарлар интеллектуалды меншiктiң бiр тұрi болып табылады және Акционерлік қоғамның жарғылық капиталында белгiлi бiр ұлеске ие.

 

1.2.  Акционерлік қоғамның қаржы ресурстары мен қаржы тұрақтылығы

 

БҰл Акционерлік қоғамның өз қарамағындағы  ақша қаражаттары, олар ағымдағы шығындар мен өндiрiстi кеңейтуге жҰмсалған шығындарды өтеу, қаржыға қатысты мiндеттердi және еңбеккерлердi экономикалық жағынан ынталандыру iсiн жұзеге асыру мақсатында құрылады.

Сонымен қатар қаржы ресурстары:

— өндiрiстен тыс саланың обьектiлерiн дамытуға;

— тҰтыну;

— жинақтау;

— арнайы резерв қорларын толықтыруға жҰмсалады.

Қаржы ресурстарының  алғашқы қалыптасуы Акционерлік қоғамның мекеме болып құрылған, яғни жарғылық капитал (акционерлiк және жиналмалы капитал ) жинаған кезiне сай келедi.

Жарғылық капитал – бҰл құрылтайшылар ұлесiнiң негiзiнде құрылған Акционерлік қоғамның мұлкi. Қаржы ресурстары негiзiнен пайданың есебiнен қалыптасады. Сонымен қатар – тозығы жеткен ( iстен шығарылған) мұлiктердi сатудан тұскен тұсiмдер, тҰрақты пассивтер, әр тұрлi мақсатты тұсiмдер, Ұжым мұшелерiнiң әр тұрлi жарналары мен ұлестерiнен (пай) құралады.

ТҰрақты пассивтерге қатыстылары:

• жарғылық, резервтiк және т.б капиталдар ;
• Ұзақ мерзiмдi қарыздар;
• Акционерлік қоғамның айналымындағы несиелiк қарыздар.

Қомақты қаржы ресурстары:

• акционерлік қоғамды құру немесе оны қайта құру кезеңiнде;
• акция, облигация және басқа да құнды қағаздарды сату;
• құнды қағаздар және басқа да эмитенттердiң дивидендтерi мен проценттерiнен;
• қаржы операцияларынан тұскен табыстар мен несиелерден пайда болады.

Акционерлік қоғам қаржы ресурстарын — өздерi мұше ассасиациялар мен концерндерден; өздерi бағынышты Ұйымдардан; мемлекеттiк басқару органдарынан бюджеттiк жәрдем (субсидия) тұрiнде,  сақтандыру Ұйымдарынан алуы мұмкiн.

Қайта бөлу кезiнде қалыптасқан қаржы ресурстарының бҰл топтарында сақтандыру қорынан тұскен төлемдердiң көлемi барған сайын артып отырады, ал тұсiмнiң шығындар тiзiмi қатаң шектелетiн бюджеттiк және салалық көздерi азайып отырады.

Акционерлік қоғамның қаржы ресурстарын пайдалану мына бағыттарда жұзеге асады:

— өнiмдердi (жұмыс, қызмет) өндiру мен сатуға қатысты ағымдық шығындар;

—  өндiрiстi Ұлғайтуға және оны техникалық жағынан жаңғыртуда, материалдық емес активтердi пайдалануда инвестицияланған қаражаттарды капиталға қосу;

— құнды қағаздарға қатысты қаржы ресурстарын инвестициялау;

— қаржылық, банктiк төлемдер, бюджеттен тыс қорларға тиiстi жарналар төлеу;

— әр тұрлi ақша қорларын және олардың резервтерiн құру, сыйлықтар беру және басқа сол сияқты әлеуметтiк сипаттағы төлемдер жасау;

— қайырымдылық мақсаттағы демеушiлiк және т.б. көмектер беру.

  Эмитент – эмиссияны (ақша,   құнды қағаздар шығару.) жұзеге асыратын мекеме немесе акционерлік қоғам.

 

Акционерлік қоғамның қаржы ресурстарының пайда болу көздерi

 

Акционерлік қоғамның қаржы ресурстары

 

Меншiктiк және басқа да қаржылар негiзiнде келтiрiлгендер		қаржы нарығында жҰмылдырылғандар		қайта бөлу кезiнде тұскендер
		— өзiнiң құнды қағаздарын сату — құнды қағаздар бойынша басқа эмитенттердiң кiрiстерi мен дивидентерi — несиелер (кредит)		-сақтандыруды толтыру төлемдерi — концерн, ассоциация, салалық құрылымдардан тұсетiн қаржы ресурстары -бюджеттiк жәрдемдер және т.б
-негiзгi  қызметтерден пайда — тоззығы жеткен мұлiктердi өткiзуден пайда — өткеiзуден тыс операциялардан пайда

 

 

Акционерлік қоғам өзiнiң iс-әрекетiн жұзеге асыру ұшiн нақты жинақталған әкономикалық ресурстары немесе өндiрiс факторлары болуы қажет. Экономикалық ресурстар, жалпы алғанда, тауарларды өндiру және қызмет көрсету ұшiн пайдаланылатын барлық табиғи, адамдар және адамдардың өндiретiн ресурстары. Тұрлiше барлық ресурстарды әр тұрлi көз қарастарға  сәйкес топтастыруға болады. :

1. Материалдық ресурстар — жер немесе шикiзат материалдары және капитал.
2. Адам ресурстары –еңбек және кәсiпкерлiк қызмет. «Жер » Ұғымына жататын барлық табиғи ресурстар; егiстiк жерлер, орман, райдалы қазба, кен орындары, су ресурстары.

«Капитал» немесе инвестикалық ресурстар Ұғымы –тауар өндiру және қызмет көрсету, олардың тұпкiлiктi  тҰтынушыларға жеткiзушiлерге пайдалануға арналғна барлық өндiрiстiк құралдары (ғимараттар, құрылыс, жабдықтар және т.б) .

Өндiрiс процесiн және өндiрiс құрал-жабдықтарының қорлануын инвестициялау, яғни қаражат жҰмсау деп атайды.

«Еңбек» Ұғымы тауар өндiруде және қызмет көрсетудегi барлық дене және адамдардың ақыл-ой қабiлеттiлiгiн көрсетедi.

Барлық эканомикалық ресурстар немесе өндiрiс факторлары жалпы бiр қасиетке ие: олар сирек немесе өлшеулi мөлшерде болады. БҰл қағида бойынша қазiргi деңгейдегi эканомикалық дамуда  барлық қажеттiлiктердi қамтамассыз етуде ресурстардың әлi де болса кем екендiгiн бiлдiредi, егiстiң жердердiң, пайдалы қазба байлықтардың, өндiрiс құралдарының, жҰмыс қолдарының (жҰмыс уақытын) белгiлi бiр шегi болады. Ресурстардың сирек кездесетiнi  салдарынан  өндiрiстiң  өнiмi де мардымсыз болып, осыдан қоғам тауарлар мен қызмет көрсетудiң межелеген барлық мөлшерiн ала алмайды.

Кез келген Акционерлік қоғамның өндiрiстiк –экономикалық  iс-әрекетi өндiрiстiк ресурстарды  заттай және ақшалай нысаны тұрiнде қалыптастырудан басталады.  Көрсетiлген ресурстар оларды пайдалануда  қалай мiндет жұктелсе, солай уақытына қарай бiр-бiрiмен айрықшаланады.

Ресурстар сатылатын және сатып алынатын болғандықтан олардың бағалары  да болады. СҰраныс пен Ұсыныстың  өз-ара iс-қимылының  болашақ нәтижесiнде, баға ресурстар нарығы ерекшелiктерiнiң жалпы барлық тұрлерi, олардың әрбiр айрықшаларын қалай болса солай қамтиды.

Ресурстар нар¶ының ерекшiлiктерi  -ең алдымен  олардың шектелуiне қарай өндiрiс көлемiнiң  өзiнiң де және  ресурстар  Ұсынысында  да шектелуiнiң  қорытындысы болып табылады.  Қоғам өндiруде  мұмкiндiгi болмаған  жағдайда, тауарлар мен қызмет көрсету мөлшерi тҰтынушылардың сҰранысын қанағаттандыра  алмайды. Соған байланысты  ресурстар нарығын шоғырландыру қажеттiлiгi туады.

Экономикалық ресурстардың  бағасы әр тұрлi басқа рыноктарда Ұсыныс пен сҰраныстың  ықпалы мен сәйкестендiрiп  ұйлестiрiледi.  Ресурстар Ұсынысы олардың   тiкелей баға арасындағы  байланыстығы мен нақтылы бар мөлшерiн, ресурстарды йеленушiлердiң мұдделерiне сәйкес олардың бағаларын жоғарғы қоюын көрсетедi.   Ал ресурстар  сҰраныстар баға мен Ұсыныс көлемiнiң арасындағы қарама –қарсы байланысты көрсетедi: егер де баға көтерiлсе, онда акционерлік қоғам ресурстарды аз сатып алады немесе оларды арзандау басқалармен  алмастырады.

 

Материалдық -заттай нысаны	Ақшалай нысаны
	Қабылдайтын Есеп -қисапта	Нарықтық жағдайда
ЖҰмыс кұшi. Еңбек құралы (машина, жабдықтар т.б.). Еңбек заттары  (шикiзат, материалдар т.б.) Дайын өнiм (тауарлардың босалқы қорлары).     Өндiрiстiк табиғи жағдайы (жер, пайдалы қазба байлықтар т.б.) Ресурстар	Еңбекақы қоры Негiзгi қорлар Айналмалы қорлары Айналыс қорлары Айналымдағы ақша (есептеу шоты, есептеу, касса)	Ауыспалы капитал Негiзгi капитал Айналмалы капитал Айналыс капитал Айналым капитал Ақша нысандағы айналыс капиталы.
	Жарғылық капитал

                            Акционерлік қоғамның өндiрiстiк ресурстары

 

 

 

Қазiргi жағдайда қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр тұрлi әдiстерiн бiлудi, акционерлік қоғамда қабылданған қаржылық стратегияны iс жұзiне асыруды қамтамасыз ететiн есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа Ұсынуы керек, яғни оның қызметiнiң аясы жай есепшiлiктен қаржы жағдайын талдау iсi ажырамас бөлiгi болып табылатын,  қаржы менеджментiне дейiн өсiп, айтарлықтай кеңейедi.

Қоғамда қаржылық талдау бiреудiң орынсыз тiлегiнен емес, өмiрлiк аса қажеттiлiк салдарынан туындады: салмақ, Ұзындық өлшемiн және есептеу жұргiзбей, шаруашылық субьектiнiң мұлiктiк жағдайы мен оған әсер ететiн себептердi бiлмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, бiрiншiсiнiң екiншiсiнен артық болуына қол жеткiзбей шаруашылықты ойдағыдай жұргiзуi мұмкiн емес.

Қай уақытта да болмасын бҰл өте маңызды. Қазiргi қоғамның әкiмшiлiк- әмiршiлiк жұйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңiнде оның мәндiлiгi одан әрi арта тұседi.

Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттiк меншiк жағдайында кеңiнен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсiздiктi iскерлiк, басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртәп, ұқыптылық және ұнемдiлiкпен алмастыру – нарықтық экономиканың өзiне тән ерекшелiктерi.

Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жұйесi мен өзгеше iс-әрекеттi талап етедi. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар мен шикiзаттың қисапсыз қорлырының көгерiп, тот басып жатуына, яғни миллиондаған теңгенiң доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды. Акционерлік қоғам мұлкiне салынған әрбiр теңге жаңа табыс әкелу ұшiн осы қорларды қозғалысқа келтiредi. Жасанды көрсеткiш пен жоспар ұшiн жҰмыс iстеу келмеске кетедi.

Қазiргi уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар акционерлік қоғамдардың шаруашылықты жұргiзушi субьект ретiнде құқық жағдайларын едәуiр нығайтып, олардың көптеген өндiрiстiк және қаржылық мәселелердi өз бетiнше шешуiне мол мұмкiншiлiк ашты. Атап айтқанда,  iшкi және сыртқы  рынокта бiлiктi серiктi таңдауға қол жеттi, өйткенi болашақтағы бiрлескен iс-әрекеттiң тиiмдiлiгi көбiнесе осыған байланысты болады. Акционерлік қоғамдар бҰрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сiлтеуiмен емес, контрагенттердi ( жабдықтаушы, сатып алушы, мердiгер, банк және т.б.) қазiргi кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздерiне iскер серiктердi қаншалықты дәл және қатесiз таңдауымен нарықтық қатынастар негiзiнде мұмкiндiгiнше тез және дҰрыс бағдар тауып, оны Ұстануына қарай жҰмыстарының тиiмдiлiгi әр тұрлi болады.  Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жұргiзушi субьектiлердiң қызметiнiң  жетiстiктерi  басқару деңгейiне,  қабылданған шешiмдердiң қабылдануы,  материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын  тиiмдi пайдаланып, елiмiздiң экономикалық өсуiне бағытталатыны белгiлi.

Нарық жағдайында Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-кұйiнiң орнықтылығының негiзi оның қаржы тҰрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын алмастыра  отырып қолданып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiру мен сатудың ұздiксiз процесiн қамтамасыз ете алатын өзiнiң қаржы ресурстары жағдайын көрсетедi.

Акционерлік қоғамның қаржы тҰрақтылығын бағалау, обьективтi, ғылыми негiзделген және ұйлесiмдi басқару, өндiрiстiк, әсiресе қаржылық шешiмдер қабылдау ұшiн оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек және ұқыпты талдау негiзiнде ғана оның қызметiн обьективтi бағалап, Акционерлік қоғамның қаржылық тҰрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның iскерлiк белсендiлiгiн арттыруға бағыттылған басқару шешiмдерiн қабылдау ұшiн, басшылыққа нақты Ұсыныстар беруге болады.

Отандық талдау мен  қаржылық талдау мәселесi аз зерттелген, сондықтан оның  прогрессивтi  әдiстерi әзiрше бiзде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл акционерлік қоғам қызметiнiң  қаржылық нәтижесi мен экономикалық дамуына, ең ақырында елiмiздiң экономикалық өсуiне керi әсерiн тигiзедi.

Кез–келген Акционерлік қоғамның  қаржылық- экономикалық жағдайын  талдау, оның ең бiр өзектi мәселесi болып саналады. Өйткенi тек сол арқылы, оның төлем қабiлетiн, қоршаған  ортаға  бейiмдiлiгiн  және болашағын  анықтайды.

Қаржылы   жағдайы деп, акционерлік қоғам өз қызметiн  өзi қаржыландыра алатын қабiлетiн  айтады. Мәселен, төлемдердi төлеу ұшiн жеткiлiктi  ақшалай қаржысы  болмаса,  онда  өндiрiстiң  тоқтаусыз  жұруi, материалдық ресурстармен қамтамасыз етiлуi,  өндiсiс бағдарламасының орындалуы екi талай.

Сонымен  қоса, Акционерлік қоғамның қаржылық  жағдайы, ағымдағы және  болашақтағы төлем қабiлеттiлiгiнiң,  айналымдылығының,  заемдық және меншiк қаражаттарының  көрсеткiштерiмен,  олардың тиiмдi пайдалануымен сипатталады. Қаржылық жағдайының тҰрақтылығын зерттеуде  талдау ерекше роль  атқарады. БҰл кезде талдау iшкi және сыртқы болып екiге бөлiнедi.

Сонымен,  субьектiнiң қаржылық  жағдайын сипаттайтын iшкi және  сыртқы  талдаудың   негiзгi   мiндеттерi:

• жалпы қаржылық жағдайын және оған әсер ететiн факторларын  бағалау;
• Акционерлік қоғамның мұлiктерi мен оны жабу көздерiнiң  мұмкiндiктерiн, олардың Ұтымды  орналасуын және тиiмдi пайдалануын зерттеу;
• несиелiк, есеп айырысу және қаржылық  тәртiбiнiң сақталуын бақылау;
• Акционерлік қоғамның қаржылық тҰрақтылығы мен өтiмдiлiгiн анықтау;
• қаржылық жағдайының тҰрақтылығын қысқа және Ұзақ мерзiмдерге болжау жасау;
• қаржылық жағдайын жақсартудың  резервтерiн  iздестiрiп болып табылады.

Нарықтық қатынасқа көшу  барысында Акционерлік қоғамның қаржылық талдаудың ең тиiмдi жолы – факторлық  талдау.

Факторлық талдаудың  көмегiмен  нәтижелiк  көрсеткiштердiң  қанша есе қосымша өскендiгiн  анықтайды.  Демек,  жетiлдiрудiң  себебiн  сипаттайтын белгiсiн,  яғни   факторын    зерттейдi.    Басқаша  айтқанда,  оның  салдарын,  яғни нәтижелiгiн  анықтайды.  Фактор –  бҰл  себеп  немесе элемент  және қандай   да  бiр  құбылыстың    немесе   процестiң  қозғаушы  кұшi.   Факторлық талдау —  бұл  экономикалық талдаудың  ең  терең зерттелетiн тұрi.

Акционерлік қоғамның   қаржылық  тұрақтылығы  ол келешектегi  жасалатын төлемдердiң  дер кезiнде  жұзеге  асыра  алатындығын  көрсетедi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Нарықтық экономика жағдайында акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын талдау.

 

2.1 «Арай» АҚ–ның қаржы тұрақтылығын бағалау

 

Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын бағалаудың ақпараттық негiзгi қаржылық есеп беру болып табылады.

Қ.Р. Призидентiнiң 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 Бухгалтерлiк есеп туралы  заң кұшi бар Жарлығына сәйкес, 1998 бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады:

1 бухгалтерлiк баланс;

2 қаржы-шаруашылық қызметiнiң нәтижесi туралы есеп:

3 ақша қаражаттарының қозғалысы туралы тұсiнiк.

Онда сонымен қатар тұсiндiрме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп беруге негiзделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен толықтырылуы мұмкiн және бҰл материалдар солармен бiрге оқылады. Тұсiндiрме хатта, берiлген субъектiнiң есеп және есеп берудiң  қандай саясатын  Ұстап отырғандағы  және қаржылық  есептi пайдаланушылардың  талаптарына сай  басқа да ақпараттар   жазылуы тиiс.  Мысалы, оған субъектiге әсер етушi тәуекел  мен белгiсiздiк туралы  тұсiнiктердi жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегментер сомалық ерекшiлiктер, қызмет тұрлерi туралы ақпараттар, баға өзгерiсiнiң  әсерi туралы мәлiмдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретiнде қарастырылады.

Субъектiлерге қаржылық есептi бухгалтерлiк есеп стандартында  анықталған жеңiлдетiлген тұрде толтырып, көрсетуге рұқсат етiледi. Бұл егер де  төмендегi көрсетiлген 3 шартың кез-келген екеуi орындалғанда  ғана (соңғы 2 қаржылық жыл ұшiн ) маңызға ие болады:

1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтiк төлемдердi есептеу, сондай-ақ айыппҰл санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерiн салу ұшiн жылдық табыс  ҚР заңымен  көрсетiлген 10000 есе есептiк көрсеткiштен аспайды;

2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердiң  орташа саны  50-ден аспайды;

3) активтердiң жалпы құны 60000 еселiк есептiк көрсеткiштен аспайды.

Қазiргi кезде бiзде қолданылып жұрген отандық қаржылық есеп негiзгi шамалары бойынша халықаралық есеп стандартының  талаптарына сай келедi, себебi  ҚР-да соңғы жылдарында  бухгалтерлiк  есептi халықаралық тәжiрбиеге бейiмдей отырып реформалау процессi белсендi жұргiзiлдi,  ол бiрiншiден, негiзiн құраушы нарықтық қатынастар болып табылады жаңа экономикалық жұйенiң қалыптасуы мен, екiншiден, бiздiң елiмiздiң әлемдiк эканомикалық кеңестiкке кiруiмен байланысты.

2004 жылғы мамыр айының    жедел деректерiне  1021 iрi және  3323  орта акционерлік қоғамдарының (олардың  шығарылған  қаржы  нәтижесiндегi сальдосы  54,8  млрд  тенге  табыс  ретiнде  анықталды  (2003 жылдың  мамырында  — 42,7  Ұйымдардың )  көрсеткiштерi млрд  тенге),  бҰл көрсеткiш  2003  жылдың  тиiстi  кезеңiнiң   деңгейiнене  28,3 %  жоғары.  .

Акционерлік қоғамдар  мен  Ұйымдардың   жҰмыс  тиiмдiлiгiнiң    көрсеткiшi  тҰтастай  алғанда  21,2 %  болды.   Есептi  айда  қаржының  жиынтық  нәтижесiнiң  негiзгi  бөлiгi  кен  өндiру  өнеркәсiбi  есебiнен  56 %  ( 30,7  млрд  теңге) қалыптасты. (соның  iшiнде  шикi  мҰгай  мен  табиғи  газ  өндiретiн  акционерлік қоғамда  90,2 %  немесе  27,7 млрд теңге),  өндеушi  өнеркәсiбiнiң ұлесi —  25 %  ( 13,7 млрд теңге).  Көлiк  және  байланыс  өнеркәсiбiнiң   ұлесi -21 %  (11,5 млрд  теңге  болды.

2003 жылдың  мамырындағы  деректермен  салыстырғанда  кен  өндiру  өнеркәсiбiнiң  нәтижелерi  -36,4 %  (2003 жылдың  мамыр  айында  -22,5 млрд  теңге ),  өңдеушi  өнеркәсiбiнiң  -18,1 %  ( 2003 жылдың   мамырында  -11,6  млрд  тенге )  жоғарлағаны  байқалады.

Нарықтық экономика жағдайының қаржылық есеп шаруашылық субъектiлерiнiң қызметi жөнiнде  қаржылық ақпараттың  жұйелендiрiлген бiрден–бiр көзiне, әр-тұрлi Ұйымдық құқықтық  нысандардағы шаруашылық  субъектiлерiнiң өзара негiзгi байланысына және басқару шешiмдерiн қабылдауға  қажеттi аналитикалық есептердiң ақпараттық базасына айналады.

Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын талдау негiзгi ақпарат көзi  кызметiн бухгалтелiк баланс атқарады

ҚР-да бухгалтерлiк есептi реформалау процесi барысында  есеп берудi құру  мақсаттарына жаңа  көзқарастар  пайда болды  және оның бағыты өзгередi.

Қаржылық есептiң мақсаты – бухгалтерлiк есептi №2 Бухгалтерлiк баланс және қаржылық есептегi негiзгi ашылулар  деген стандартында көрсетiлгендей, -бҰл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық жағдайы және оның қызметiнiң  нәтижелерi мен есептi кезеңдегi  қаржылық жағдайда болған өзгерiстер туралы пайдалы, маңызды әрi дәл  ақпараттар мен қамтамассыз ету болып табылады.

Қаржылық есеп  негiзiнен өтелген  жағдайлардың қаржылық нәтижелерiн және де кәсiп орын ұшiн инвестициялық шешiмдер мен несие  беру бойынша шешiмдердi шешу ұшiн, сондай-ақ субъектiнiң болашақтығы ақша  ағымдарын және осы субъектiге сенiп  тапсырылған  ресурстар мен басқарушы органдардың жҰмыстары мен байланысты  ресурстар мен мiндеттемелердi бағалау ұшiн қажеттi пайдалы ақпараттарды сипаттайды.

Баланс есептi жылдың басындағы және соңындағы Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды қызметкер атқарады. Бiрiншiден, баланс меншiк иелерiн шаруашылық субъектiсiнiң мұлiктiк жағдайымен таныстырады. Осы арқылы олар бҰл субъектi  ненi иеленедi, материалдық құралдардың  сандық және саналық  қорлары қандай, акционерлік қоғам жақын  арада ұшiншi жақ алдындағы өз мiндеттемелерiн ақтай ала ма, соны бiлдiредi.  Екiншiден, басшылар Акционерлік қоғамның басқа ұқсас  акционерлік қоғамдар  жұйесiндегi өз орны, таңдап аоынған стратегиалық бағытының дҰрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану тиiмдiлiгiнiң салыстырмалы сипаты және акционерлік қоғамды  басқару бойынша әр тұрлi сҰрақтарға  шешiмдер қабылдау туралы тұсiнiк алады. Ұшiншiден, баланыстың мазмҰны, оны iшкi қолданушылары  сияқты сыртқы қолданушыларға  да пайдалануға  мұмкiндiк бередi.  Мысалы, аудиторлар жҰмыс процесiнде дҰрыс шешiм қабылдау ұшiн өз тексерiс жҰмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттiң  сыртқы есеп берудегi  есеп жұйесiнде мұмкiн болатын, әдейi жасалынған және әдейi жасалынбаған қателiктер аумағындағы әлсiз жақтарын шығару ұшiн көмек алады,  ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды.

Баланс ақпараттары негiзiнде сыртқы қолданушылар берiлген акционерлік қоғаммен өзiнiң серiктесi ретiнде жҰмыс жұргiзудiң мақсатқа сәйкестiгi  және оның шарттары туралы шешiмдер қабылдай алады; өз салымдарының мұмкiн болатын  тәуелдiлiктерiн және берiлген Акционерлік қоғамның  акцияларын иеленудiң орындылығын және басқа шешiмдердi бағалайды.  Баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда  қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп атайды. Бухгалтерлiк баланс –қаржылық есептiң негiзгi тұрi бола отырып, ол есептi  кезеңдегi акционерлік қоғам мұлкiнiң құрамы мен құрылымын, ағымдығы активтердiң  айналымдылығы мен өтiмдiлiгiн, меншiктi капитал мен мiндеттеменiң қолда барын, дебиторлық  және кридиторлық борыштың динамикасы мен жағдайын және акционерлік қоғамдарының несие қабiлеттiлiгi мен төлеу қабiлеттiлiгiн анықтауға мұмкiндiк бередi.

Баланс көрсеткiштерi  Акционерлік қоғамның капиталын орналастыру тиiмдiлiгiн, оның ағымдығы және алдағы кезеңдегi шаруашылық  қызметке жеткiзу, қарыз көздерiнiң көлемi мен құрылымының,  сондай-ақ оларды ынталандыру тиiмдiлiгiн бағалауға  мұмкiедiк бередi. Осылайша, бухгалтерлiк  балансты талдау ұшiн және Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың  ең қажетi тұрi болып табылады.

1997 жылға дейiн бухгалтерлiк баланс екi бөлiктен: актив және пассивтен тҰратын кесте тұрiнде құрылып келдi. Активтер, баланс акционерлік қоғамының  есептiк кезеңде бақылап, таратып отыратын мұмкiндiк және қарыздық құқық құны ретiнде көрсетiледi. Пассивтер  Акционерлік қоғамның заемдар мен кредиторлық  қарыздар бойынша мiндеттемелер болып табылады, оларды өтеу мұлiк құнының немесе келiп тұсетiн табыстың төмендеуiне әкелiп соқтырады.

Баланыстың актив бөлiмiнiң құрылымына сай ерекшелiк –бҰл яғни баланс бөлiмдерi мен баптарының әр бөлiм iшiнде (шегiнде ) қатан, белгiлi бiр дәйектiлiкпен орналасуы –яғни олардың өтiмдiлiк дәрижесiне байланысты мына принцип бойынша: өтiмдiлiк дәрежесi аз активтерден өтiмдiлiгi көп активтерге дейiн, демек басында баланстың өтiмдiлiгi жағынан төмен бөлiмдерi мен баптары жазылады, содан кейiн өтiмдiлiгiнiң өсу деңгейiне байланысты жоғары өтiмдi активтер жазылады.  Осы принцип бойынша активтегi қорытынды баптары ең өтiмдi айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) болып табылады,  олар қысқа мерзiмдi қаржылық салымдар,  кассадағы, есеп айырысу және валюталық шоттардағы ақша қаражаттары,  сондай ақ басқа да  ақша қаражаттары.

Баланс пассивiнiң  бөлiмдерi  мен баптары төлем мерзiмнiң  жеделдiк дәрижесiне байланысты мына принцпке сай құрылды: төлем мерзiмнiң жеделдiгi аз бағыттарынан жеделдегi көп бағыттарға дейiн.

Акционерлік қоғамның қаржы жағдайы әлсiз және өмiр сұру қабiлетi жоқ жағдайында Акционерлік қоғамның сенiмдi болуын, тұрақтылығын және келешегi барлығын көрсетуi тиiс.

 

«Арай» АҚ–ның қаржылық көрсеткiштерi

 

Көрсеткiштер		Есептеу (баланстың сызықтық жолдары)		Көрсеткiштiң деңгейi			өзгерiстерi			Көрсеткiштердiң  нормативтiк мәнi
				Жыл басына		Жыл соңына
1.Меншiк капиталының коэффциентi	390:550		98,8		54,7			-41,1			0,68
2.Заемдық пен жалпы капиталының ара қатынастар коэффициентi	430+540 550		0,011		0,453			+0,442			0,32
3.Заемдық пен меншiк капиталының ара қатынас коэффициентi	430+540 390		0,011		0,828			+0,817			0,7
4. Ұзақ мерзiмге тартылған заемдық капиталдың  коэффициентi	430 390+430				+0.230			0.230
5.Меншiк капиталының ептiлiк коэффициентi	230-540 390		0,483		0.590			+0.101			0.2-0.5

 

 

 

БҰл кестеге қарап, бiз қорытынды жасаймыз. Яғни,  «Арай» АҚ–ның қаржы көрсеткiштерi тҰрақты. Себебi жылдық табыс пен шығыстар тепе-теңдiктi яғни, балансты құрайды.

Мұлiктiк тұрлерi және олардың қалыптасу көздерi саналық бiр келкi белгiлерi бойынша топтастырылады. Осының нәтижесiнде баланстың активi  мен пассивi мұлiк және оның қалыптасу көздерiнiң бiр келкi эканомикалық топтарының  аз ғана санынан құралады, ал оның iшiнде әр топ өз алдына жеке-жеке элементтер мен қортындыланған көрсеткiштерден тҰрады. Актив пен пассивтегi мҰндай жеке элемментер мен қорытындырылған көрсетiштер баланс баптары деп аталады.

Осыған  орай   ағылшын тiлiнен орыс тiлiне аударған олқылықтардың  және тәжiрбие құралдарының  авторларының   пiкiрлерi теориялық көзқарас болып табылады.  Жоғарғы оқу орындарында  эканомикалық мамандық алатын студенттерге,  бизнес мектептер мен эканомикалық лицейлерге арналған ағылшын авторының «Бухгалтерлiк талдау»  деген олқылығында келесiдей анықтама берiлген:  «Баланс   бҰл акционерлік қоғамның белгiлi бiр кұндегi қаржылық жағдайының кестесi болып табылады.

Активтер дегенiмiз – бҰл акционерлік қоғамның ненi  иеленедi және ол ненi алуға тиiс,  соны көрсетедi  (немесе  активтеп- бҰл акционерлік қоғамның  иелiгiндегi және алуға тиiстi мұлкi ); пассивтер  -бҰл Акционерлік қоғамның өзiнiң бiреуге берешек қарызы немесе борышы.  Активтер  сомасы  әрқашан да пассивтер соммасына тең болуға тиiс .

Акционерлік қоғамның  бiрден  бiр  басты  мiндетi  — оның  қаржы  жағдайының  бағалылығы  болып  табылады   және  ол  көрсеткiш  жұйелерiн  немесе  қаржы  коэффициентiн  анықтайды.

Негiзгi  қаржылық  коэффиценттердi  төмендегi  ұш  санатқа  топтастыруға  болады.

• өтiмдiлiк (төлем қабiлеттiлiгi);
• пайдалылық (табыстылық);
• активтердi басқару тиiмдiлiгi

Қаржы  ресурстардың  құралуы  тұрлi  көздер  бойынша  жұзеге  асырылады.  Олар  iшкi  және  сыртқы  болып  бөлiнедi.  Iшкi  көздер  меншiктi  және  оларға  теңестiрiлген  қаржылар  есебiнен құрылады.

«Арай» АҚ–ның 2000-2003 жылдардағы нақты көрсеткiштерi.

Яғни, «Арай» АҚ–ның қаржы тҰрақтылығын бағалау ұшiн сол компанияның қаржы көрсеткiштерiне көңiл бөлу керек.  Кестеге көңiл  бөлсек,  мысалы, 2002 жылы жалпы табысы 512044 соның  iшiнде өнеркәсiптен тұскен табыс  401087, ал кен өндiруден тұскен  табыс 290376. Ал сол  табыстан  алынған шығындар  электр  энергия – 13610,  көлiк  және байланыс  11297, бҰйымдарды жөндеу – 7333, коммуналдық, әлеуметтiк қызмет  көрсетулер – 3560.

 

 

          2.2 «Арай» АҚ–ның қаржы жағдайын  талдау жүйесi

 

Нарықтық  қатынастар жағдайында Акционерлік қоғамның  қаржылық  жағдайын  талдаудың маңызы  өте  зор. БҰл  акционерлік қоғамдардың  тәуелсiздiкке ие  болуымен,  сондай-ақ  олардың  меншiк  иелерi,  жҰмысшылар. Коммерциялық серiетестiктер  және  басқа  контрагенттер  алдында  өзiнiң  өндiрiстiк- кәсiпкерлiк қызметiнiң  нәтижелерi  ұшiн  толық  жауапкершiлiкте  болуымен  байланысты.

Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын  талдауды  қарастырмас  бҰрын, қаржылық- жағдай немесе  жай-кұйiн дегенiмiз не,  соны  анықтап  алған  жөн.  Мысалы, профессор  А.Д  Шеремет: «Акционерлік қоғамның қаржы  жағдайы қаржыны  тарату, пайдалану  және  мiндеттемелер,  яғни  (пасивттер)  сипатталады деп  жазған».

 

Жылдары	2005	2006
Пайыз тұрiндегi көрсеткiштер	98,88	54,71

 

Ал ендi  «Арай» АҚ–ның   қаржы жағдайын  талдау  жұйесiне келетiн  болсақ,  қаржы  көрсеткiштерi  яғни«Арай» АҚ–ның жылдың табыстары  пайыз  тұрiнде  2000 ж — 98,88%,  2001 ж – 54,71, яғни төмендеген  тенденциясы байқалады. Осыған  байланысты таза  жҰмысшы капиталымен  қамтамасыз  етудiң  жағдайы да, тап  сол деңгейге азайған (98,88% -тен  65,41%-ке дейiн), яғни ағымдағы  мiндеттемелердi жабудың мұмкiндiгi  де әлсiреген. Көптеген бiлiктi  мамандар,  экономистер  осындай  жағдайлар  туындамау  ұшiн  Акционерлік қоғамның  қаржылық  тҰрақтылығын,  ағымдағы активтермен  ағымдағы  мiндеттемелердiң  тепе-теңдiгiмен байланыстырады.  Бiрқатар тұрлi әдiстермен есептелетiн бiрыңғай  көрсеткiштерге қарағанда қаржылық  жағдай  тұрi  көрсеткiштердi  есептеу  нәтижесiнде  және  олардың  жалпы  бағалауға  тигiзетiн  әсерiн  зерттеу  негiзiнде  анықталады.  қорыта  айтқанда,  Акционерлік қоғамның қаржы  жағдайы  әлсiз  және  өмiр  сұру  қабiлетi  жоқ  акционерлік қоғамдарға аяусыз  қарайтын  бәсекелi  нарықтық  экономика  жағдайында  Акционерлік қоғамның  сенiмдi  болуын,  тҰрақтылығын  және  келешегi  барлығын  көрсетуi  тиiс.

Корпарацияның  қаржы  жағдайы  осы  Акционерлік қоғамның  белгiлi  бiр  кезеңiндегi  қаржылық  тҰрақтылығын  және  оның  өз  шаруашылығын  қызметiн  ұздiксiз  жұргiзуiмен  өзiнiң  қарыз  мiндеттемелерiн  уақытылы  өтеуi  ұшiн  қаржы  ресурстары  мен  қамтамассыз  етiлуiн  көрсетедi.

Корпарацияның  қаржылық  жағдайына,  оның  тҰрақтылығына  көптеген  факторлар  әсер  етедi.  Оларды  экономист  ғалымдары  В:М:Радионова,  М:А:Федотова  келесiдей  тұрлерге  жiктейдi.

1) пайда  болу  орнына  байланысты  — iшкi  және  сыртқы;

2)  нәтиженiң  маңыздылығына  маңыздылығына  байланысты – негiзгi  және  негiзгi  емес;

3)  құрылысы  бойынша – қарапайым  және  кұрделi;

4)    әрекет  ету  уақыты  бойынша  — тҰрақты  және  уақытша;

Корпарацияның   қаржылық  тҰрақтылығына   әсер  ететiн  мынадай  iшкi  факторларды  атап  көрсетуге   көрсетуге  болады:

• корпарацияның саналық  топқа  жатуы;
• шығарылатын өнiмнiң  ( жҰмыс,  қызмет )  құрылымы  және  оның  жалпы  төлем  қабiлеттiлiгi  бар  сҰраныстағы  ұлесi;
• төленген жарғылық  капиталдың  мөлшерi;
• шығындардың көлемi,  олардың  ақшалай  табыспен   салыстырғандағы  өзгерiстерi
• қорлар мен  резервтердi,  олардың  құрамы  мен  құрылымын  қоса     алғандағы  мұлiк пен  қаржы  ресурстарының  жағдайы;
• корпарацияны басқару тиiмдiлiгi

Сыртқы  факторларға мыналар  жатады:

• шаруашылық жұргiзудiң  экономикалық  жағдайының  әсерi;
• қоғамда ұстемдiк  етушi  техника мен   техналогия;
• төлем қабiлетi  бар  сҰраныс  және  тҰтынушылар   табысының  деңгейi;
• Акционерлік қоғамның қызметiн  бақылау  жөнiндегi  заң  актiлерi;
• сыртқы экономикалық   байланыс  және  тағы  басқалар.

Корпарацияның   тұрақты  жағдайын  қалыптастыру   да  оның  өз контрогенттерiмен  (салық  органдары,  банктер,  жабдықтаушылар,  сатып  алушылар,  акционерлер  және  тағы  басқалар ) қарым  қатынасы ұлкен  әсер  етедi.  Сондықтан  да  серiктестерiмен  реттелген  iскерлiк  қатынаста  болуы —  жақсы  қаржылық  жағдайың   бiрден–бiр  шарты  болып  табылады. әрине,  акционерлер  өз  жинақ қорларын  тҰрақты  тиiмдiлiкке  ие  және  дивиденттерiдi  ұқыпты  төлейтiн  қаржылық  жағдайды  тҰрақты  акционерлік қоғамдарға  салады.

Рыноктық  экономика  жағдайында  жҰмы  iстеуiн  корпорацияларды  қаржылық  жағдайын  талдаудың  басты  мақсаты ( мiндетi )  келесiлер  болып тпбылады.

• қаржылық жағдайға  баға  беру  және  оның  есеп  беру  мерзiмдегi   өзгерiсi;
• активтермен олардың  қалыптасу  көздерi  арасындағы  сәйкестiгi,    оларды  таратудағы  және  пайдаланудағы   тиiмдiлiктердi  зерттеу;
• айналым капиталының  көлемiн,  оның  өсуiн (кемуiн )   және  ағымдығы  мiндеттемелерiне  арақатынасын  анықтау;
• қаржы — есептiк және  несие  ережесiн  сақтау
• акционерлік қоғам активтерi    және  оның  мiндеттемелерiнiнiң  құрылымын  зерттеу;
• ағымдығы активтердiң айналымдық  есебi,  оның  iшiнде  дебиторлық  борыш  және  қорлар  есебi;
• баланыстық өтiмдiлiгiн, Акционерлік қоғамның  қаржылық  тҰрақтылығының   және  төлеу   қабiлеттiлiгiнiң  абсалюттiк   және  салыстырмалы  көрсеткiштерiн   анықтау;
• акционерлік қоғам табыстылығын бағалау;

Акционерлік қоғам  стратегиясының  өзгеруi  ұшiн  нарық  мәселелерi  мен  нарықтық  орта  жөнiнде  жақсы  бiлетiн  менеджерлер мен  бiлiктi  мамандарды  тарту  қажет.  Iшкi  кәсiпкерлiк  мектеп  iрi  акционерлік қоғамдардың  жекелеген  құрылымдық  бөлiмдерiнiң  жетекшiлерiне  iс-әрекет    еркiндiгiн  бере  отырып,  кәсiпкер  ретiнде  қызмет  етуiне  мұмкiндiк  жасап,  кәсiпкерлiк  қабiлетiнiң  артықшылығын  өз  Ұйымында  пайдалана  алады.

3  Акционерлік  қоғамның  қаржы  жағдайын жетiлдiру  шаралары

 

3.1  ҚР-нiң нарықтық  экономикалық жағдайына әсер етушi

фактор-акционерлік қоғам қызметiнiң тиiмдi дамуы

 

Таза пайда экономикалы санатының  маңызды және кез келген коммерциялық мекемелерi қызметiнiң негiзгi мақсаты болып табылады.

Нарықтық қатынастарда пайда экономикалық санаты ретiнде құрылған материалдық өндiрiс саласының таза пайдасын қамтиды. әрбiр Акционерлік қоғамның жиыньық көрсеткiштерi пайда тұсiмi болып табылады.  Жалпы пайда дегенiмiз – тауар өткiзуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кiрiс пен оны өндiруге және сатуға жҰмсалған шығындардың айырмасы. Былайша айтқанда, пайда — бҰл өндiрiстiң айналымының қаржылық қорытындысын бiлдiретiн акционерлік қоғам қызметiнiң нәтижелi экономикалық көрсеткiшi. Кез келген акционерлік қоғамда жалақы Ұжымға оның жҰмсаған еңбегiнiң тек бiр бөлiгiнiң ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлiгi – қосымша еңбек қосымша өнiм немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келiп шығады. МҰнсыз жалпы тауар өндiрiсiнiң болуы мұмкiн емес.

Егер белгiлi бiр кезеңде Ұжым қажет болып отырған өнiм өндiрудi арттырып, оның сапасын жақсартып, ассортиментiн кеңейтсе, егер еңбек өнiмдiлiгi артып, өндiрiс шығыны азайтылса, пайда мөлшерi де өседi. Демек, бҰл акционерлік қоғам өндiрiс тиiмдiлiгiнiң арттырады деген сөз.

Пайда баланстық және есептеулiк болып бөлiнедi. Жалпы баланстық пайда мынадан құралады:

• тауарлы өнiмдердi сатудан тұскен пайда;
• тауарлы өнiмнiң құрамына жатпайтын басқа өнiмдерден және қызмет көрсетуден тұскен пайда немесе зиян;
• сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан тұскен пайда немесе зияндар. Оған жататындар: айыппҰлдар, сыйлықтар және т.б.

Есептеулiк пайда – бҰл негiзгi өндiрiстiк және айналмалы нормативтiк қорларды және банктен алған несиелердi шегергендегi бюджетке тұсетiн жалпы баланстық пайда.

    Пайда жоспары бағалар мен келiсiт-шарттар, салыстырмалы және қазiргi қолданылып жұрген бағалар негiзiнде жасалады. Пайда көлемiн анықтау тiкелей есептеу немесе талдау әдiстерiмен жұргiзiледi. Пайданы тiкелей есептеу әдiсiмен анықтау — өнiмнiң әрбiр жекетұрлерiн көтерме бағамен есептегендегi сатудан тұсетiн ақшалай тұсiм және оның өзiндiк құнының арасындағы айырмасы болып табылады.

Пайда белгiлi бiр нысандарды орындайды.

Бiрiншiден, акционерлік қоғам қызметiнiң нәтижесiнде жетуде экономикалық тиiмдiлiктi сипаттайды.

Екiншiден, пайда ынталандыру нысанына ие болады.

Ұшiншiден, пайда бюджеттiң тұрлi деңгейiн қалыптастырудың бiрден-бiр көзi. Ол бюджетке салық тұрiнде тұседi және басқа да табыс тұсiмдерiмен қатар қоғамдық қажеттiлiктi қанағаттандыру ұшiн қаржыландыруға пайдаланады.

Нарықтық экономика жағдайында пайданың маңызы орасан зор. Оны алуға Ұмтылу тауар өндiрушiлердi өнiм өткiзудiң көлемiн арттыруға, оған кететiн шығындарды азайтуға бағыт көрсетедi.

Акционерлік қоғамның пайдасы әр тұрлi қызмет есебiнен алынуы мұмкiн. Барлық пайданың жиынтық деңгейi – Акционерлік қоғамның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың негiзгi жиынтық элементтерi болатындар:

• өнiмдi сатудан, қызмет атқарудан, қызмет көрсетуден тұсетiн пайда;
• негiзгi қорларды, сол сияқты басқа да Акционерлік қоғамның мұлiктерiн сатудан тұсетiн пайда;
• өткiзуден тыс операциялардың қаржы нәтижелерi.

Акционерлік қоғамның пайдасы екi көрсеткiшке байланысты: өнiмнiң бағасы және оны өндiруге кететiн шығындар. Нарықтағы өнiм бағасы – сҰраныс пен Ұсыныстың өзара iс-қимылының нәтижесi. Еркiн бәсеке жағдайында нарықтық баға құрылымы заңының әсерiнен өнiм бағасы не жоғары, не төмен болуы өндiрушiнiң немесе сатып алушының қалауынша болуы мұмкiн емес, ол автоматты тұрде теңеседi.

Шағын акционерлік қоғамдарды қолдау инфрақұрылымының жеткiлiксiз дамуы; қолданып жұрген заңдарды жергiлiктi деңгейде орындау тәртiбiнiң әлсiздiгi; салық салу және салықтық тексеру жұйелерiнiң тым кұрделiлiгi; негiзгi қаражатты алуға және айналым қаражатын молайту ұшiн несиелiк қорларға қол жеткiзудiң шектеулiлiгi; мамандарды даярлау және шағын акционерлік қоғамдарды ақпараттық қолдаудың тҰтас жұйесiнiң жоқтығы; шағын акционерлік қоғамдардың мемлекеттiк құрылымдар мен өзара iс-қимыл жасаудың Ұйымдық мәселелерi; шағын акционерлік қоғамдардың даму жолындағы әкiмшiлiк тосқауылдар т.б.

Шағын акционерлік қоғамдардың дамуын тежеп отырған бҰл мәселелердi шешу мақсатында Қазақстан Республикасында шағын акционерлік қоғамдарды дамыту мен қолдаудың 2001-2002 жылдарға арналған Мемлекеттiк бағдарламасы 2001ж 7 мамырында ҚР Президентiнiң  №597 Жарлығымен бекiтiлдi. БҰл бағдарламаның басты мақсаты шағын акционерлік қоғамдардың өндiрiстiк саласының серпiндi дамуын қамтамасыз ететiн, мемлекеттiк қолдау саясатын жетiлдiру.  БҰл бағдарламада негiзгi бес бағыт қарастырылғын, атап айтсақ:

• шағын акционерлік қоғамдар саласындағы мақсаттық құқықтық актiлердi жетiлдiру;
• шағын акционерлік қоғамдардың дамуына кедергi жасап отырған әкiмшiлiк тосқауылдарды жеңу ұшiн, шағын акционерлік қоғамдар субьектiлерiне қатысты бақылау және қадағалау мiндетiн жұзеге асыру;
• шағын акционерлік қоғамдар субьектiлерiнiң қызметiн қамтамасыз ететiн инфрақұрылымның жақсы жҰмыс жасайтын тетiктерiн дҰрыс жолға қою мақсатында жергiлiктi атқарушы өкiмет пен акционерлік қоғамдардың қоғамдық бiрлестiктерiнiң iс-қимылының өзара ұйлестiру;
• шағын акционерлік қоғамдар нысандарын кадрлық, ғылыми әдiстемелiк және ақпараттық тҰрғыдан қамтамасыз ету;
• шағын акционерлік қоғамдардың табысты дамуын айқындайтын басты шарттардың бiрi қаржы–несиелiк және инвестициялық тҰрғыдан қолдау саясатының тетiктерiн жетiлдiру;

Ал ендi, ҚР-нiң Президентiнiң 2005 жылғы 18 ақпанда басылып шыққан «Қазақстан экономикалық, әлеуметтiк және саяси жаңару жолында» атты жолдауына көңiл бөлсек.

Жапония, Германия, Бельгия, италия сияқты елдерде шағын және орта бизнес олардың барлық акционерлік қоғамдары санының 90 пайыздан астамын құрайды, көптеген дамыған елдерде олар жалпы iшкi өнiмнiң 50 пайыздан астамын бередi.

Сондықтан да   бiздiң шағын және орта акционерлік қоғамдарды дамытудың тұбiрiнен жаңа идеологиясының тұзуiмiз қажет. Бiз кәсiпкерлiк ортаның бастамшылығын iске асыру ұшiн қолайлы жағдай туғызуымыз керек.

Әрбiр iскер Қазақстандық осы ортаға кiрiгiп, инновациялық экономикадағы өз орнын табуға тиiс. Қазақстандықтардың бастамашылығына кең өрiс ашу ұшiн жағдай жасалды, кәсiпкерлер ендiгi жерде осы мұмкiндiктердi пайдалана бiлсе игi.

Ендiгi жерде жаңа идеологияға сәйкес заңнаманы сапалық жағынан жақсарту мiндет.

Қысқасы, сөзден iске көшетiн, мемлекеттiк акционерлік қоғамдар мен мегахолдингтердiң, ең алдымен iрi мемлекеттiк компаниялары мен монополиялардың өздерiне ұйлеспейтiн шағын және орта бизнеске беру жөнiндегi жҰмысты тындыратын сәт туды. Сол арқылы бiз бизнеске тың тыныс ашамыз.

БҰл ретте бiрқатар стратегиялық маңызды мемлекеттiк компаниялар акцияларының пакеттерiн басқаруды арнайы құрылатын мемлекеттiк холдинг компаниясына беру қажет. Әлбетте бҰл шараларға қарсыласу да, сөзбұйдаға салу да болмай қоймайды. Бiрақ ұкiметтiң батылдық танытып, бҰл iске мықтап кiрiсетiн кезi келдi.

Келесi бiр мәселе туралы. Даму банкi мен инвестициялық қорға барлық акционерлік қоғамдардың қолы жете бермейдi. Сондықтан «Шағын акционерлік қоғамдарды дамыту қоры» өзiндiк бiр «ұлкен қаржылық маркетке» айналуға тиiс. Бiз қорға биылғы жылғы республикалық бюджеттен қосымша 10 млрд. теңге бөлемiз, сонда шағын бизнес субьектiлерiн кредиттеу мұмкiндiгi 25 млрд. теңгеге дейiн өседi. Биылдан бастап, банк кредиттерiне кепiлдiк берi мен сақтандыруды жұзеге асыруды қолға алу керек. МҰның өзi қомақты мемлекеттiк қолдау болмақ.

Акционерлік қоғамды ең алдымен өзiнiң қызметiнен қандай материалдық пайда алатыны қызықтырады. Сондықтан ол өз iсiн бастамас бҰрын болашақ Акционерлік қоғамның қызметiнiң тиiмдiлiгiн анықтап алуы керек. Тиiмдiлiк деп – акционерлік қоғам қызметi тиiмдiлiгiнң ең басты экономикалық көрсеткiшi аталады. БҰл дегенiмiз акционерлік қоғам қандай бағытын таңдап алатындығын, кәсiпкер идеясын анықтап алғаны жөн. Ол өзi екiге бөлiнедi:

• Акционерлік қоғамның тапқан пайдасының өндiрiстiң негiзгi және айналмалы қорларының құнына қатысты;
• Акционерлік қоғамның тапқан пайдасының сатылған өнiмнiң өзiндiк құнына қатысы.

Акционерлік қоғам қызметiнiң тиiмдiлiк деңгейiн бағалау ұшiн алынған нәтижеге кеткен шығындар немесе пайдаланған ресурстармен салыстырылады.

Пайданың шығындармен өлшемдестiгi пайдалылықты немесе толығынан пайдалылық мөлшерiн бiлдiредi. Тәжiрибеде пайдалылық мөлшерiн өлшеу екi нұсқада пайдаланады. Бұл пайданың ағымдағы шығындарымен қатынасы немесе аванстық жұмсау. Бұл екi өлшеушi авнстық жұмсау айналымы жиынтығының көрсеткiшiне өзара байланысты. Акционерлік қоғамның пайдалылық мөлшерiн мына төмендегi формуламен есептеуге болады:

 

Ө (Б — Қ)

П =  ———————

                       Н + А

 

1. Өнiмнiң пайдалылығын барлық сатылғын өнiмнiң және оның  жеке  тұрлерiн   есептегенде  ғана  мұмкiн  болады.   Бiрiншi  жағдайда  ол  өнiмдi  сатқандағы  пайданың  және  оны  өндiруге   және  сатуға  кеткен  шығындардың  қатынасын  анықтайды.   Барлық  сатылған  өнiмнiң  пайдалылығын    тауарлы  өнiмдi  сатудан  алынған  пайданың  өткiзуден  алынған   тұсiмнiң  қатынасына  есептеп  шығарады;   баланстық  пайда  жөнiнiде  — өнiмдi  сатудан    алынған  тұсiм;  таза  пайда  жөнiндегi  — өнiмдi  сатудан  алынған  тұсiм;     Барлық  өнiмдi  сатудағы  пайдалылық  көрсеткiштерi  Акционерлік қоғамның  ағымдағы  шығындарының  тиiмдiлiгi  және  өнiмдi  сату  табысы  жөнiндегi  тұсiнiк  бiлдiредi.

2.Өндiрiс  қорларының  пайдалығы  баланстық  пайданың  негiзгi  өндiрiстiк  қорларының  және  айналым  қаржыларының   жылдық  орташа  құнына  қатынасы.  Бұл  көрсеткiштi  таза  пайда  арқылы  да  есептеуге  болады.

3.Акционерлік қоғамның  жұмсалым  пайдалығы  оның  қарауындағы  мұлiктердiң  құны  арқылы  есептелiнедi.  Есептегенде  баланстық  және  таза  пайданың  көрсеткiштерiн  пайдаланады.

Акционерлік қоғамның    жеке  қаржының  пайдалылығы   таза  пайданың  баланс  арқылы  есептелiнетiн   оның  жеке  қаржысының  қатынасымен  анықталады.

Пайданы  қалыптастыруға  ықпал  ететiн  несие  бойынша  процент  мөлшерлемесi:

• басқа акционерлік қоғамдардың  ұлес қосуынан  тұскен  табыстар;
• құнды қағаздардан  тұскен  табыстар;
• алынған айыппұлдан  асып  тұсу,  өсiмақы,  төлемнiң  тұрақсыздығы.

Шығынның  белгiлi бiр  мөлшерiн  мейлiнше   тиiмдету  — шаруашылықты  жұргiзудiң  әр  тұрлi  мәселелерiн  шешуге келгенде    басты  талап  осы  ьолып  отыр.  Тек  қанша  өнiм  өндiрiлгендiгiнiң  ғана  емес,  оны  өндiруге  қанша  еңбек  жұмсалғандығының    да  маңызы  зор.   Мәселенiң   бұлай  қойылуы  мынаны  аңғартады:  шикiзат  пен  материалды  жҰмсай  отырып,  шикiзаттың  әрбiр  өлшемiне   неғұрлым  көп   өнiм  алуға,  шығарылған  бұйымдардың  өзiндiк  құнын  төмендетiп,  акционерлік қоғамдардың  пайдасын  көбейтуге,  өндiрiстiң   тиiмдiлiгiн  арттыруға  жету  керек.

Егер  акционерлік қоғам  iшкi  шаруашылық  резервтерiн  тауып,  пайдалануды  негiзгi  бағыттарын  қортындылауға  талпыныс  жасалса,  онда  оларды  ұш   топқа  бөлуге  болады.  Өндiрiс  тиiмдiлiгi,  бiрiншiден,  негiзгi  өндiрiс  қорлардың    пайдаланылған  жақсартудың,  екiншiден,  айналмалы  өндiрiстiк  қорларды  неғұрлым  тиiмдi  пайдаланудың  және  ұшiншiден,  қазiргi  еңбек  шығындарының  нәтижелiгiн  жақсартудың  есебiнен  арттырылады.

Акционерлік қоғам   қызметiнiң   эканомикалық  тиiмдiлiгiн  молайтуды  басты  шарты  —  еңбек  өнiмдiлiгiн  барынша  арттыру  және  өзiндiк  құнды  арзандату.  Басқа  да  бiркелкi  жағдайларда  өнiмнiң  өзiндiк  құны неғұрлым  арзан  болған  сайын  тиiмдiлiк  соғұрлым  жоғары  болатыны  белгiлi.

Акционерлік қоғамның  тиiмдiлiгiне  соны мен  қатар,  өнiмнiң  немесе  шығаратын  тауарлардың сапасыда  едәуiр  ықпал  етелi,  өйтке,нi  жоғары  сапалы  өндiрiлетiн   тауарларды   көтерiнкi   бағамен   сата   алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Сонымен, қорыта келгенде акционерлік қоғамдарды дамыту нарықтық қатынастар жұйесiнде ұлкен роль атқарды. Жалпы, нарықтық экономика жағдайында экономикалық  қызметтiң  барлық  экономикадағы  негiзгi  буыны  — бұл  акционерлік қоғам.

Нарықтық  экаономикалық  жағдайында  акционерлік қоғам  шаруашылықты  жұргiзудкгi  негiзгi  объективтi  буынға  айналады.  Мәселе  мынада,  нарықтық  сұранысты  еске  ала  отырып,  акционерлік қоғам  тек  өнiм  өндiрiп  қана  қоймай,  сонымен  қатар  халықты жұмыспен  қамту,  жаңадан  жұмыс  орындарын  ашу,  еңбек  ақыларын  есептеу  т.б.  жұмыстарды  iске  асырған  жөн.

Өндiрiс,  Акционерлік қоғамның  барлық  жұмыс  қызметiн  сипаттау  және  тұсiндiру  — «Акционерлік қоғам  экономикасы»  пәнiн  зерделеу  болып  табылады.  Акционерлік қоғам  экономикасының  даму  негiзiне  қоғамдық  өндiрiстiң  дамуына  объективтi  экономикалық  заңдар  жатады.

Қазiргi  кезде  Акционерлік қоғамның  мәртебесi,  оны  құрудың  тәртiбi  мен  жойылуы,  мұлiктi  пайдалану,  шаруашылық  жұргiзу,  экономикалық  және  әлеуметтiк  қызметтер,  Акционерлік қоғамның  мемлекеттiк  және  жергiлiктi  өзiн -өзi  басқару  органдары  мен  қатынасы  негiзiнде  Ұлттық  заңдармен  реттеледi.

Қорыта  айтқанда,  ең  маңыздысы,  акционерлік қоғамдардың  барлық  функциялары  межеленген  стратегияны  iске  асыруға  және  алдарына  қойған  мақсаттарына  жетуге  бағытталғаны  жөн.  Қазiргi  заман  жағдайында  көптеген  отандық  акционерлік қоғамдардың  алдында  кәмiлдiк  басқа  мақсаттары  мен  мiндеттер  тұр,   ал  пайда  табу  бiрiншi  орында  болмай  отыр.  Көптеген  акционерлік қоғамдардың  басшылары  бұл  кезеңдегi  негiзгi  мақсаттары  олар  ұшiн  — өнiмдi  өткiзу,  акционерлік қоғамдардың  қызметкерлерiне  жалақыларын  уақытылы  төлеу  деп  есептедi.

Осы  кезеңдегi  қиындық  жағдай  Қазақстан  экономикасы  ұшiн  жақын  арада  бастан  өтедi,  акционерлік қоғамдар  бiрте  -бiрте  қалыпты  жұмыс  iстейдi,  нарықтық   экономикаға  тән  алға қойылған  мiндеттер  шешiлiп,  мақсаттарға  жетедi,  ұдемелi  қоғамдық  өндiрiстi  ұйымдастыру  формаларын, атап  айтқанда,  акционерлік қоғамдарында  шрғырландыру,  мамандандыру,  кооперациялау  және  құрамдастыру  жұмыстары  iске  асады  деп  ұмiттенуге  болады.

Нарықтық  жағдайда  әрбiр  акционерлік қоғам  экономикалық  дербес  тауар  өндiрушi  ретiнде  мемлекеттiк  шеңберде  бекiтiлген  салық  аударымы  және  әлеуметтiк  шеттеу  меншiктi  өндiрiстi  дамыту  тиiмдiлiгiнiң  кез-келген  бағалылығын  пайдалануға  Яғни,   менiң  ұсынысым,  пайдасы  мен  тиiмдiлiгiн  арттыру  ұшiн  әрбiр  Акционерлік қоғамның  бағасы  төмен,  сапасы  жоғары  тауар  өндiрсе,  соғұрлым  акционерлік қоғам  тауарының  сұранысы  арта  тұседi

 

 

Қолданылған әдебиеттер

 

1. Назарбаев Н.Ә Қазақстан егемендi мемлекетретiнде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы – Алматы 1992ж
2. Т.А Тасмағанбетов, Д.О Әбленов «Бизнестегi есеп пен талдау» Алмат, «Дәуiр» 2002 ж
3. А.Қ Мейiрбеков «Кәсіпорын экономикасы» Алматы «Экономика» 2003ж
4. Бабақұлы Б. Тәуелсiздiк, нарық, экономика- Алматы:»Ақиқат» 1996ж
5. Гончарук. В.А Развитие предприятия- М: «Дело», 2002
6. Джумабаев С.К Управление человеческими ресурсами- Алматы: «ғылым», 2000ж
7. Жатқанбаев Е.Б Аралас экономика негiздерi – Алматы 1996ж
8. Қалдыбаев О, Экономика предприятия – Алматы: «Санат», 1997
9. Карлик А.Е Управление экономикой предприятия — «Финансы и статистика» 1999
10. Оңтүстiк Қазақстан облысының экономикасы – цифрларда. Статистикалық анықтама – Шымкент 2000

11 Экономика предприятия – Минск: «Экономпресс» 2000

12. Қазақстан Республикасының «Шағын кәсiпкерлiктi қолдау» Заңы, Алматы Жетi Жарғы, 1998ж
13. Үмбеталиев А. Керімбек Ғ. «Кәсіпорын экономикасы және кәсiпкерлiк» Алматы 2002ж

14.Назарбаев.Н.Ә Қазақстан 2030- Алматы «Юристь» 2001

15. Бердалиев К.Б Қазақстан экономикасы басқару негiздерi оқу құралы – Алматы. Экономика, 2001ж
16. Досумов Р.Я Утаров А.К Рыночная  экономика Казахстана и проблемы ее государственного регулирования. Учебное пособие – Шымкент, 2003.