12 февраля, 2020 22:48
Мазмұны
Кіріспе……………………………………………………………………………………………. 5
- АҚШ-тың экономикасы, қаржы және бюджет терориялары
1.1. АҚШ-тың экономикасы мен қаржы жүйесі……………………………….. 6
1.2. АҚШ-тың қаржы реформалары мен оның кезеңдері……………………11
- АҚШ-дағы қаржы мен салық жүйесі және салық салу механизмі
2.1.Федералды салықтар…………………………………………………………………..17
2.2. Штаттардың салықтары……………………………………………………………..20
2.3. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының салықтары………………. 21
- АҚШ-тың салық жүйесін дамыту жолдары
3.1. АҚШ-тың қаржы жүйесін жетілдіру бағыттары……………………….. 24
Қорытынды…………………………………………………………………………………… 29
Қолданылған әдебиеттер…………………………………………………………………31
Кіріспе
АҚШ экономикасы дамыған ұлы держава ретінде әлемге танымал мемлекет. Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) 1 адам басына шаққанда 36200 доллар құрайды.
АҚШ элем бойынша мұнай, табиги газ, тас көмір, т.б. өн-дірудеы бірінші орында. Автомобиль ендірісі, гарыш техникасы сияқты салалардан да элем бойынша алдыңгы қатарда. Өнеркэсіп өндірісінің мына салалары кеңінен дамыған: тігін тігу, теріден аяқ-киім, тамақ, темекі, орман жэне қағаз.
Ауыл шаруашылығы болса, жоғары деңгейде механикалан-дырылған, әлем бойынша жүгері, бидай, мақта, темекі жинаудан алдыңғы қатарда.
Экспорт бойынша мына мемлекеттермен экономикалық қа-рым-қатынаста: Канада (23%), Мексика (14%), Жапония (8%), ¥лыбритания (5%), Германия (4%), Франция жэне Нидерландия.
Импорт бойынша осы мемлекеттермен экономикалық қарым-қатынастарды жалғастыруда Канада (19%), Мексика (11%), Жапо-ния (11%), Қытай (5%), Германия (5%), ¥лыбритания жэне Тайвань.
Жалпы АҚШ-тың макроэкономикасының көрсеткіштеріне тоқталатын болсақ, соңғы статистикалық мәліметтерге сай: халық саны 279 млн-га жуық адам, халықтыц өсу динамикасы
0,9%, жалпы ішкі өнші — 9,963 трлн доллар, кедеишілік ішшде өмір сүріп жатқан халық — 12,7%, — құрайды, еңбекке жарамды халық саны — 140,9 млн адам жұмыссыздық деңгейі — 4%. Кіріс бөлігі шығыс бөлігінен басымдау дэрежеде, мысалы 2002 қаржы жылында 1,828 трлн доллар құраса, шығыс бөлігінде — 1,703 трлн доллар болды. Ал экспорт, импорт көрінісі: экспорт — 776 млрд доллар, импорт 1223 млрддоллар.
Салық жылы, немесе қаржы жылы 1 қазаннан басталады.
АҚШ-тың бюджет құрылымының негізгі принциптері мен бюджеттік процесс
АҚШ-тың бюджеттік құрылымының негізі Ата заңға (Кон-ституция) сэйкес овделсді. Ата заңға Конгреске бюджетті қалыптастыруға құқық беретін арнайы ереже қарастырылған.
Негізгі заңға сэйкес Конгресс салықтарды бекіту мен алу, экімшіліктің қаржы жағдайын қадағалауға, реттеуге кұкылы, сонымен қатар Конгрестің екі палатасы да бюджет саясатын даярлауға жауапты. Федералды бюджет кейпі ұзақ уақыт бойы қалыпсыз сииатта болып келді. XX ғасырдың басына дейін ең не-гізгі түсімдер көзі болып — кеден баждары мен акциздер саналды. Тек 1909 жылы ғана табыс салығы тұрақты түрде жүйеге енгізіл іп, бүгінгі таңда аталмыш салық федералды бюджеттің қү-рылымдық жүйесін қалыптастыруда аса маңызды орынға ие.
Жалпы АҚШ-тың бюджет процесі тарихи үш негізгі кезеңнен өткен:
- 1921 жылға дейін;
- 1921 жылдан 1976 жылғадейін;
- және 1976 жылдан бері.
І. АҚШ-тың экономикасы, қаржы және бюджет терориялары
1.1. АҚШ-тың экономикасы мен қаржы жүйесі
АҚШ экономикасы дамыған ұлы держава ретінде әлемге танымал мемлекет. Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) 1 адам басына шаққанда 36200 доллар кұрайды.
АҚШ әлем бойынша мұнай, табиғи газ, тас көмір, т.б, өндіруден 6ipiншi орында. Автомобиль өндірісі, ғарыш техникасы сияқты салалардан да әлем бойынша алдыңғы қатарда. Өнеркәсіп өндірiciнің мына салалары кеңінен дамыған: тігін тiгy, теріден аяк-киім, тамақ, темекі, орман және қағаз.
Ауыл шаруашылығы болса, жоғары деңгейде механикаландырылған, әлем бойынша жүгері, бидай, мақта, темекі жинаудан алдыңғы қатарда.
Экспорт бойынша мына мемлекеттермен экономикалық қарым-қатынаста: Канада (23%), Мексика (14%), Жапония (8%), Ұлыбритания (5%), Германия (4%), Франция және Нидерландия.
Импорт бойынша осы мемлекеттермен экономикалык карым-қатынастарды жалғастыруда Канада (19%), Мексика (11%), Жапония (11%), Қытай (5%), Германия (5%), Ұлыбритания және Тайвань.
Жалпы АҚШ-тың макроэкономикасының көрсеткіштеріне тоқталатын болсақ, соңғы статистикалык мәліметтерге сай: халық саны 279 млн-ға жуык адам, халықтың өсу динамикасы 0,9%, жалпы ішкi өнімі — 9,963 трлн доллар, кедейшілік ішінде өмip сүріп жатқан халық — 12,7%, — құрайды, еңбекке жарамды халық саны — 140,9 млн адам, жұмыссыздық деңгейі — 4%. Kipic бөлігі шығыс бөлiгiнeн басымдау дәрежеде, мысалы 2002 каржы жылында 1,828 трлн доллар кұраса, шығыс бөлігінде — 1,703 трлн доллар болды. Ал экспорт, импорт көpiнici: экспорт — 776 млрд доллар, импорт 1223 млрд доллар. Салық жылы, немесе қаржы жылы 1 қазаннан басталады.
АҚШ-тың бюджеттік кұрылымының негізі Ата заңға (Конституция) сәйкес өнделеді. Ата заңға Конгреске бюджетті қалыптастыруға құқық беретін арнайы ереже қарастырылған.
Heгiзгi заңға сәйкес Конгресс салықтарды бекіту мен алу әкімшіліктің қаржы жағдайын қадағалауға, реттеуге құқылы, сонымен қатар Конгрестің екі палатасы да бюджет саясатын даярлауға жауапты. Федералды бюджет кейпі ұзақ уакыт бойы қалыпсыз сипатта болып келді. XX ғасырдың басына дейін ен негiзгi түсімдер кезі болып — кеден баждары мен акциздер саналды. Тек 1909 жылы ғана табыс салығы тұрақты түрде жүйеге енгізіліп, бүгiнгi таңда аталмыш салық федералды бюджеттің құрылымдық жүйесін қалыптастыруда аса маңызды орынға ие.
Жалпы АҚШ-тың бюджет процеci тарихи үш негізгi кезеңнен өткен:
- 1921 жылға дейін;
- 1921 жылдан 1976 жылға дейін;
- және 1976 жылдан б
1921 жылға дейін АҚШ-тың барлық атқарушы билік органдары өздерінің жеке бюджеттік сұрауларын тікелей конгреске жолдап отыратын. Осы уақытқа дейін АҚШ-та біріңғай федералды бюджет болмаған. Тек 1921 жылы алғаш рет қабылданған «есеп беру және бюджет туралы» американдық жиынтық заңға сәйкес бюджет реформасының бағыты анықталып, конгресс бюджетті алғаш рет президент қарауына ұсынды. Осылайша америка президенті атқарушы билік басында бола тұра федералды бюджетті өңдеу мен (даярлау) оның орындалуына жауапты болып бекітілді. Осы мақсатпен оған 1921 жылы бюджет бюросы (болашақта әкімшілік-бюджеттік басқарма) қаржы министрлігіндегі жеке дара өз бетінше бөлім ретінде қарауына өтті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, әсіресе 60-жылдары федералды бюджет ауқымы бірден жоғарылап кетті, үкіметтің, ұзақ мерзімді қаржылық бағдарламалар тенденциясы арта түсті Бюджеттік каржыландырудың тиімді бағытын қарастырудың жаңа деңгейі іздестіру қажеттілігі туындай бастады. Нәтижесінде бюджет бюросының орнына 1970 жылы ӘББ (әкімшілік-бюджеттік басқармасы) құрылды, бюджеттік процесті орталықтандыру арттырыла түсті, келесі кезекте бюджет тұжырымдамасын президент, ӘББ-директоры, қаржы министрлігінің қатынасуымен, экономикалық кеңес төрағаларымен және федералды резерв жүйесінің баскару кеңесімен ақылдаса, кеңесе отырып даярланатын болды.
1976 жылдың 1 қазанынан бастап «бюджет үстінен бақылау туралы», 1974 жылы конгресс қабылдаған заң күшіне енді. Бұл заңға сәйкес АҚШ-тың конгресінде орталық бюджеттің қаралу және бекітілу тәpтiбiнe бipшaмa өзгepicтep енгізілді. Конгресс палаталары бюджет жобасын макұлдап қана қоймай, оны қайта қарау, президенттің бюджеттік ұсыныстарына келіспеушілік таныту, ұсынылып отырган кipicтep мен шығыстар денгейін езгертуге, жаңа бағдарламалар енгізуге, салық жүйесін езгертіп, заң жобасын қосуға құқылы болды. Осылайша бірнеше тарихи даму кезеңдерді өткізе отырып, бүгінде АҚШ-тың бюджет құрылымы өзіне тән ерекшеліктеріне ие.
Конгресс салықтарды бекіту мен алу, әкімшіліктің қаржы жағдайын қадағалауға, реттеуге құқылы. Koнгpecтiң қос палатасы да бюджет саясатын даярлауға жауапты. Құрама штаттардың фeдepaтивтi құрылымы бюджетті-салықтық процесстердің маңыздылығымен ерекшеленіп: үш бірдей құрылымдардың мықты өзара әрекеттестігімен, яғни мемлекeттiк шығыстар, мемлекеттік табыстар және бюджетаралық қатынастардан тұрады.
Мемлекеттік шығыстар жүйесі бюджет жобасын даярлау олардың атқарушы органдарды толықтыруы, Конгресте бекітілу мен орындалуына бақылау жасау сияқты мәселелерді қамтиды.
Әлеуметтік саясат саласында «жаңа федералды» бағдарламасы пайда болды. Бұл бағдарламаға сәйкес федералдық, штаттық және жергілікті билік органдарыньң функциялары белінді. АҚШ үкіметi eкi бірдей қайырымдылық бағдарламасының орындалуына жауапты болып бекітілді, олар мынадай бағдарлама: көп балалы отбасыларға жәрдем және тамаққа берілетін талон.
Федералдық үкімет болса, кедейлерге көрсетілетін медициналық. Жәрдем үшін жауапты болды. Ал, қалған әлеуметік бағдарламалар жергілікті билік органдарына табыс етіліп, бұларды төрт жыл бойы қосымша түрде қаржыландырып отыратын федералды қор кұрьлды.
Рейган билігінің алғашқы мерзімі аяқталар шақта инфляция 4%, дейін темендеді. Федералды резерв жүйесі ақша қаражаттарын ұстау саясатын босатыңқырады. Пайыздық мөлшерлемелер әлдеқайда төмендеп, үйлер мен автокөліктер сатып алуды қаржыландыру жеңілдене бастады. Жұмыссыздық деңгейі 8% темендеді. Дегенмен салықтардың темендеуі экономикаға құйылатын инвестиция келемін өсіреді деген болжам ақтала қоймады.
Сонымен катар мемлекеттік бюджеттің тапшылығы өсе түсіп, әскери мақсаттағы шығындар мен елдің төлем балансының жоғарылауы нәтижесінде тапшылық, 100 млрд доллар келеміне дейін жетті. Жалпы Рейган саясатының, нeгiзгi мақсаттары — федералды үкімет саласында, әcipece әлеуметтік мәселелер бойынша шараларды қысқарту, табыс салықтарын азайту, қарулы күштер қуатын өcipy. Рейган өзінің бip сөзінде «Біздің әкімшіліктің мақсаты — Америкаға жаңа жетістіктер, ал азаматтарына жаңа мүмкіндіктер туғызуды қамтамасыз ету. Бұл мақсаттарға жетудің тәсілі бipey ғaнa: жеке басқа бостандық, нарықты бақылаудан босату, үкімет билігіне шектеу қою», — деп айтты. Бюджет тапшылығы 1983, 1985, 1986 жылдары ойға сыймас дәрежелерге көтеріле берді, егер 1980 жылы федералды бюджет тапшылығы 73,8 млрд доллар кұраған болса, нәтижесінде «Рейгономиканың» АҚШ мемлекеттің бюджетіндегі тапшылығы 152 млрд долларға дейін жетті; бұл ЖІӨ-ң 5% астамы болатын. Осылай бола тура, жұмысшылар үшін жаңа 17 млн жұмыс орны пайда болды. Қорыта келе Рейган және оның әкімшілігі экономикалық саясатты жүргізу нәтижелері eкi жақты деуге болады, олар: оң және тepic нәтижелер.
Оң нәтижелері — инфляция шегерілді; экономика қарқынды өсті, жұмыссыздық денгейі темендеді; жаңа жұмыс орындары пайда болды.
Tepic нәтижелері — федералды бюджет тапшылығы өсті, бюджет тапшылығы салдарынан мемлекеттік қарыз өсті, ақша-несие саясатына кері әсер eтiп, доллар бағамы жоғарылап кетті, АҚШ-н сыртқы балансы бұзылды, осылайша АҚШ қарызы бар мемлекеттер қатарына қосылды.
Аталмыш бюджет тапшылығы мен мемлекеттік қарызға сараптама үшін мысал ретінде әpбip 3-4 жыл аралығын кесте арқылы көрсетуге болады.
| АҚШ-ғы бюджет тапшылығы мен мемлекеттік қарыз денгейі (1981-1990) 1-кесте | ||||
| Р-с | Керсеткіштер | Жылдар | ||
|
|
|
1981 | 1985 | 1990 |
| 1 | Федералды мемлекеттік қарыз, млрд доллар | 1004 | 1827 | 3210,9 |
| 2 | Федералды бюджет тапшылығы, ЖІӨ-ге, % | 2,5 | 5,1 | 3,9 |
| 3 | Пайыз мелшері, % | 14 | 7,5 | 7,5 |
| 4 | ЖІӨ-ң өcyi, өткен жылға, % | 2,5 | 3,7 | 1,3 |
| 5 | Инфляция деңгейі, % | 9,4 | 3,4 | 4,4 |
| 6 | Жұмыссыздық деңгейі, % | 7,6 | 7,2 | 5,5 |
80-ші жылдардын аяғына таяу АҚШ экономикасы бәсең ырғақпен қозғала бастады. 1989-1992 жылдары ЖІӨ-ң орташа жылдық өciмi нeбәpi 1% құрады.
Билік басына Р. Рейганнан кейін келген Дж. Буш Рейган саясатының қағидаларын қолдай отырып жалғастыра бастады.
90-шы жылдардың өзекті мәселесіне айналған бюджет тапшылығы жан-жақты жаңа шешімдермен тоқыраудан шығудың жаңа жолдарын қажетсіне бастады. Нәтижесінде 1992 жылы
Дж. Буш президент тағын демократ Б. Клинтонға ұсынды.
Мемлекеттік кipicтep жүйесі — мемлекеттегі әрекет етуші салықтар жиынтығы емес, кipicтepдi жинауды толық және дер кезінде қаражаттардың бюджетке түсуіне бақылау жасаудың механизмдері. Маңызды да кұрделі міндет-бұл бюджетті салықтық федерализм құрылымын құру және оған қолдау керсету болмақ, ceбeбi бюджетаралық қатынастар аясында экономикалық саяси, этникалық т.б. факторлар мен мүдделердің қилы түрлері кездесіп отырады.
Осылайша, қaзipгi таңда АҚШ-та бюджет жолдауын және федералды бюджет жобасын әкімшілік-бюджеттік басқарма (ЭББ) даярлайды.
ЭББ-нің міндеті федералды бюджет саясатымен нақты бюджетті салықтық шараларды жедел түрде өңдеу, федералдық министрліктермен ведомстволардан қаржы жағдайларына түзетулер енгізіп, тәжірибелі түрде басқару болып табылады.
Конгресте шығыстарды бекіту пpoцeci айтарлықтай ic-әрекеттерімен ерекшеленеді. Аталмыш процесс үш сатыдан өтетіндігімен ерекше. Алғашқы саты: конгрессам, «профильды» комитетінде қаражат бөлінуге тісті бағдарлама бекітілуі тиіс. Осыдан кейін қаржы бөлу бойынша комитет қаражаттарды бөлу мәселесін талқылауға кіріседі. Осылайша, алдымен конгресс бағдарламаның принциптілік түрде жүзеге асуына рұқсат береді, одан кейін бағдарламаның құны, ұзақтығы қарастырылады, ақырында жалпы белінген қаражаттар туралы заң негізінде нақты қаржы жылына белінген қаражаттар, яғни нақты ақшалар белінеді.
Бағдарламаны бекітудің үш сатысы да ұсынылып отырған бағдарламалардың үстінен үш рет бақылау жасап, тексеріп шығуға мүмкіндік береді.
АҚШ-та қаржыларды басқару Қаржы министрлігі мен ЭББ-на жүктелген.
Қаржы министрлігінің негізгі міндеттері: қаржы және
салық саясатын даярлау, қаржы заңдыльқтарының, орындалуы-
на бақылау жасау, үкіметтің қаржы агенті ретінде ic-шараларды
жүзеге асыру, тиын ақшаларды соғу, кұю (чеканка), ақша белглерін эмиссиялау.
Министрлік белімшелерінін бipi — ішкі табыстар қызметі. Ол федералды бюджетке түсетін салықтар мен түсімдерді қамтиды.
ІТҚ-ның бақылауын тиімдірек жүргізу мақсатында үш денгейлі мекемелер құрылған — ұлттық, аймақтық, округтік.
Табыстарды жинау мәселесімен сонымен қатар кеден қызметі мен алкогольды ішімдіктер, темекі өнімдері және қару-жарақ (атыс қарулары) бойынша бюро да айналысады.
Кеден қызметі кеден кipicтepін жинау мен кеден ережелерінің орындалуын қадағалайды. Жалпы АҚШ территориясы 9 кеден окpyгiнe бөлініп, 300-ге жуық жедел кеден пункттерінен тұрады. Ал, алкогольды ішімдіктер, темекі өнімдері мен атыс қарулары бойынша бюро осы заттардың өндірілуі мен сатылуына байланысты заңдардың орындалуын қадағалайды, сондай-ақ бұлардан түсетін кірістердің салыққа түсуіне бақылау жасайды. Министрлікте ішкі займдар және мемлекеттік қарызды басқару мәселелерімен айналысатын қызмет органдары да бар.
АҚШ-та мемлекеттік құнды қағаздардың көп түрлері бар, олардың көмегімен уақытша бос ақшалар іске жұмылдырылады. Мысалы: жинақ облигациялар бөлімі жинақ облигацияларын сату бойынша жетекшілікті жүзеге асырады, ал мемлекеттік қарызды басқару бөлімі займдар бойынша пайыздар төлеу, қарыздардың күрделі сомасын өтеумен айналысады.
Министрлік құрамына ақша айналысы мен бақылау қызметі де кіреді. Оған ұлттық банктер қызметін бақылау жүктелген, ал олардың саны 4600-ге жуық. Бұл қызмет жаңа ұлттық банктердің ашылуына, АҚШ банктерінің ұлттық түрге ауысуына, филиалдар (бөлімшелер) ашуға рұқсат береді. Федералды бюджеттің табыс бөлігін салықтар мен басқа да төлемдер құрайды.
Ал, шығыстар құрылымы бipнeшe бағыттар бойынша таралады: ұлттық қорғаныс, халықаралық қатынастар, ғылым мен ғарыш, технология, энергетика, табиғи ресурстар мен қоршаған орта, ауыл шаруашылығы, транспорт, білім беру, кәсіби-техникалық даярлау, еңбекпен қамту, денсаулық сақтау, медисэр (65 жастан жоғары адамға медициналық қызмет көрсету), табыстарды қолдау, әлеуметтік сақтандыру, ардагерлерге қызмет көрсету мен жәрдемақы, тәртіп сақтау, жалпы басқару, мемлекеттік қарыз бойынша шығындар.
Батыс макроэкономикалық теорияда салықтық жүктеменің (ставка) қалыпты нормасын анықтау үшін «Лаффер нүктесі» («точка Лаффера») кеңінен қолданылады, — мұндай салықтық жүктеме салықтық түсімнің ең жоғары сатысы болады.
Салық жүктемесі мен салықтық түсімнің жалпы көлемінің өзара байланысының негізінде мемлекет қаржысына «қисық Лаффер» («кривая Лаффер») – кестесі құрылады.
Америкалық экономист А. Лаффераның көзқарасы бойынша төмен салықтық жүктеме бұрынғы салықтық түсіммен толық сәйкестікке ие болады. Салықтық жүктеменің белгілі бір деңгейде нөлден ең жоғары деңгей (М) жетуі 100% салықтық түсімнің келуімен дәлелденеді, сонан соң нөлге дейін төмендейді. Кестеде салық жүктемесі ОМ ең жоғары (М) салық түсімін қамтамасыз ететіндігі көрінеді.
Лаффер ұсыныс теориясын жақтай отырып, төмен салық жүктемесі салымның, инвестицияның, жаңалықтар мен жаңа іс-шаралардың қабылдауының көбеюіне әкеліп соғатындығын айтады. Бұның барлығы өндірістің жоғарлауына, жұмыссыздықтың болмауына, түсімнің жоғарлауына және салықтық жүктеменің заюын қалпына келтіруге әкеліп соғады. Тәжірбеде қандай деректік жүктемеден бастап салықтық түсімнің төмендейтіндігін, инвестицияның, салықтық жүктеменің пайыздық төмендеуін анықтау қиын.
Әр мемлекет үшін және оның экономикасының дамуының, салықтық жүктемесінің қалпы үшін бұл жағдайды есепке алу керектігі анық.
1.2. АҚШ-тың қаржы реформалары мен оның кезеңдері
1921 жылға дейін АҚШ-тың барлық атқарушы билік орган-дары өздерінің жеке бюджеттік сұрауларын тікелей конгреске жолдап отыратын. Осы уақытқа дейін АҚШ-та бірыңғай феде-ралды бюджет болмагаы. Тек 1921 жылы алгаш рет кабылданған «есеп беру және бюджет туралы» американдық жиынтық заңға сэйкес бюджет реформасының бағыты анықталып, конгресс бюджетті алгаш рет президент қарауына ұсынды. Осылайша америка президенті атқарушы билік басында бола ту.ра феде-ралды бюджетті өңдеу мен (даярлау) оның орындалуына жау-апты болып бекітілді. Осы мақсатпен оған 1921 жылы бюджет бюросы (болашақта экімшілік-бюджеттік баскарма) қаржы министрлігіндегі жеке дара оз бетінше бөлім рстінде қарауына өтті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, эсіресе 60-жылдары фе-дералды бюджет ауқымы бірден жоғарылап кетті, үкіметтің ұзақ мерзімді каржылық бағдарламалар тенденциясы арта түсті. Бюд-жеттік қаржыландырудың тиімді бағытын қарастырудың жаңа деңгейін іздестіру қажеттілігі туыидай бастады. Нотижесінде бюджет бюросының орнына 1970 жылы ӘББ (әкімшілік-бюджет-тік басқармасы) қү_рылды, бюджеттік процесті орталықтандыру арттырыла түсті, келесі кезекте бюджет тұжырымдамасын пре-зидент, ӘББ-директоры, қаржы министрлігінің қатынасуымен, экономикалық кеңес төрағаларымен және федералды резерв жүйесінің басқару кеңесімен ақылдаса, кеңесе отырып даярлана-тын болды.
1976 жылдың 1 қазанынан бастап «бюджет үстінен бақылау туралы», 1974 жылы конгресс қабылдаған заң күшіне енді. Бұл заңга сэйкес АҚШ-тың конгресінде орталық бюджеттің каралу және бекітілу тәртібіне біршама өзгерістер енгізілді. Конгресс палаталары бюджет жобасын мақүлдап қана қоймай, оны қайта қарау, президенттің бюджеттік үсыныстарына келіспеушілік таныту, ұсынылып отырган кірістер мен шыгыстар деңгейін өзгертуге, жаңа бағдарламалар енгізуге, салық жүйесін өзгертіп, заң жобасын косуға құқылы болды. Осылайша бірнеше тари-хи даму кезецдерді өткізе отырып, бүгінде АҚШ-тың бюджет құрылымы өзіне тэн ерекшеліктеріне ие.
Конгресс салықтарды бекіту мен алу, әкімшіліктің қаржы жагдайын қадағалауға, реттеуге құқылы. Конгрестің қос палатасы да бюджет саясатын даярлауга жауапты. Қурама штаттардың федеративті құрылымы бюджетті-салықтық процесстердің маңыздылығымен ерекшеленіп: үш бірдей құрылымдардың мыкты өзара әрекеттестігімен, яғни мемле-кеттік шығыстар, мемлекеттік табыстар және бюджетаралық қатынастардан тұрады.
Мемлекеттік шыгыстар жүйесі бюджет жобасын даярлау, олардың атқарушы органдарды толықтыруы, Конгресте бекітілуі мен орындалуына бақылау жасау сияқты мәселелерді қамтиды. Жалпы Р. Рейган ұсынған америка экономикасын сауықтыру бағдарламасы төмендегідей бағыттардан тү-рады:
- корпорациялық жэне жеке табыс салықтарын төмендету;
- әлеуметтік бағдарламаларды қысқарту арқылы үкімет шығындарын азайту;
- кәсіпкерлік саланы қайта реттеу;
- инфляцияны болдырмауға бағытталған қатаң ақша-несие саясатын жүргізу.
Рейган саясатының алғашқы қадамы — салықтарды тө-мендетумен байланысты. Конгресс табыс салықтарын 25% тө-мендету жэне әлеуметтік қызмет көрсетулер бойынша федералды шығыстарды азайту туралы заң қабылдады.
Әлеуметтіксаясатсаласында«жаңафедералды»бағдарламасы пайда болды. Бүл бағдарламаға сәйкес федералдык, штаттык жэне жергілікті билік органдарының функциялары бөлінді. АҚШ үкіметі екі бірдей кайырымдылық багдарламасының орындалуы-на жауапты болып бекітілді, олар мынадай бағдарлама; көп бала-лы отбасьіларға жэрдем және тамаққа берілетін талон.
Федералдық үкімет болса, кедейлерге көрсетілетін медици-налық жэрдем үшін жауапты болды. Ал, қалған әлеуметтік баг-дарламалар жергілікті билік органдарына табыс етіліп, бүларды терт жыл бойы қосымша түрде қаржыландырып отыратын феде-ралды қор кү.рылды.
Рейган билігінің алғашқы мерзімі аяқталар шақта инф-ляция 4%, дейін төмендеді. Федералды резерв жүйесі ақша қаражаттарын ұстау саясатын босатыңқырады. Пайыздық мөлшерлемелер элдеқайда төмендеп, үйлер мен автокөліктер сатып алуды қаржыландыру жеңілдене бастады. Жұмыссыздык деңгейі 8% төмендеді. Дегенмен салықтардың төмендеуі эко-номикаға құйылатын инвестиция көлемін өсірді деген болжам ақтала қоймады.
Сонымен қатар мемлекеттік бюджеттің тапшылығы өсе түсіп, әскери мақсаттағы шығындар мен елдің төлем балансынын жоғарылауы нэтижесінде тапшылық 100 млрд доллар көлеміне дейін жетті. Жалпы Рейган саясатының негізгі мақсаттары — фсде-ралды үкімет саласында, эсіресе әлеуметтік мэселелер бойынша шараларды қысқарту, табыс салықтарын азайту, қарулы күштер қуатын өсіру. Рейган өзініц бір сөзінде «Біздің экімшіліктін мақсаты — Америкаға жаңа жетістіктер, ал азаматтарына жаңа мүмкіндіктер туғызуды қамтамасыз ету. Бұл мақсаттарға жетудің тәсілі біреу ғана: жеке басқа бостандық, нарықты бақылаудан босату, үкімет билігіне шектеу қою», — деп айтты. Бюджет тапшылығы 1983, 1985, 1986 жылдары ойға сыймас дәрежелерге көтеріле берді, егер 1980 жылы федералды бюджет тапшылығы 73,8 млрд доллар құраган болса, нэтижесінде «Рейгономиканың» АҚШ мемлекеттің бюджетіндегі тапшылыгы 152 млрд долларға дейін жетті; бүл ЖІӨ-ң 5% астамы болатын. Осылай бола түра, жұмысшылар үшін жаңа 17 млн жұмыс орны пайда болды. Қорыта келе Рейган және оның экімшілігі экономикалық сая-сатты жүргізу нәтижелері екі жақты деуге болады, олар: оң жэне теріс нэтижелер.
Оң нәтижелері — инфляция шегерілді; экономика қарқынды өсті, жұмыссыздық деңгейі төмендеді; жаңа жұмыс орындары пайда болды.
Теріс нәтижелері — федералды бюджет тапшылыгы өсті, бюд-жет тапшылығы салдарынан мемлекеттік қарыз өсті, ақша-несие саясатына кері эсер етіп, доллар бағамы жогарылап кетті, АҚШ-ң сыртқы балансы бүлылды, осылайша АҚШ қарызы бар мемлекет-тер қатарына қосылды.
Аталмыш бюджет тапшылығы мен мемлекеттік қарызга сараптама үшін мысал ретінде эрбір 3-4 жыл аралығын кесте арқылы көрсетуге болады.
80-ші жылдардың аяғына таяу АҚШ экономикасы бэсең ырғақпен қозғала бастады. 1989-1992 жылдары ЖІӨ-ң орташа жылдық осімі небәрі 1% құрады.
Билік басына Р. Рейганнан кейін келген Дж. Буш Рейган саясатының қағидаларын қолдай отырып жалғастыра бастады.
90-шы жылдардың езекті мэселесіне айналған бюджет тапшылыгы жан-жақты жаңа шешімдермен тоқыраудан шығудың жаңа жолдарын қажетсіне бастады. Нэтижесінде 1992 жылы
Дж. Буш президенттагын демократ Б. Клинтонға ұсынды.
Мемлекеттік кірістер жүйесі — мемлекеттегі эрекет етуші салықтар жиынтығы емес, кірістерді жинауды толық жэне дер кезінде қаражаттардың бюджетке түсуіне бақылау жасаудың ме-ханизмдері. Маңызды да күрделі міндет-бүл бюджетті салықтық федерализм құрылымын кұру жэне оған қолдау көрсету болмақ, себебі бюджетаралық қатынастар аясында экономикалық саяси, этникалық т.б. факторлар мен мүдделердің қилы түрлері кездесіп отырады.
Осылайша, қазіргі таңда АҚШ-та бюджет жолдауын жэне фе-дералды бюджет жобасын әкімшілік-бюджеттік басқарма (ӘББ) даярлайды.
ӘББ-нің міндеті федералды бюджет саясатымеи нақты бюд-жетті салықтық шараларды жедел түрде өңдеу, федералдық ми-нистрліктермен ведомстволардан каржы жағдайларына түзетулер Рейганомиканыц мәні мен реформа нәтижелері. АҚШ-ғы соңғы күрделі бюджет тапшылығы 80-шi 90-шы жылдармен байланыстырылады. 1991 жылы АҚШ-тың таза қарызы 700 млр доллар құрады- (ЖІӨ 10%)
АҚШ-тың 70-ші жылдардағы экономикалық қиындықтары жүргізіліп отырған саясаттың, яғни нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің қолайсыздығын байқатып, экономиканы реттеудің консервативтік нұсқасын қолдануға көшу қажеттілігі туындай бастады. Бұл үлгіні тәжірибе жүзінде билік басына сол жылдары келген Р. Рейган (1981-1988 жж.) жүргізді Бұл бағдарлама АҚШ-экономикасының тарихында «Рейгономика» деген атпен қалды.
1981 жылдың 18 ақпанында Р. Рейган «Америка үшін жаңа өмip» атты экономикалық бағдарламасын конгрестің қарауына ұсынды. Аталмыш бағдарламаның авторы әкімшілік-бюджеттік басқарма (ЭББ) директоры — Д. Стокмен болатын. Бағдарламаның айтарлықтай бөлігі федералды бюджет жобасына түзетулер енгізу болып саналды. 1984 қаржы жылында-ақ федералды бюджеттi теңестіру көзделді. Бюджетті теңестіру ЖІӨ 19,3% деңгейінде қарастырылды. Стокмен әлеуметтік қажеттілікке деген федералды шығындар көлемін азайту арқылы теңестіру жолын ұсынды.
Б. Клинто әкімшілігінің жүргізген реформасы. Билл Клинтон (Уильям) Джефферсон 1946 жылы 19 қарашада АҚШ-тың Арканзас штатында туылган. АҚШ-тың мемлекеттік қайpaткepi, елдің 41 президенті Вашингтон, Оксфорд университеттерінің, заң мектебін тамамдаған. Жас кезінен саясатпен айналысқан, 1976 жылы Арканзас штатының губернаторы қызметін атқарған. Губернатор қызметінде жүргенде реформа жасап, өндіріске салық жеңілдігін енгізді. Осындай ic-шаралар арқылы 1987 жылы АҚШ губернаторы ұлттық қауымдастығының төрағасы болып, жалпы американдық көлемдегі саясаткерге айна л ды.
1991 жылы ол Демократиялық партия атынан АҚШ пре-
зиденттігіне өз кандидатурасын ұсынды, сөйтіп, 1992 жылдың
қарашасында өткен сайлауда өз қарсыласы Дж. Бушты айқын
басымдылықпен жеңіп шықты.
Клинтон экономикалық стратегиясының басты ұстанымы
— федералдық тапшылықты қысқарту болды.
1993 жылдың тамызында күшіне енген I-шi бюджеттік бағдарлама айтарлықтай ауқымды болып, федералды бюджет тапшылығын 1993-1998 жылдар аралығында, яғни 5 жыл iшiн-де 616 млрд долларға қомақты түрде қысқарту көзделген болатын. Клинтонның бюджеттік саясаты келесі нeгiзгi құрамдардан тұрады: жеке табыс салығы, корпорация табысына салынатын салықтар, әcipece мөлшерлемелердің жоғары аймақтары.
Бұл Клинтонның өзінің айтуынша табысы жоғары салық төлеушілердің небәрі 1,2% үшін ғана нақты түрде салықтар жоғарылады, ecебi, табысы мол адамдар, салықты да көп төлеуге тиіс болды.
Салықтардың жоғарылауын темендегі кесте арқылы байқауға болад ы.
АҚШ-ғы жеке табыс салығынын шкаласы 2-кесте
| Жылдық салық
Салынатын табыс, мың доллармен |
Буш әкімшілігі
кезіндегi салық мөлшерлемесі |
1993 жылғы
Клинтон реформасынан кейінгі салық мөлшерлемелері |
| 36,9 дейін | 15 | 15 |
| 36,9-89,2 | 28 | 28 |
| 89,2-140,0 | 31 | 31 |
| 140,0-250,0 | 31 | 36 |
| 250,0-ден жоғары | 31 | 39,6 |
Осылайша Клинтон және оның кеңесшілері салық саясатына айтарлықтай өзгерістер енгізді, әcipece жеке табыс салығының мөлшерлемесін жоғарылату өз нәтижесін берді: салықтық түсімдер жоғарылай түсіп, 1996 жылы табыс салығы бойынша түсімдер ЖІӨ-ге 8,6% құрады.
Сонымен қатар салықтық жеңілдіктер бойынша да мәселелер назарға ілініп, жағдайы төмен отбасыларға баса назар аударылды. Мысалы: бip балалы отбасына бекітілген салық жеңілдігінің мөлшері өcтi, егер бұрын 18,5% болса, келесі жерде 30,6% дейін өcтi, ал екі балаларға бұрынғы 19,5% жеңілдік орнына 40% дейін көтерді.
Клинтон американың аралас экономикасының әлеуметтік инфрақұ-рылымын сақтап қалуды ғана көздеп қоймай, сонымен қатар қоғамдық денсаулық сақтауды да қолға ала бастады.
Бюджеттік жаңа саясат «тапшылыққа қарсы градуализм» деген атқа ие болды, онды нәтижелер көрініс танытты. 1995 жылы федералды бюджет тапшылығын қыскарту тұрақтала бастады.
1996 жылы ол ЖІӨ 1,4% құрады.
Клинтон әкімшілігінің жұмыстары экономиканың көтерілу сатыларымен байланыстырыла бастап 1993-1995 жж. АҚШ-тағы экономикалық өрлеу ырғағы шамамен жылына 4% құрады. Өнеркәсіп өндipiciнiң көлемі 5% көтерілді, ceбeбi iшкi сұраныс жоғарылай бастады.
Батыс Европа елдерінің де сұранысы өсе түсіп, экспорт пен қызмет көрсетулер жылына 9% өcтi. Бұған доллар бағамының төмендеуі ықпал етіп, еңбек өнімділігі жоғарылады, америка тауарларының бәсеке жарамдылығын жоғарылата түсті. Ал, төлем балансыньң тапшылығы жоғарылауын жалғастыра берді. Бұған себеп сыртқы және iшкi сұраныс қарқынының түрліше құбылуынан деп eceптeлeдi.
Жүргізілген шаралардың қандай нәтижелер бергенін макроэкономикалық деңгейде салыстыру мақсатында Б. Клинтон билігі мен бұрынғы президент Дж. Буш кезіндегі көрсеткіштерді салыстырмалы түрде теменгі кестеден байқауға болады.
Дж. Буш және Б. Клинтон әкімлішіктерінің макроэкономикалық көрсеткіштерін салыстыру 3-кесте
| жылдар | Бюджет тапшылығы млрд доллар | Бюджет тапшылығы ЖІӨ-ге % | Федер. мемл. қарызы млрд доллар | ЖІӨ-нің өсуі
% |
Инфляция деңгейі
% |
Жұмыссыздық деңгейі % | Төлем балансыныд сальдосы, млрд доллар |
| 1989 | 152,5 | 2,9 | 2863,3 | 3,4 | 4,2 | 5,3 | -100,8 |
| 1990 | 221,4 | 3,9 | 3210,9 | 1,3 | 4,4 | 5,5 | -92,7 |
| 1991 | 260,2 | 4,7 | 3662,8 | 1,0 | 3,9 | 6,7 | -7,4 |
| 1992 | 290,4 | 4,9 | 4061,8 | 2,7 | 2,8 | 7,4 | -61,5 |
| Б. Клинтон әкімшілігі | |||||||
| 1993 | 255,1 | 4,1 | 4408,6 | 2,2 | 2,6 | 6,8 | -99,9 |
| 1994 | 203,2 | 3,1 | 4689,5 | 3,5 | 3,5 | 6,1 | -148,0 |
| 1995 | 163,8 | 2,3 | 4950,6 | 1,4 | 1,4 | 5,6 | -148,0 |
| 2000 | 128,8 | — | — | 4,4 | 4,4 | 4,2 | — |
1994 жылдың басында Клинтон әкімшілігі Конгресс қарауына 1999 жылға дейін есептелінген бюджет стратегиясын ұсынды. Клинтон әкімшілігінің айтарлықтай жетістігі болған нәрсе — билік басындағы төрт жыл ішінде федералды бюджет тапшылығын екі есе қысқартып, тапшылықты игере бастауы.
Б. Клинтон 1996 жылы Рузвельттен кейінгі екінші мерзімге сайланған демократ — президент болды.
Клинтон еңбегінің жемістері: ЖІӨ-ң өcyi, бюджет тапшылығын қысқарту, инфляция мен жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі, 10 млн жаңа жұмыс орындарының пайда болуы.
- АҚШ-дағы қаржы мен салық жүйесі және салық салу механизмі
2.1.Федералды салықтар
Салық жүйесі — өзінің құрамы жағынан бірнеше компаненттерден тұратын күрделі модель. Салық жүйесі компаненттерінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері және т.б. салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор.
АҚШ-та салық халықтың белсенді экономикасы салу кәсіпкерлік қызмет федералды бюджетте қаржылай түсімнің негізгі көзі, сонымен қатар, ұлттық кірістің бөлінуін федералдық үкіметпен бақылайтын маңызды канал болып табылады. АҚШ-тың салық жүйесі үкіметтің үш деңгейіне сәйкес үш деңгейден тұрады:
- жоғарғы, федералды бюджетке түсетін федералды салық жиналады;
- орта, штаттың бюджетіне кіретін, заңдармен және штаттармен енгізілген, салықтар мен алымдар жиналады;
- төменгі, жергілікті қаржыға түсетін, жергілікті ұйымдар мен өзін-өзі басқаруға кіретін, салықтар жиналады.
Америкалық салықтың толық жіктемесі сегіз ұстанымды қамтиды:
1) Дара кіріс салықтар ;
2) бірлестіктердің кірісінен тұратын салықтар;
3) Әлеуметтік қамтамасыз ету қорларына салықтық бөлінулер;
4) Мұраларға және сыйлықтарға салықтар;
5) Акциздік жинаулар ;
6) Таможендік баж салығы;
7) Тұтыну тауарларын бөлшек сатылулардың салықтары ;
8) Жылжымалы және жылжымайтын жеке мүліктердің салықтары .
Салықтардың алғашқы бес түрі барлық деңгейде әркелі мөлшерде жиналады, таможендік баж федералдық бюджетке ғана түседі, ал соңғы екі деңгейдегі салықтар штаттардың салықтық қызметімен және жергілікті басқару ұйымдарымен жиналады.
Қазіргі кезде АҚШ-тағы федералдық салықтар негізігі үш қызметті атқарады:
а) шығындық статияларды қаржылардыру үшін бюджеттік қаржыны қалыптастыру үшін маңызды қайнар көзінің қызметін атқарады;
б) мемлекеттік экономикалық реттеудің икемді және алып құралы болып табылады;
в) ұлттық кірісті кіріс алудың теңсіздігін төмендету және америкалық тұрғындардың әркелкілігін жою мақсатында қайта бөлудің тиімді құралының қызметін атқарады.
Қазыналық тұрғыдан қарайтын болсақ, негізгі ауыртпалықты федералды салықтар көтереді
Федералды бюджеттің барлық табысының 41% азаматтармен корпорацияға салынатын табыс салығы құрайды.
Сонымен, салықтардың ішіндегі ерекше мәнге ие салық -халықтан алынатын табыс салығы. Прогрессивті шкаланы пайдалана отырып бес түрлі мөлшерлемелер қолданылады. Ал, салық төлеушілердің өз мәртебелері, немесе категориялары бар, мысалы: декларацияны бөлек толтыратын ерлі-зайыптылар, бірлесе отырып толтыратын ерлі-зайыптылар, отбасының жалғыз басты иелері, жеке басты адам, жесір адам т.б. сол сияқты.
Ал, салық төмендегі тәсіл бойынша есептеледі. Жалпы жиынтық табысты анықтау үшін барлық табыстар топтастырылады: едбек ақы, кәсіпкерлік істің табысы, зейнетақы мен жәрдем ақы, бағалы кағаздан түсетін табыстар т.б.
Жалпы жиынтық табыстан icкepлік шығындар алынып тасталады. Оған жататындар, капиталдық активтерді алу шығындары: жер учаскелері, ғимараттар, құрал-жабдықтар, ағымдағы өндipic шығындары т.с.с. осы шығындарды алып тастаған соң төлеушінің таза табысы қалады.
Таза табыс көлемінен жеке салықтық жеңілдіктер алынып тасталады, ең алдымен табыстың салық салынбайтын ең аз мөлшері. Салық салынбайтын ең аз мөлшерінен кейін қайырымдылық қорға жарна, алименттер сомасы, медициналық қызмет керсету шығындары т.с.с. шығындары азайтылады. Нәтижесінде барлық шығындарды алып тастағаннан кейін салық салынатын табыс қалады.
Салық салынбайтын ең аз мөлшер — өзгермелі шкала, бұл керсеткіш жоғарылап отырады, мысалы 1990 жылдары ол 4 мың доллар көлемінде болды.
Салық төлеушілер категориясына байланысты бекітілген табыс салығынын мөлшерлемелерін темендегі кестеден байкауға болады.
АҚШ-ғы жеке табыс салығының мөлшерлемелері 4-кесте
| Салық салынатын табыс, доллар | Салық
Мөлшер- лемелері %
|
|||
| Ерлі-зайыптылар (біріккен
табыстар) |
Ерлі-зайып-тылар (бөлек
табыстар) |
Жалғыз басты отбасы | Жалғыз басты адам | |
| 0-40100
40100-96900 96900-147700 47700-263750 263750-ден жоғары |
0-20500
20500-48450 48450-73850 73850-131875 131875-тен жоғары |
0-3215О
32150-83050 83050-134500 134500-263750 263750-ден жоғары |
0-24000
24000-58150 58150-121300 121300-263750 263750-ден жоғары |
15
28 31 36
39,6 |
1986 жылға 11%-50% аралығында болған табыс салығының 14 мөлшерлемесі болған eдi. Салық реформасының нәтижесінде мөлшерлемелер шкаласы оңтайланып тек 5 түрі қалдырылды.
Федералды деңгейдегі салынатын салықтың келесі бip түpi — корпорация табысына салынатын салық. Бұл салық таза табысқа салынады. Табыс көлемін анықтау барысында жиынтық табысқа түзетулер, яғни корректировка енгізіледі; яғни заң жүзінде бекітілген жеңілдіктері, т.б. шегерімдер (жұмысшылардьң еңбек ақысы, жөндеу шығындары, немесе пайыздар, зейнетақы қорына салымдар т.б.) шығарылып тастайды.
Шағын және орта бизнесті ынталандыру мақсатында бұл салық түpi пpoгpeccивтi түрде бекітіледі. Мысалы, жылдық табысы 50 мың долларға дейінгі корпорацияға — 15%, ал 50 мен 70 мың доллар арасындағы табысы бар корпорацияға — 34%.
Әлеуметтік салықтарды жұмыс берушілер, яғни кәсіпкерлер және еңбекшілер төлейді. Осы алымдардан әлеуметтік сақтандыру қорлары қалыптасады. (Бұл қор қарттар мен жұмыссыздарды қамтамасыз етеді). Мөлшерлемелері төлеушінің жұмыс саласына байланысты, жалдамалы еңбек жұмысшыларына қарағанда еркін мамандық иелері үшін мөлшерлемелер жоғары. Осылайша жалдамалы жұмысшылар мен жұмыс берушілер үшін мөлшерлеме 15,3%. Сонымен қатар кәсіпкерлерден жұмыссыздық бойынша жәрдемақыға еңбекақы қорының 0,8% келемінде аударымдар алы над ы.
Ал, кеден баждарының федералды бюджеттің табыс белігіндегі алатын үлесі айтарлықтай емес, дегенмен сыртқы сауда саясатын жүзеге асырудың бірден бip көзі ретінде қолданылады.
1970 жылдан бepi кеден бажының федералды бюджеттегі үлесінің салмағы нeбәpi 1,6% деңгейінде ғана.
Ал, мұрагерлікке, сыйға салынатын салық мұраға немесе сыйға тартылған мүлікке салынады.
Мөлшерлемелерді бекіту ағайындық, туыстық қатынасты анықтау арқылы, яғни туыстық жақындық деңгейіне байланысты, сонымен қатар мүлік құнына байланысты анықталады. Құны 10 мың доллар болатын мүлік бұл салықтан босатылады. Осылайша мөлшерлемелер 18-50% аралығында болады. Ең жоғарғы мөлшерлемелер, егер мұра құны 2,5 млн доллардан жоғары болса қолданылады.
2.2. Штаттардың салықтары
Ал, штат деңгейіндегі салықтардың өзіндік салықтық жүйесі бар. Heгiзгi табыс көзі болып саналатын салықтың бұл түрін — әмбебап акциз деп те атайды. Штат бюджетінің басты салығы ретінде саналып, түсімдердің 40%, осы салықтың үлесіне тиеді. Салық салынатын объект — тауардан және қызмет көрсетуден түскен түсім. Мөлшерлемелер әр штатта әрқилы, мысалы: ең төменгі 3% (Колорадо, Вайолинг штаттары), ең жоғарғы мөлшерлемелер — 8,25% (Нью-Йорк, штатында). Көптеген штаттарда орташа 3-4% мөлшерлемелер қолданылады. Аляска, Делавэр сияқты штаттарда аталмыш салық мүлдем қолданыста жоқ.
Штат бюджетіндегі ерекше мәндегі келесі салық — халықтан алынатын табыс салығы, Ол жалпы түісмдердің шамамен 30% құрайды. Бұл салық түpi 50 штаттың 44-де алынады. Тек мына штаттарда бұл салық салынбайды: Флорида, Невада, Оңтүстік Дакота, Техас; Вашингтон. Мөлшерлемелері федералды денгейдегі табыс салығының мөлшерлемелерінен әлдеқайда төмен. Ең аз мөлшерлемелер 1-4% барынша көп мөлшерлемелер 3-11% аралығында болады.
Корпорация пайдасына салынатын салық ел деңгейінің 40 штатында алынады. Штат бюджет жалпы түсімдерінің шамамен 7% құрайды. Салықтың есептелу, алыну, төлену сипаты түгелімен федералды деңгейдегі корпорация пайдасына салынатын салықпен бірдей.
Сондай-ақ штаттардың барлығы дерлік мүлік салығын төлейді. Бекітілген мөлшерлемелері: ең аз саны 0,5%, 5% барынша көп. Штат бюджетінің жалпы салықтың түсімдеріндегі үлeci шамамен 2% құрайды.
АҚШ штаттарындағы корпорациялар табысына
салынатын салық ставкасы
5-кесте
| Штат | Салық
ставкасы % |
Штат | салық ставкасы % |
| Айдахо | 8 | Миссури | 5 |
| Айова | 6-12 | Мичиган | 2,35 |
| Алабама | 5 | Монтана | 6,75 |
| Аляска | 1 — 9,4-дейін | Мэн | 3,5 — 8,93 |
| Аризона | 2,5 — 10,5 | Мэриленд | 7 |
| Арканзас | 1 — 6 | Небраска | 4,75 — 6,65 |
| Вайоминг | 0 | Невада | 0 |
| Вашингтон | 0 | Нью-Гэмпшир | 8 |
| Вермонт | 6 — 9 | Нью-Джерси | 9 |
| Виржиния | 6 | Нью-Йорк | 9 |
| Висконсин | 7,9 | Нью-Мексико | 4,8 — 7,6 |
| Гавайи | 4,4 — 6,4 | Огайо | 5,1 — 8,9 |
| Делавэр | 8 | Оклахома | 5 |
| Джорджия | 6 | Орегон | 6,6 |
| Западная Виржиния | 9,75 | Пенсильвания | 8,5 |
| Иллинойс | 4 | Род-Айленд | 8 |
| Индиана | 3,4 | Северная Дакота | З — 10,5 |
| Калифорния | 9,3 | Северная Каролина | 7 |
| Канзас | 4,5 | Теннеси | 6 |
| Кентукки | З — 7,25 | Тексас | 0 |
| Колорадо | 6 | Флорида | 5,5 |
| Коннектикут | 11,5 | Южная Дакота | 0 |
| Луизиана | 4 — 8 | Южная Каролина | 6 |
| Массачусетс | 8,33 | Юта | 5 |
| Миннесота | 9,5 | Федеральный округ Колумбия | 10 </TBODY> |
| Миссисипи | З — 5 |
2.3. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының салықтары
Келесі жерде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының салық жүйесіне қысқаша тоқталып өтетін болсақ, әрбір жергiлiктi басқару органдары, өз жеке бюджетін қалыптастыра отырып, өздері салықтар енгізіп, шығындар көлемін анқтау мүмкіндіктерге ие. Жергілікті басқару органдарына мыналар кіреді: құрамында 85 аудан есепке алынып, штаттардың барлығы графстволарга (30 мыңға жуығы бар), сондай-ақ 20 мьң муниципалитеттерге (немесе қалалар) бөлінген органдар.
Жергі лікті басқару органдарынан түсетін салықтардың көлемі айтарлықтай көп емес, дегенмен ең маңыздылары — мүлікке салынатын салық, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, саудаға салынатын салық, лицензиялық төлемдер т.с.с.
Жергілікті билік органдарының салықтары ішінде айтарлықтай мәнге ие салық – мүлікке салынатын салық. Бұл салықтың ерекшелігі — федералды деңгейде жоқтығы. Салық жылына бip рет төленеді, кей жағдайларда бip жолы шетінен, бөлшектеп төлеуге де болады. Мүлік түрлері:
- қозғалмайтын мүлік (жер, ғимараттар);
- жекеменшік (машина, құрал-жабдықтар, мал, тауарлы-ма-
териалды құндылықтар, өнім т.с.с),
Орташа мөлшерлеме денгейі — 1,4%. Аталмыш салық 80-шi жылдардың ортасына таяу жергілікті бюджетке 85 млрд доллардан астам қаражатпен қамтамасыз еткен, ал 90-шы жылдары бұл сома 160 млрд доллар көлеміне жетті.
Сонымен қоса жергілікті деңгейдегі келесі салық түpi — саудаға салынатын салық. Жалпы тауарларды өткізу мен көрсетілген қызмет бойынша түскен жиынтық түсім салыққа тартылады.
Маңызды объект болып саналатын тауар түрлері: жанармай, темекі бұйымдары, ішімдік сусындары. Орташа мөлшерлемелері -3-4%.
Жергілікті деңгейдегі корпорация пайдасына салынатын салық 45 штатта алынады. Бұл салықтьң орташа мөлшерлемелері 6%, ең теменгі мөлшерлеме 2,35% (Мичиган), ең жоғарғы мөлшерлеме 11% (Коннектикут).
Көлік құралдарынан алынатын төлемдер арқылы, мысалы: автокелікті тұраққа қою үшін төлем, жанармайға, акциз т.с.с. Ал, мөлшерлемені бекіту көлік түpiнe байланысты ажыратылады.
Экологиялық салыктар, АҚШ-тың салық жүйесінде 1986 жылғы реформадан кейін пайда болды.
Салықты енгізудің басты мақсаты — қоршаған ортаны әр түрлі өнеркәсіптің зиянды қалдықтарынан қорғау. Бұл салық өдірістік қалдығы бар өнім өндіруші компанияларға салынады, мысалы консерві банкалары т.б. екінші peт қолданысқа жарамсыз деген ыдыстарға, қалдықтары міндетті түрдегі компанияларға салынады.
АҚШ салық жүйесінің жалпы сипатын төменгі кестеден байқауға болады 7-кесте
| АҚШ-тың салық жүйесінің жалпы сипаттамасы | |||
| № | Федералды салықтар | Штаттардың салық жүйесі | Жергілікті салықтар |
| 1 | Федералды табыс салығы | Халықтан алынатын табыс салығы | Жергілікті табыс салығы |
| 2 | Корпорация пайдасына салынған салык | Корпорация пайдасына салынған салық | Корпорация пайдасына салынған салық |
| 3 | Әлеуметтік сақтандыру
салығы |
Әлеуметтік сақтандыру қорларына төлемдер | Әлеуметтік сақтандыру қорларына төлемдер |
| 4 | Кедендік баждар | Саудаға салынатын салық (әмбебап акциз) | Саудаға салынатын салық |
| 5 | Акциздер | Арнайы акциздер (темекіге, жанармайға, спирттік ішімдіктерге) | Акциздер |
| 6 | Мұрагерлікке және сыйға салынатын салық | Мұрагерлікке және сыйға салынатын салық | Экономикалық салықтар |
| 7 | Мүлікке салынатын салық | Mүлiккe салынатын салық | |
| 8 | Транспорт құралдарынан алынатын төлемдер | Транспорт құралдарынан төлемдер | |
| 9 | Экологиялық салықтар | ||
- АҚШ-тың қаржы жүйесін дамыту жолдары
3.1. АҚШ-тың қаржы жүйесін жетілдіру бағыттары
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Салықтың экономика цикліне қарсы икемделу механизмінің мазмұны мынадай. Біріншіден, нарық конъюктурасы өскен жағдайда ұлттық табыстың көлемі артады. Прогрессивті салық алу принципінде құрылған салық жүйесі бюджетке бөлінген табыс үлесін арттырып, экономикалық белсенділікті тежейді. Екіншіден, мемлекеттің әлеуметтік төлем төлеу жүйесі, жеке табыстарды теңестіру саясатын іске асыру мүмкіншілігі артады. Үшіншіден, экономикалық мүмкіншіліктері шектеулі топтардың жеке табыстары өсіп, жалпы сұраным жалпы ұсынымға сәйкес өседі, ұлттық экономика жүйесінде тепе-теңдік сақталады. Нарық жағдайы нашарлағанда бұл процесс керсінше жүреді. Бірақ айтылған механизм өз қызметін көңілдегідей атқаруы үшін салық жүйесі, оның әрбір жеке элементтері нарық жағдайына қарай өте икемді түрде құрылуы қажет.
Жалпы Р. Рейган ұсынған америка экономикасын сауықтыру бағдарламасы темендегідей бағыттардан тұрады:
- корпорациялық және жеке табыс салықтарын темендету;
- әлеуметік бағдарламаларды қысқарту арқылы үкiмeт
шығындарын азайту; - кәсіпкерлік саланы қайта реттеу;
- инфляцияны болдырмауға бағытталған қатаң ақша-несие
саясатын журізу.
Рейган саясатының алғашқы қадамы — салықтарды төмендетумен байланысты. Конгресс табыс салықтарын 25% төмендету және әлеуметтік қызмет керсетулер бойынша федералды шығыстарды азайту туралы заң қабылдады.
1992 жылы АҚШ президенті Б. Клинтон өзінің алғашқы Кон-
греске жолдаған экономикалық баяндамасында: «американдық
халық өзгерістерді қалады, мен қолдау сұрадым, бәpiн қамтитын
қысқа және ұзак мерзімді стратегия, стратегиялық бағытым- халқымның экономикалық болашағын қайта жандандыру. Халқым бipгe болса, бiз бipгe жүреміз, алға басамыз» деген сөздерден бастады. Б. Клинтонның әкімшілігі тез арада icкe кipiciп, тура жоба таба білді.
Экономиканы тұрақтандыру жоспары, нeгiзгi үш бағдарламадан тұрды:
- Экономиканы ынталандырудың қысқа мерзімді бағдар-
ламасы, бұл icкe 30 млрд доллар қаражат бөлінді. Басты
міндет — білім беру, кәсіби даярлау мен қайта даярлауды
дамыту арқылы жұмыс орындарының санын көбейту. - Төрт жылдық мерзімге есептелген ұзақ мерзімді инвес-
тициялық бағдарлама. Бұл жердегі мақсат — жеке инвес-
торларды ынталандыру мен оларға жеңілдіктер беру,
шаруашылықтың маңызды деген салаларына мақсатты
күрделі салымдар. Бұл шараларды жузеге асыру үшiн 140
млрд доллар қаражат бөлінген. - Ұзақ мерзімді экономикалық өрлеудің қажетті шарты
ретінде бюджет тапшылығын қысқарту бағдарламасын
даярлау.
Салық саясатының тиімділігі салық салудың негізгі принциптерін дәйекті, жүйелі қалыптастыруға байланысты. Салық салу принциптерін А.Смит «Халық байлығының табиғаты және себептерін зерттеу» деген кітабында қалыптастырады. А.Смит салық салуды басты принциптерін төмендегіше анықтады:
- Салықтың бәріне ортақтылығы (жалпылық) және оның табысқа пропорционалдылығы;
- Салықтың айқындылығы (уақыты, тәсілі, көлемі);
- Салықтың қарапайымдылығы (есептеу жолдарын қиындату) және икемлігі, қолайлылығы;
- Салық төлеушілерден салық арзан алынып, алырға ауыртпалық салмауы керек.
Ал қазіргі кезде, дүниежүзілік тәртібінде қолданылып келе жатқан бірнеше
принциптер бар:
- Қарапайымдылық принципі – бюджеттің кіріс көзін құраудағы салықтар мен төлемдердің тиімді түсуінің ең басты кепілі болып саналады.
Салық жүйесі қарапайым да айқын болуы қажет, салық төлеушінің түсінуіне жеңіл болуы керек. Бұл үшін мынадай шаралар қолданылуы тиіс:
- салықтардың түрлері аса көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
- белгілі бір салықтың түріне бірінғай салық ставкасын белгілеу қажет;
- салық салу объектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды анықтау әдісі мейлінше жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті болғаны дұрыс;
- салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екені дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше азайғаны қажет;
- салық төлеуде, салшықты табыс көзімен, яғни төлем жүргізілген кезден төленген ықтимал.
- Әділеттік принципі – салық жүйесінде әділеттілік принципі тікелей және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.
Тікелей әділеттілік принципі дегеніміз – салық ставкасы, салық мөлшері, төлеушінің табысына тікелей байланысты болып, соның негізінде белгіленуі қажеттілігін қарастырады. Салық ставкасының шегі аса жоғары болмағаны жөн, себебі мұндай жағдайда салық төлеушінің табыс табуға ынтасы төмен, табыс азаюы мүмкін, ал бұдан салық та сөзсіз азаяды.
Көденең әділеттілік принципі дегеніміз – тиісті жағдайда бірінғай салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылуы керектігін қарастырады. Салық төлеушілер белгілі бір табыс немесе қызмет түріне, мүлкінен бірдей ставкамен салық төлеу тиіс.
3.Салыстыру принципі – бұл принцип бойынша, салық ставкаларын бекіткен кезде ол ставкалар мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалармен салыстырылып, солардың деңгейінде белгіленуі тиімді. Себебі, шеттен тыс жоғары ставкалар өндірісті дамытуға емес, керісінше оны тоқтатуға әсер етеді, шетелдік инвесторлардың ынтасын төмендетіп, олардың республика экономикасына қаржыларын салуға кедергі болуы мүмкін. Ал, салық ставкаларының басқа елдерде қолданалып жүрген ставкалардан едәуір төмен болуы, алдымен мемлекет бюджетінің кіріс көзінің құрылуына теріс ықпал жасауы ықтимал. Қорыта айтқанда: салық төлеуші салықты міндетті түрде табыс мөлшеріне қарай төлеуге тиіс.
— салық төлеу мерзімі, әдісі, салық мөлшері, салық төлеушіге айқын да, дәлелді болуы керек;
— салық төлеу мерзімі, салықты есептеу әдісі, төлеу тәртібі салық төлеушіге барынша ыңғайлы болғаны қолайлы.
Салық саясатының жалпы экономика көрсеткіштеріне ықпал — әсер жасауы туралы сөз болғанда мына бір маңызды мәселені естен шығармаған жөн. Ол «кешігу әсері» («эффект запаздывания») деп аталады. Бұл сөздің мәні мынада: жүргізілген қаржы саясатынан экономикалық нәтиже алу үшін белгілі бір уақыт қажет болады екен.
Жалпы АҚШ-тың салық жүйесі 1986 жылы қабылданған салық реформасы туралы Заңға сәйкес жүргізіледі. Бұл реформаның басты мақсаты — салық жүйесінің кейбір тұстарын жеңілдете отырып, әділетті және қолайлы түрде жүргізіп, экономикалық, өсімді ынталандырудың бipдeн-бip қайнар көзіне айналдыру болып табылады.
АҚШ-тың iшкi табыстар қызметі (ITK) — орталық аппарат, 7 аймақтық және 58 округтік салық басқармаларынан тұрады.
1ТК-нің аймақтық және аудандық бөлімшелері салықтардың, түсімдердің дер кезінде түcyiнe, салықтар бойынша берешектерді өндіру, салық төлену дұрыстығына бақылау жасауды сол жергілiктi жерлерде жүзеге асырып отырады.
АҚШ-тағы корпорациялар жыл сайын 1120 формасындағы деклорация тiптi табысы болмағанның өзінде де толтыруға міндeттi. Ал шағын кәсіпорындар болса 1120$ түpiн толтырады.
Егер корпорациялық келісілген мерзімде теленуге тиicтi салық сомасының 90% төлемеген жағдайда айыппұл салына бастайды. Дер кезінде төлем жүргізілмеген жағдайда оның пайызы өндіріледі.
АҚШ-тағы шығын салығы «ерікті негізде» жиналады: әрбір салық төлеуші — жеке тұлғалар, отбасылар немесе мекемелер – бір жылдық кірісіті толығымен көрсететін, бекітіліген қалыптағы салықтық декларацияны өздері толытырады, содан кейін әртүрлі жеңілдіктерді есепке ала отырып, өздері немесе салықтық және заңды кеңесшілердің кеңесімен төленетін сомманы есептейді. Толтырылған салық декларациясы банктік есептік чекпен бірге осы сомма поштамен жергілікті немесе федералдық салық ведомствосына жіберіледі. Бір реттік төлемдерден басқа еңбекақыдан ағымдық ұстаулар немесе тоқаусыз жүргізілетін бөлінулер кең түрде қолданылады. Ағымдығы жылдың салықтық төлем бойынша барлық қарыздары келесі жылдың 15 сәуірінен қалдырылмай төленуі керек.
Алынған салықтық декларация бойынша кезең-кезеңмен жеке-жеке немесе толық салықтық аудит тексеріп тұрады, онда федералдық ішкі кіріс қызметі негізгі роль атқарады.
Американың әрбір тұрғыны толық және нақты салықтық тексеруден өз өмірінде 2-3 рет өтеді. Салықтық төлемнің және тексерулердің барлық нәтижелері, әрбір салық төлеушіге арналатын, салық төлеушінің барлық өмірін қамтитын, сонымен қатар салық төлеуші өлгеннен кейін немесе мекеме болса ол тарап кеткеннен кейін көп уақытқа дейін арнаулы электрондық немесе дәстүрлі құжатқа жазылып, сақталады.
Осындай мәліметтердің негізінде кредиттер беріледі. Салық төлеуден қашудың кез-келген түрі қылмыс болып саналады және мүлкі тәркіленіп, жауапқа тартылады.
Корпоративтік сектордағы салықтық есеп беру анағұрлым күрделі және ауқымды болып саналады. Америкалық кез-келген корпорацияның жылдық қаржылық есебі мыңдаған беттерден тұратын бірнеше том болады.
Салықтық агенттің жүргізген жұмысы ішкі кіріс қызметіндегі маңызды іс болып есептеледі. Нақты заңды немесе жеке тұлғаға қатысты осындай процесстің басталуы туралы шешім бақылаудың арнайы әдістері арқылы жүзеге асырылады. Олардың қатарына төмендегілер кіреді:
- Компьтерлік рейтнигтік сканерлеу. Ішкі кіріс қызметіндегі салықтық төлем бойынша көптеген құжаттар жеке тұлғалар мен бөлек корпорациялардың барлық салықтық декларацисы бақыланатын, «ДИФ» (ДҚЖ) (дискриминанттық қызмет жүйесі) арнайы компьтерлік бағдарламаның көмегімен тексеріледі. Бағларлама есептелген көрсеткіштерге байланысты тексерілген құжаттарға бақылау балл қояды. Осы бағдарламада бектілген көрсеткіштен жоғары балл анықталса, ары қарай салықтық бақылаушыларға тексеруге жіберіледі.
- Ірі корпоациялардың жыл сайынғы толық салықтық аудиті. «КЕП» (КББ) (координді бақылау бағдарламасы) бағдарламасы шеңберінде жыл сайынғы салық аудиті жүргізілетін ішкі кіріс қызметі ірі корпорациялар тізімін құрайды және ағымды жаңартуту жүргізіп отырады.
- Есептік құжаттардың мәліметтерінің деректермен сәйкессіздігінің анықталуы. әртүрлі жерлерден келетін бірдей құжатты жан-жақты тексеру мүмкіндігі туады. Салықтық аудиттің тексеруін жүргізуге негіз болып жұмыс берушінің немесе коммерциялық банктердің төлеген еңбекақысы мен жеке декларацияланған кірістің сәйкес келмеуі негіз болып табылады.
- Өзара байланыстағы қаржылық операциялар. Салықтық аудитке барлық өзара байланыста болатын қаржылық операциялар кіреді- ақшалай қаржыны, бағалы қағаздарды аударулар, бұрын біреуі салықтық тексеруде болғандығы анықталған жағдайдағы банктік құжаттардың жіберілуі.
- Іріктеліп алынған бақылаудың жергілікті бағдарламасы. Ішкі кіріс қызметінің жергілікті бөлімшелерінің қызметкерлері өздерінің жоспарлары бойынша салық төлеуден бас тартқандығы дәлелденген жеке тұлғаларды, мекемелерді немесе жергілікті нарықтан сегменттерді тексеруге мүмкіндіктері бар. Ішкі кіріс қызметіндегі
Осылайша АҚШ-тың салық жүйесі өзіне тән ерекшеліктері мен айрықшаланады.
1988 жылы, яғни салық реформасының екінші кезеңінде «Салықтар және басқа да табыстарға салық салу техникасы туралы» заң қабылданды. Бұл заңның халық үшiн ыңғайлы болған жағы, бұрын салықтарды артығымен төлеген адамдар, салықтың декларацияларында осы жайттарды атап көрсетіп, соңынан өтемақы түрінде өндіріп алу мүмкіндіктсріне ие болады.
Жүргізілген реформалар оңтайлы және теріс екі жақты нәтижелерін көрсетті.
Оңтайлы нәтижелер: салық мөлшерлемелерінің айтарлықтай төмендеуі халықтың төлем қабілеттілігін жоғарылата түсіп, өндірістік инвестициялардың өcyiнe ықпал етті.
Тұтыну сұранысыньың өcyi, жұмыспен қамтудың жоғарылауы, нақты табыстың ұлғаюы, инфляцияның төмендеуі, пайыздық мөлшерлемелердің қысқаруы сияқты жағымды нәтижелер байқалады.
Tepic жақтары: табыс салығы мен корпорация пайдасына салынатын салықтардың төмендеуi, федералды бюджет табыстарының азаюына әкелді сөйтіп үкімет қарызы өсті.
Қорыта айтқанда 80-шi жылдары жүргізілген реформалар алдына қойған мәселелердің бәріне дерлік шeшiм тапқан жоқ, сондықтан да бұл осы күнге дейінгі өзекті мәселенің бірден бipi болып қала бермек.
Қорытынды
Рейган саясатының алғашқы қадамы — салықтарды тө-мендетумен байланысты. Конгресс табыс салықтарын 25% тө-мендету жэне әлеуметтік қызмет көрсетулер бойынша федералды шығыстарды азайту туралы заң қабылдады.
Әлеуметтіксаясатсаласында«жаңафедералды»бағдарламасы пайда болды. Бүл бағдарламаға сәйкес федералдык, штаттык жэне жергілікті билік органдарының функциялары бөлінді. АҚШ үкіметі екі бірдей кайырымдылық багдарламасының орындалуы-на жауапты болып бекітілді, олар мынадай бағдарлама; көп бала-лы отбасьіларға жэрдем және тамаққа берілетін талон.
Федералдық үкімет болса, кедейлерге көрсетілетін медици-налық жэрдем үшін жауапты болды. Ал, қалған әлеуметтік баг-дарламалар жергілікті билік органдарына табыс етіліп, бүларды терт жыл бойы қосымша түрде қаржыландырып отыратын феде-ралды қор кү.рылды.
Рейган билігінің алғашқы мерзімі аяқталар шақта инф-ляция 4%, дейін төмендеді. Федералды резерв жүйесі ақша қаражаттарын ұстау саясатын босатыңқырады. Пайыздық мөлшерлемелер элдеқайда төмендеп, үйлер мен автокөліктер
сатып алуды қаржыландыру жеңілдене бастады. Жұмыссыздык деңгейі 8% төмендеді. Дегенмен салықтардың төмендеуі эко-номикаға құйылатын инвестиция көлемін өсірді деген болжам ақтала қоймады.
Сонымен қатар мемлекеттік бюджеттің тапшылығы өсе түсіп, әскери мақсаттағы шығындар мен елдің төлем балансынын жоғарылауы нэтижесінде тапшылық 100 млрд доллар көлеміне дейін жетті. Жалпы Рейган саясатының негізгі мақсаттары — фсде-ралды үкімет саласында, эсіресе әлеуметтік мэселелер бойынша шараларды қысқарту, табыс салықтарын азайту, қарулы күштер қуатын өсіру. Рейган өзініц бір сөзінде «Біздің экімшіліктін мақсаты — Америкаға жаңа жетістіктер, ал азаматтарына жаңа мүмкіндіктер туғызуды қамтамасыз ету. Бұл мақсаттарға жетудің тәсілі біреу ғана: жеке басқа бостандық, нарықты бақылаудан босату, үкімет билігіне шектеу қою», — деп айтты. Бюджет тапшылығы 1983, 1985, 1986 жылдары ойға сыймас дәрежелерге көтеріле берді, егер 1980 жылы федералды бюджет тапшылығы 73,8 млрд доллар құраган болса, нэтижесінде «Рейгономиканың» АҚШ мемлекеттің бюджетіндегі тапшылыгы 152 млрд долларға дейін жетті; бүл ЖІӨ-ң 5% астамы болатын. Осылай бола түра, жұмысшылар үшін жаңа 17 млн жұмыс орны пайда болды. Қорыта келе Рейган және оның экімшілігі экономикалық сая-сатты жүргізу нәтижелері екі жақты деуге болады, олар: оң жэне теріс нэтижелер.
Оң нәтижелері — инфляция шегерілді; экономика қарқынды өсті, жұмыссыздық деңгейі төмендеді; жаңа жұмыс орындары пайда болды.
Теріс нәтижелері — федералды бюджет тапшылыгы өсті, бюд-жет тапшылығы салдарынан мемлекеттік қарыз өсті, ақша-несие саясатына кері эсер етіп, доллар бағамы жогарылап кетті, АҚШ-ң сыртқы балансы бүлылды, осылайша АҚШ қарызы бар мемлекет-тер қатарына қосылды.
Аталмыш бюджет тапшылығы мен мемлекеттік қарызга сараптама үшін мысал ретінде эрбір 3-4 жыл аралығын кесте арқылы көрсетуге болады.
80-ші жылдардың аяғына таяу АҚШ экономикасы бэсең ырғақпен қозғала бастады. 1989-1992 жылдары ЖІӨ-ң орташа жылдық осімі небәрі 1% құрады.
Билік басына Р. Рейганнан кейін келген Дж. Буш Рейган саясатының қағидаларын қолдай отырып жалғастыра бастады.
90-шы жылдардың езекті мэселесіне айналған бюджет тапшылыгы жан-жақты жаңа шешімдермен тоқыраудан шығудың жаңа жолдарын қажетсіне бастады. Нэтижесінде 1992 жылы
Дж. Буш президенттагын демократБ. Клинтонға ұсынды.
Мемлекеттік кірістер жүйесі — мемлекеттегі эрекет етуші салықтар жиынтығы емес, кірістерді жинауды толық жэне дер кезінде қаражаттардың бюджетке түсуіне бақылау жасаудың ме-ханизмдері. Маңызды да күрделі міндет-бүл бюджетті салықтық федерализм құрылымын кұру жэне оған қолдау көрсету болмақ, себебі бюджетаралық қатынастар аясында экономикалық саяси, этникалық т.б. факторлар мен мүдделердің қилы түрлері кездесіп отырады.
Осылайша, қазіргі таңда АҚШ-та бюджет жолдауын жэне фе-дералды бюджет жобасын әкімшілік-бюджеттік басқарма (ӘББ) даярлайды.
ӘББ-нің міндеті федералды бюджет саясатымеи нақты бюд-жетті салықтық шараларды жедел түрде өңдеу, федералдық ми-нистрліктермен ведомстволардан каржы жағдайларына түзетулер енгізіп, тэжірибелі түрде басқару болып табылады.
Қолданылған әдебиеттер
- Евстигнеев Е. Н. Основы налогообложения и налогового права: Учебное пособие. — М.: ИНФРА — М, 2000.
- Налоги и налоговое право. Учебное пособие / Под ред. А. В. Брызгалина. — М.: Аналитика — Пресс, 1998.
- Налоги и налогообложение. 2-е изд./ Под. ред. М.В. Романовского, О.В. Врублевской — СПб: Питер, 2003. — 544 с.
- Налоги и налогообложение: Учебн. пособие для вузов/ И.Г. Русакова, В.В. Кашин, А.В. Толкушкин и др.; Под ред. И.Г. Русаковой, В.А. Кашина. — М.: Финансы, ЮНИТИ, 2000. — 495 с.
- Налоги: Учеб. Пособие/Под. ред. Д.Г. Черника. — 4-е изд., перераб. и доп. — М.: Финансы и статистика, 2004. — 544 с.: ил.
- Черник Д. Г., Починок А.П., Морозов В. П. Основы налоговой системы: Учебное пособие для вузов / Под ред. Д. Г. Черника. — М.: Финансы, ЮНИТИ, 1998.
- Юткина Т. Ф. Налоги и налогообложение: Учебник. Изд. 2-е, перераб. и доп. — М.: ИНФРА-М, 2003.
- Гардаш С.В. Федеральная налоговая система США: современные особенности. // США. Канада. Экономика. Политика. Культура. — 2005. — №8. — С. 18-36.
- Журнал «Налоговый вестник» февраль 2006.
- Налог на личные доходы: опыт развитых стран. // Мировая экономика и международные отношения. — 2006. — №7. — С. 16-22.
- Т.В. Чечелевой – д.э.н., профессор – «Экономическая теория» — Москва, 2003г.
- М. Н. Нәдіров, Д.Б. Қалыбекова – «Шет мемлекеттер қаржылары» — Алматы,
«Экономика», 2006ж
- Стиглиц – «Экономика государственного сектора»
Автор публикации
