Азаматтық құқықтың объектісі қызметі.

28 января, 2020 22:31

Мазмұны

Кіріспе   …………………………………………………………………………………………….. 4

Тарау 1 Азаматтық құқықтардың объектісі қызмет туралы жалпы ережелер
…………………………………………………………………………………………………………… 6

1.1………………………………………………………………………………………………………. Қызметтің пайда болу тарихы, негіздері   …………………………………………………………….. 6

1.2  Азаматтық  құқықтың   объектісі  болып  табылатын  қызметтің  түрлері,

ерекшеліктері   …………………………………………………………………………………. 18

Тарау    2    Азаматтық    құқықтың    объектісі    қызметті    қүқықтық    қорғау
………………………………………………………………………………………………………… 33

• Азаматтық құқықтың  объектісі  қызметті  құқықтық  қорғау  тәсілдері, грекшеліктері   …………………………………………………………………………………. 33
• Азаматтық құқықтың объектісі болып табылатын қызметті құқықтык реттеудегі құқықтық мәселелер ………………………………………………………………………… 42

Қорытынды   ………………………………………………………………………………….. 47

Пайдаланылған қайнар көздер тізімі   ……………………………………………. 49

 

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясы 6 — шы бабының 1 — ші тармағында мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншікті танып, оның бірдей қорғалуын бекітуі/1/ және мемлекетіміздің экономикалық даму жолы жоспарлық экономикадан нарықтық экономикаға көшуі қоғамдық катынастардың жаңа толқынының пайда болуына алып келді. Дамыған нарықтьщ экономикалық елдерде дәстүрлі қалыптасқан қызмет қатынастарын кұқықтық реттеуде алдыға шықты. Кеңестер одағы кезінде қоғамда калыптасқан көз қарастарға сәйкес қызмет тек халыққа қызмет көрсету түрлерімен шектелді. Қызмет қатынастарының басқа түрлері танылмады. Қоғамдық қатынастар алдымен пайда болып, дамыған соң қүқықтық рәсімделуге жатады. Азаматтық кодексте алғаш рет азаматтық қүқықтардың объектісін жеке қарастыруы осының дәлелі бола алады/2/.

Корғауға шығарылатын негізгі мәселелері: Осы жүмыста қорғауға шығарылатын келесі мәселелер болып:

• қүкықтарды қорғаудағы мәселелерді ашу;
• қызмет мәселелерін қарастыру және қүқықтық анықтамасын беру табылады.

Ғылыми жүмысты зерттеудің әдістемесі. Зерттеу барысында ғылымдық танымның жалпы әдістері, салыстырмалы — қүқықтық талдау, функционалды күқықтық талдау, дедукциялық және индукңияльщ әдістерді, жүйелі, тарихи амалдар сияқты арнайы ғылыми әдістер және т.б. қолданылған.

Зерттеудің теориялық негізі. Келесі ғалымдардың еңбектері негіз болды: Д.И. Мейер, Г.Ф. Шершеневич, А.Ю. Кабалкин, О.С. Иоффе, Е.А. Суханов, М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин, А.П. Сергеев, Ғ.И. Толеуғалиев, Ю.К. Толстой, В.П. Грибанов, И.У. Жанайдаров, М.В. Кротов, Г.А. Жайлин, Д.И Степанов, П.Б Новицкий, М.Х. Хутыз және т.б.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы және практикалық маңызы. Азаматтык күқықтардың объектісі қызметтің бүгінгі күні теориялық бекітілген знықтамасы жоқ. Қызмет қатынастарын қүкықтық реттеудегі анықтаманың маңызы зор, себебі объектінің анықтамасын бермей оның түрлерін күкыктык

2

 

реттеу қиындық туғызады. Құқықты қорғау мәселелершде де шешімш таппаған сүрақтар да бар. Өзін — өзі қорғауды қорғау нысаны ретінде қарау және қызмет көрсету міндеттемелерінде жедел санкцияларды қолдану күқықтардың қорғалуын жеңілдетеді.

Автормен алынған нәтижелердің ақиқаттылығы. Зерттеу барысында кызмет тарихімен қатар бүгінгі күні қалыптасқан теория мен ғылымдағы барлык көз қарастар, нормативтік қүқықтық актілер қолданылды.

Зерттеу нәтижелері ғылыми — теориялық конференцияларда апробациядан өтті. Азаматтық және кәсіпкерлік қүқығы кафедрасында орындалып, талқылаудан өтті.

 

 

Тарау 1. Азаматтық құқықтың объектісі қызмет туралы жалпы

ережелер

1.1 Қызметтің пайда болу тарихы, негіздері

Бүгінгі таңдағы азаматтық заңдарда көрініс тапқан қызмет жаңа заман үрдісі емес, ол тарихи қалыптасқан, уақытқа сай өзгеріп отыратын азаматтық күкық институттарының бірі болып табылады. Азаматтық құқықтар түрғысынан қаралатын қызметті (қызмет көрсетуді) мемлекеттік және әскери кызмет түрлерінен жеке қарауымыз керек. Қызметтің азаматтық құқықтардың объектісі ретінде қаралуын шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады. Біріншісі көне заманнан бастау алады, яғни рим құқығында қалыптасқан. Екіншісі Ресей патшалығы кезінде жүргізілген реформалармен қабылданған Азаматтық заңдарда (заңдар жинағы том X. 1866 жыл және т.б.) көрініс тапқан. Үшіншісі Кеңестер одағы орнаған кезеңнен бастап Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғанға дейінгі (Азаматтық кодекстер 31.10.1922 және 28.12.1963) аралықты камтиды. Төртінші кезеңге Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алған кезден бергі (Азаматтық кодекс: жалпы бөлім 27.12.1994 және ерекше бөлім 01.07.1999) уақыт жатады.

Кезеңдерге  толығырақ  тоқталу  қажет.         Классикалық  рим   қүқығы

кезеңінің өзінде қызмет көрсетуді білдіретін өтелмелі дызмет корсету шарттарының конструкциясы кездеседі. Сонымен қатар рим қүқығында кызметтің мәні және анықтамасы толық берілмеген. Өтелмелі қызмет корсету шарттарының дамуы, оның ішінде өтелмелі қызмет көрсету жеке жалдау институтының дамуымен байланысты/3,148/. Рим қүқығындағы жалдау шарты: заттарды жалдау (Іосаііо сопйисйо гегит), қызметті жалдау (Іосаііо сопсіисйо орегагит), жүмысты жалдау немесе мердігерлік (Іосаііо сопйисііо орегіз немесе орегіз /асіепсіі) шарттарды біріктіріп ерекше шарттык типке жатады/4,445; 5,525; 6,130/. Қызметті жалдау шарты немесе жеке жалдау шарты (Іосаііо сопйисйо орегагит) бойынша бір тарап — жалданушы (Іосаіог) екінші тарап пайдасына белгілі бір қызметтерді орындауға міндеттенсе, екінші тарап — жалға

4

 

алушы (сопсіисіог) оған осы қызметі үшін ақы төлеуге міндеттенеді/4,456/. Затты жалдау мен қызметті жалдау шарттарының ортақ белгісіне белгілі объектіні пайдалану жатады. Белгілі объект деп қызмет түрлерін қарастырамыз. Жалдауға алушы және жалданушы терминдерін қарастыру себебіміз, сол уақыт кезеңіне сай еңбек қатынастары мен азаматтық қүқық катынастары бірге реттелді.

Жалдау шартындағы қызмет көрсетуші қызметті өз еңбегімен және жеке басымен, жалдаушының айтқанын орындауға міндеттенеді. Рим қоғамында қүл иеленушілік қүрылым болғандықтан қызметті жалдау шарты кеңінен колданылған жоқ. Қазіргі уақыттағы қызмет түрлеріне сол кезде қызмет көрсетуден басқа да шарт түрлерінің конструкциясы қолданылған. Себебі жеке жалдау шарттарындағы жалданушыны қүлдық деңгейде үстаумен бірдей болатын. Қызмет көрсету сипатына қарай оны кемсітетіндей немесе корлайтындай болса, бүл қатынастарға тапсырма шарты {тапйаЫт) конструкциясын пайдаланатын. Қызмет көрсету шарт нысанында тек карапайым қызмет көрсетулерге қолданылатын. Мысалы етікшінің, қол әнершінің т.б. қызметтерін айтуға болады. Жоғарғы класс өкілдері қызметін, мысалы: заңгерлік, жер өлшеулік, дәрігерлік және т.б. тегін атқаратын. Бүлай бөлуге негіз болатын кәсіптерді еркін және еркін емес деп топтауға болатын. Рим азаматтары еркін деп танылып, олар атқаратын қызметте еркін адам кызметі ретінде бағаланды.      ……….

Қызмет көрсету міндеттеме ретінде қаралғандықтан шарт бойынша тиесілі төлем гонорар (һопогагит) және ақы (тегсез) деп бөлінді. Қызметті жекелеудің негізі ретінде жасалған әрекеттердің сипаты емес, кәсіптің немесе тиесілі сословие түлғасының түрақты, кәсіптік деңгейдегі көрсететін қызметінің хасиеттері танылды. Осы қызмет түрлері қоғамдық борышын өтеу немесе достық қарым — қатынастардан шығатын, не отанына шексіз қызмет етуі гетінде бағаланды. Басқалай болуы мүмкін емес, бүл Римнің әрбір еркін азаматының парызы және оларға сауда айналымы критериін колдана алмайтындығында. Төлемді гонорар және ақы деп бөлу әрекеттің еркін не еркін еместігінен шығатын белгі ретінде бағаланды/3,157/. Гонорар еркін кәсіп

⁵

 

өкілдеріне көрсеткен қызметтері үшін ризашылық ретінде берілді, оның көлемі шарттық талаптармен емес моральдық талаптармен анықталатын. Егер ол шарттық талаптармен анықталатын болса, оған орегае ІіЪегаІҺ қолданылатын. Жеке жалдау пәні болып еркін емес тұлғаның әрекетінің (орегае ШіЬегаіз немесе орегае Іосагі зоШае, /асіит аиоа¹ Іосагі зоіеі) материалдық қасиеті болады. Бұл шарттар ақылы болатын, төлем жалданушы жасаған әрекеттерге сайма сай. Рим қоғамында жеке адамның тек еңбек күшін шарт пәні ретінде карастыратын, бірақ адам жалға түспейтін.

Жалдау шартында кеңістікте шектелген белгілі бір материалдық объектіні басқа түлғаның пайдалануына беруді көздейді. һосаііо сопЛисііо конструкциясымен жасалған шарттардан туындайтын азаматтық қүқықтардың объектісі болу үшін қызмет уақыт жағынан жекеленуі керек. Рим қүқығы жеке жалдау шартын контракт деп бағалап, адамның еңбек күшін ерекше мүліктік күндылық ретінде пайдалануға беретін. Ал басқа қызмет көрсетулерді капиталдың нысандары ретінде, оның ішінде адамның еңбек күшін пайдаланушыға салынған пайыз ретінде бағаланатын/3,152/. Бүл жерде адамның еңбек күшін жалдаумен адамның өзін жалдаудың арасындағы айырманы жасанды түрде қолдауды айтамыз. Қызмет көрсету шартын жекелеудің себебі болып міндеттемедегі ерекше субъектілік қүрамға байланысты болуында. Жеке жалдаудың қүлды жалдаудан айырмашылығы ерекше субъектілік қүрамында. Жалдау шартындағы жалданушы түлғаның міндеттемеге азаматтық қүқықтарының шектелмегендігімен және еркін қатыса алуымен ерекшеленеді. Рим міндеттемелік қүқығындағы қызмет көрсетудің жаңа институты жалдау шарты конструкциясына рәсімделуіне, оның жаңа шарттық конструкциясының дамуына жол бермеді.

Әрекет (іс әрекет) міндеттемелерін белгілі бір нәтижеге жетуіне қарай болу рим қүқығында орын алды: 1) нәтижеге жетуге бағытталған міндеттемелер және 2) тиісті дәрежеде әрекет жасау міндеттемесі. Сонымен катар нәтижеге жету «ориз» қарастырылуы заңдық критеримен емес, экономикалық эффекті тарапынан бағаланды. Еңбек күшін пайдалану оарысында   материалдық   объект   өзгеріске   үшырауы   тиіс   болатын,   яғни

 

 

экономикалық  бағалануы.   Рим  күқығында  міндеттемені  орындау  әрекетті  жасап нәтижеге жету болсын, не әрекетті орындауға тырысу болсын, шарттық міндеттеме ретінде кеңінен таралған жоқ.

Кодификациялау кезінде тікелей нәтижеге жетуге қарай тасымалды жүмыс катарына қосу орын алды. Тасымалға Іосаііо сопйисйо орегіз контрактісі колданылатын. Ьосаііо сопсіисііо орегіз контрактісі бүгінгі күні мердігерлік ретінде қаралады, яғни материалды қайта өңдеумен оны өзгертуді айтамыз. Тасымал кезінде материалдық объектінің ешқандай өзгеруі орын алмайды. Рим заңгерлерінің тасымал кезіндегі әрекетің беретін нәтижесін тасымалдаудағы заамның жүмсаған еңбек күшімен бағалау болды. Тасымалдаушының затты оелгіленген жерге жеткізуі міндеттемені орындағаны деп танылды. Рим күкығында міндеттеме пәні болатын әрекет пен оның нәтижесі бағаланатын. Нәтиженің бағалануының көрінісі ретінде сапа қарастырылса, рим қүқығында орындаушының қызмет көрсету сапасын анықтайтын ережелердің жоқ болуы орын алды. Еркін адамның қызметінің кең таралмағандығы мен атқаратын өрекеттің бірыңғай бағалану жүйесінің болмауы, сапаны әрбір жағдайда жеке анықтауды қажет ететін/3,159/

Рим қүқығының әсерімен 18 19 ғасырларда қалыптасқан Еуропа континенталды қүқығындағы қызметтің пайда болуы және оны түсінудің ерекшелігі қызметті ауқымдырақ қарауында. Ресейде қабылданған Азаматтық злңдарында (заңдар жинағы том X. 1 ші бөлім.) қызмет көрсетуді қүқықтық реттеуі «жеке жалдау» шартында көрініс тапқан. Сол кездегі қызметті күкықтық реттеуге қоғамда қалыптасқан капиталистік қүрылымның әсері сюлды. Өнеркәсіптің дамуына байланысты зауыт, фабрикаларға, кемелерге жалдау шарттары көбейді. Қызмет көрсетудің қүқықтық рәсімделуі жеке жалдау шарты болды.

Жеке жалдау шарты деп бір түлға белгілі сыйақыға, белгілі бір уақыт ішінде қандай болса да анықталған материалдық немесе материалдық емес кызмет көрсетуге міндеттенеді. Қоғамда қалыптасқан көз қарастар заңда жөрініс тауып, заңдық қатынастар тек материалдық қызметтер ғана шарт пәні юла алады/7,495/.

7

 

Рим кезеңіне  қарағанда кызмет жекелеген түрлері  арнайы актілермен

реттелді.    Интеллектуалдық    қызметтер    шарт    пәнін    құрағанымен    бұл

катынастарды анықтайтын нормалар жоқ. Бүл қатынастарды заң шығарушы

ларттық,   заңдық   қатынастар   ретінде   емес,   өнегелік,   құқыққа   кірмейтін

катынастар ретінде бағалауда.

Рим құқығы кезінде көтерілген жеке жалдау шартындағы адамның еңбек күші мен адамның өзін алғандағы ара қатынас азаматтық заңдарда да көрініс тапты. Жеке жалдау шартына түсетін түлға тәуелділікке түсе ме деген сүрақ адіық қалып отыр. Адамның еңбек күші мен адамның өзін шарт хатынастарында жасанды түрде бөлу бар. Ол үй жай қызметін атқару щарттарынан көрінеді. Жалданушы заңдық түрде тәуелсіз болған мен, іс жүзінде тікелей тәуелділікте болады.

Жеке нормалармен реттелетін қызмет түрлеріне тоқталатын болсақ. Олар і\ъіл шаруаларын жалдау, зауыт пен фабрикаларға жалдау, матростар мен лоцмандарды жалдау және т.б. Бүл қызмет көрсету түрлерінің жеке жалдаудан ерекшелігі шарттық қатынастарды анықтауында. Кемеге матростарды, лоцмандарды және кеме жүмысшыларын жалдаған кезде оларға төлем ақының «раз бөлігі алдымен төленетін. Шартты тоқтатқан кезде ақының қалған бөлігіне талап ету қүқығы сақталады. Зауыт пен фабрикаларға жалдаудың еэекшелігі, атқарылатын жүмыстың ерекшелігі мен сол кездегі еңбек катынастарын реттейтін шарт ретінде қаралуында.

Қызмет көрсетуді әрекет ретінде бағалау, оған толық сипаттама бермейді. Кез келген әрекет қүқық үшін маңызға ие емес, әрекетті зерттеу заңдық ілім емес, тек оның заңдық жағын білдіреді. Әрекет туралы ілім антропологиялық ілімге жатып, қүқық саласында толық қамтылмаған. Әрекеттің жалпы інықтамасына тоқталатын болсақ, әрекет еріктің көрінісі; ерік болса адамның туа біткен қабілеті, берілген, дайын күш және сыртта көрінеді. Тек сыртқа пыққан ерік актілері ғана қүқық аясына жатады. Сол себепті әрекетті ішкі және сыртқы деп бөлу антропологияда маңызды мәнге ие болса, қүқық саласында тек сыртқы әрекеттер мәнге ие. Бірақ кез келген және сыртта «өрінген ерік заңдык әрекет деп танылмайды» «Заңдық әрекеттер түрлерге

8

 

оөлінеді: а) оң әрекет және теріс әрекет; оң әрекет деп белгілі бір әрекетті касауды, ал теріс әрекет деп әрекет жасаудан бас тартуды айтамыз; Ь) заңды және заңсыз әрекет, заңды әрекет заң шегінде, рұқсат берілген көлемдегі әрекет; заңсыз әрекет деп заң шегінен шығатын, тыйым салынған әрекеттерді айтамыз/7,112/.

Жеке жалдау шарты тараптардың қызметті еркін үсыну мен пайдалануды :<әздейді. Осыменен ол бөтен біреудің еңбегін пайдаланудан ажыратылады. Кызмет көрсету шарттарының жалдау шарттарынан айырмашылығы зат ізаматтық айналымда жекеленетін болса, қызмет көрсететін адамнан жекелене хтмайды. Бұл қайнар көзінен ажырамастығын білдіреді/8,554/.

Жеке жалдау шартының мерзімі бекітілген. Тараптардың келісімімен анықталғаныменен 5 жыл мерзімінен аспауы тиіс. Жеке жалдау шартының іәні адамның еңбек күші болғандықтан оны шексіз пайдалану құлдыққа әкеледі/8,553/.

Бізді қызықтыратыны жеке жалдау шарты қатарына білім алуға балаларын оеруді жатқызуы. Жеке жалдау шартының жалпы ережесі бойынша жалданушы өз еңбек күшін, қабілетін ұсынады. Білім алу, кәсіпке оқытуда тараптар орындарын ауыстырады. Мастер (кәсіп, білім иесі) жалдаушы ролінде болады, ал оқуға берілген балалар жалданушы болып бағаланады. Бұлай орын ауыстырудың себебі оқуға берілген баланың ата анасы балаларының белгілі оір кәсіпті игеруін қалайды. Мастер өзінщ қабілеттерін оқуға түскен балаға .Тіретуге міндеттенеді. Азаматтық заңдардың (том X. бөлім 1.) 2230 бабы скушының тыныштық сақтау, зерек болу мен білім алуға міндетін тікелей харастырған/9/

Жеке жалдау шартының түрлерінің көбейуі, көрсетілген қызмет түріне сай акы төленуінің механизмдерін азаматтық заңдардың 2218 2223 баптарында карастырған. Төлем төлеуге қатысты сұрақтар болмаса, жеке жалдау шартының нысанына қатысты бірыңғай бекітілген талаптар жоқ. Жеке жалдау шарты а\ъізша немесе жазбаша жасалуы мүмкін. Азаматтық заңдарда жазбаша жысанда жасалған шарт нотариалдық куәландырылуы мүмкін делінген, қандай шарттар    міндетті    түрде    нотариалдық    куәландыруды    қажет    ететіндігі

9

 

айтылмаған.  Азаматтық  заңдардың  2224     бабы  нотариусқа  куәландыруға үсынылу мүмкіндігін қарастырған/9/.

Қызмет көрсетуді реттейтін осы заңдар революцияға дейін қолдануда болды. Қазан төңкерісінен кейін қызмет көрсетуді құқықтық реттеуде жаңа ?:езең басталды. Бұл кезеңнің ерекшелігі қоғамдық қатынастарды капиталистік түрғыдан бағалау емес, социалистік тұрғыдан бағалануы болды. Алғашқы азаматтық кодексте (31.10.1992) қызметтің құқықтық реттелуі карастырылмаған. Қазақ ССР інің «Азаматтық кодексінде» (28.12.1963) :<ызметті қарастыратын бап болмаса да, жекелеген түрлерін қамтитын баптар болды. Тауар ақша қатынастарының дамуымен, қызметті мүліктік қатынастар жатарына жатқызу орын алды. Тауар түсінігі заттармен бірге қызметті де камтыды. Заттар мен қызметтің экономикалық мазмүны түтынушылық қүны адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігі. Түтынушылық және айырбас сияқты, тауарлық қасиетке ие мүліктік қатынастарға зат және қызмет жатады.

Мүліктік қатынастар объектілері заттарға, ақшаға, бағалы қағазға, іс ерекет нәтижесі менен қызметке жіктеледі/10,179/. Мүліктік қатынастарға чүлікпен қатар экономикалық нысандағы тауар болатын материалдық игіліктер жатады. Қызметті экономикалық түсіну қүқықтық түсінуге қарағанда кең. Кызметті тауармен бір қатарға қоюы, және оны жеке қарастыруы дәлел бола жлады.

Қызмет экономикалық категория ретінде оны жасау мен түтыну процесі

тура келетін (материалдық қызмет) еңбектің процесі мен өнімі түтастығы, және

де қызметті (материалдық емес қызмет) жасаудағы еңбек процесі мен өнімінің

гизикалық  нысанының  түтастығымен  сипатталады/11,17/.  Қызмет  көрсету

экономикалық   қатынастарын   азаматтық   қүқықтық   реттеу   міндеттемелер

Іаркылы жүзеге асады. Қызметтің пайда болуы шарттық негізге байланысты.

Халықка қызмет етуді социалистік үйымдармен қатар азаматтар да жүзеге Іасырды. Халыққа қызмет етуді реттейтін ережелер әрбір Кеңестік  республикаларда орын алды. Бүл ережелер тек түрмыстық кызмет етудің  эормаларын бекітті.

 

Қызметтің пайда болу негіздері міндеттеменің пайда болу негіздеріменен бірдей. Қызмет көрсету міндеттемелері кеңінен таралмағанмен жалпы міндеттемелердің пайда болуы ұқсас. ҚазССР Азаматтық кодексінің 4 бабында міндеттемелер мен қатар азаматтық қүқықтар мен міндеттердің пайда болуы карастырылған. Міндеттеменің пайда болуына мәні бар заңдық фактілерге тоқталатын болсақ. Оларды келесідей белуге болады: а) әкімшілік актілер, оның ішінде жоспарлау актілері; ә) келісімдерден, оның ішінде заңда көрсетілмесе де, оған қайшы келмейтін келісімдер; б) зиян келтіру салдарынан, жеткілікті негіздер болмаса да басқа адамның қаржысы есебінен мүлік иелену немесе жинау салдарынан; в) заңмен қарастырылған басқа да әрекеттері/12/;

Әкімшілік актілер, оның ішінде жоспарлау актілері туындайтын мндеттемелер субъектілері менен орындалу шарттарын анықтайды. Халыққа түрмыстық қызмет көрсететін ұйымдар жоспарлық актілер негізінде жұмыс жасайды. Азаматтық құқығы тарапынан мекеме жүмыскеріменен азаматтар арасындағы қүқық қатынас мәнге ие. Жұмыскер мен ұйым арасындағы қатынас енбек құқығымен реттеледі. Әкімшілік актілер негізінде жасалған келісімдер социалисте ұйымдар мен азаматтар арасында жасалады/13,17/.

Келісімдер негізінде пайда болатын қызмет көрсету міндеттемесі
тараптардың өз еріктеріменен әрекет жасауы арқылы туындайды. Әкімшілік
іхтілер негізінде туындайтын міндеттемелерден ерекшелігі келісімдерден
г>ъшдайтын міндеттемелерде ерік актісі бар. Қызмет көрсетудің жекелеген
түрлері     келісімдер     негізінде     атқарылады.        Азаматтық     заңдармен

міндеттемелердің пайда болу жолдары шектелмеген. Азаматтық кодекстің 4 ёабында оның екі жолы көрсетілген: біріншісі азаматтардың және ұйымдардың басқа да әрекеттері салдарынан; екіншісі заңда көрсетілмесе де, бірақ оған кзншы келмейтін келісімдерден туындайды. Қызмет көрсету міндеттемелерінің рсы негіздер бойынша жаңа түрлері туындайды.

Соңғы кезең Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бергі уақыты қамтиды. Етіміздің экономикасы нарықтық жолмен жүруіне байланысты қоғамдық катынастардың жаңа түрлері пайда бола бастады. Экономикалық қатынастарды күкықтық реттеу арқылы азаматтық қүқықтық қатынастар дами бастады.   Ең

11

 

_ітаШ р_СТ азама^к за_ВДарда „ азама^к к„_дың о5ьекхісі деп танылды.

Азаматтық кодекстің (27.12.1994) 115 бабында мүліктік игіліктер мен күкықтарға заттар, ақша, оның ішінде шет ел валютасы, құнды қағаздар, жүмыс, қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіге ійналған нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бұйымдарды дараландырудың өзге де қүралдары, мүліктік қүқықтар мен басқа да мүлік жатады делінген.

Кез келген қүқықтық қатынасқа қатысушылар әрекеттерінің пайда болуы жөне жүзеге асуы объектіге бағытталады. Азаматтық қүқықтық қатынастар субъектілерінің әрекетінің пәні деп қүқықтық қатынас объектісін айтамыз.

Азаматтық қүқықтық нормалармен реттелетін қоғамдық қатынастар азаматтық қүқық объектісі деп аталады/14,141/. Қызмет азаматтық жүқықтардың объектісі ретінде азаматтық қүқықтық қатынастардың объектісі болып табылады. Азаматтық қүқықтық қатынастардың объектілері азаматтық кукықтардың субъектілерінің іс әрекетінің пәнін қүрайтын әр түрлі материалдық (оның ішінде заттық) және материалдық емес игіліктер не оларды жасау процесі. Материалдық және рухани игіліктерді жасау процесі жүмыс жасау немесе қызмет көрсету деп аталады/15,294 — 295/. Азаматтық қүқықтық іатынастардың объектісі болып, осы қатынастардың субъектілерінің материалдық немесе материалдық емес иғілікке бағытталған жүріс түрысы табылады/16,85/.

Қызметтің негізі ретінде азаматтық қүқықтық қатынастардың пайда болуын қарастырғанда, қүқықтық қатынастардың міндеттемелік бөлігін камтимыз.

Азаматтық қүқық нормаларыменен реттелетін объектіге қарай қүқықтық катынастар мынадай түрлерге бөлінеді: 1) мүліктік қатынастар; 2) мүліктік катынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар; 3) мүліктік ьатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар. Азаматтық күкықтық қатынастардың басым бөлігі мүліктік қатынастар болып табылады. Мүліктік азаматтық қүкықтық қатынастардың объектісі болып материалдық

12

 

?тіліктер мен құқықтар табылады. Азаматтық құқықтық қатынастар абсолюттік «;әне салыстырмалы; заттық және міндеттемелік болып бөлінеді. Абсолюттік күқық қатынастарда өкілеттенген тұлғаға міндетті болатын анықталмаған •шінші тұлғалар болса, салыстырмалы қүқық қатынаста қүқықтанған тұлғаға нақты, анықтаған түлға міндетті болады. Заттық қүқық қатынастарда [ күкықтанған түлғада затқа қүқық болады, жүзеге асырылуы тек оның өз әрекеттері арқылы ғана орындалады. Міндеттемелік қүқық қатынастарда ^араланбаған міндетті субъектілер белгілі бір әрекеттерді орындауға не орындамауға міндеттенеді/17,79/.

Азаматтық қүқықтар мен міндеттердің пайда болу негіздері Азаматтық кодекстің 7 бабында қарастырылған/2/. Азаматтық қүқықтар мен міндеттер заңдарда көзделген негіздерден, түлғалардың әрекеттерінен пайда болады, ейткені ол әрекеттер азаматтық заңдарда көрсетілмегенімен, оларды жалпы негіздері мен мәніне байланысты азаматтық қүқықтар мен міндеттерді т>тызады. Осыған сәйкес азаматтық қүқықтар мен міндеттер : 1) заңдарда кәзделген шарттар мен өзге де мәмілелерден, сондай ақ заңдарда жөзделмегенімен, оларға қайшы келмейтін мәмілелерден; 2) заңдарға сәйкес ізаматтық қүқықтық жағдайларды туғызатын әкімшілік қүжаттардан; 3) ізаматтық қүқықтар мен міндеттер белгілеген сот шешімінен; 4) азаматтар мен злңды түлғалардың өзге де әрекеттері салдарынан пайда болады. Бүл негіздер тпзімі осыменен шектелмейдь

Қарастырылған негіздердің ішінде қызмет корсету шарттар мен мәмілелерден туындауы кеңінен таралған. Заңдарда көзделмеген, бірақ оған :<айшы келмейтін негіздер деп азаматтық заңдармен қарастырылмаған және жалпы негіздері мен мәніне байланысты жасалатын шарттар мен мәмілелер ізаматтьщ қүқықтық қатынастарды реттейді. Заңдарда қарастырылған негіздерге тоқталатын болсақ, олар тікелей азаматтық заңдарда көрініс тапқан ізаматтық қүқықтық қатынастарды қамтиды. Азаматтық кодексте бекітілген кызмет көрсету міндеттемелері институты нормаларында шарттардың түрлері камтылған.

13

 

Қызметтің азаматтық құқығында анықталған ортақ аныктамасы жок. Бұл кызмет көрсету анықтамасы мен белгілерін, азаматтық құқықтық қатынастарын келесі бөлімдерде қарастырамыз.

 

1.2 Азаматтық құқықтардың объектісі болып табылатын қызметтің түрлері, ерекшеліктері

Тарихи кезеңдерді қарастырған кезімізде қызметтің өзін ғана емес, сонымен қатар түрлерін де қарастыра кеткенбіз. Толығырақ тоқталатын болсақ Рим кезеңінде қызметтің шектелген және шектелмеген түрлері кеңінен таралды. Шарттық конструкцияға нәтижеге жету белгісін енгізу шарттардың келесі түрлерін бөлді: 1) нәтижеге жетуге бағытталған міндеттеме, және 2)  міндеттемені тиісінше орындау міндеттемесі.

Қызмет көрсету шартын заттарды жалдау шарттық конструкциясын пайдаланып, үш түрге бөлді: заттарды жалдау {Іосаііо сопйисйо гегит); шзметті жалдау (Іосаііо сопйисііо орегагит); және жүмысты жалдау немесе мердігерлік (Іосаііо сопйисііо орегіз немесе орегіз /асіепсіі ); Жеке жалдау шарты тек еңбек күшін шарт пәні ретінде қарастырды. Бүл шарттың қүлдарды жалдаудан ерекшелігі, ерекше субъектілік қүрамында. Жүмыс күші иесі еркін, ешқандай тәуелділікте болмайды. Қүл болса тәуелділікте болады.

Еңбек күші шарт пәні ретінде тек қарапайым қызметтерді атқаруға, немесе кара күшті пайдалануға бағытталған. Еркін кәсіп адамдардың еңбегі, оның ипінде ақыл ой, жоғарғы қызметтерді атқару (дәрігерлік, заңгерлік және т.б.) шзметті жалдау шартының пәні бола алмайтын. Бүл қоғамда қалыптасқан көз карастарға тікелей байланысты болды.

Қызметті жалдау дегенде жеке жалдау шартын айтады. Қоғамдық кызметтер мен мемлекеттік қызметтер қарастырылмаған.

Рим кезеңінде қызметті жалдау шарты кең таралған жоқ. Сол себепті жеке жалдау шартынан басқа шарт түрлері дамыған жоқ.

Ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ, тасымал шартының жүмыс қатарына у.осуын бөліп айтамыз. Міндеттемеде нәтижеге жету жетпеуіне қарай бөлу арқылы, нәтижеге экономикалық мән берілді. Тасымалды нәтижеге жететін міндеттемелер қатарына қосуы, оның шартты түрде нәтижеге жетуі қаралды. Тасымалды жүмыс орындау қатарына қосуы Іосаііо сопйисііо ореги шартымен жатқызылуынан    көрінді.    Тасымал    шартында   тасымалдаушыдан    белгілі

15

 

нәтижеге жетуін талап етеді, бұл затты немесе адамдарды кеңістікте орын зуыстыруымен бағаланады. Жұмыс жасау кезінде заттың өзгеруі және өңделуі орын алады. Тасымал кезінде заттың өзгеруі, өңделуі орын алмайды. Нәтижесі аяқталған еңбек» эффектісін береді/3,155/.

Ресей империясы кезеңінде қалыптасқан азаматтық құқығы Рим классикалық құқығына негізделгенімен, өз ерекшеліктері болды. Қоғамдық хатынастардың дамуымен қызмет көрсету шарттарының жаңа түрлері пайда Золды. Қызметті көрсету шарттарына жалдау шарты конструкциясын дайдаланғанмен бұл қатынастарды реттеуде арнайы заң нормаларын қолданды.

Жеке жалдау шарты бойынша қызмет үш топқа бөлінеді: 1) үй қызметі ушін; 2) қол өнер, егіншілік, фабрикалық және зауыттық жүмыстар, сауда және басқа да кәсіптерге; 3) заңмен тыйым салынбаған басқа да қызметтерге; Осы карастырылған шарт түрлерінің пәні болып: еңбек күшін жалдаумен жеке чіндеттерді атқару табылады. Адамның еңбек күші шарт пәні ретінде карастырылғанда Рим қүқығы кезінде қалыптасқан ережелер қолданылады. Адамның еңбек күші пайдаланылуға беріледі, жалданушы адам қүлдықта болмайды. Шарт пәні ретінде адамның ақыл ой қабілеті, біліктілігі танылғанда, жалданушы адамның белгілі бір әрекеттерді жасауын, яғни жеке шндеттемелерді атқаруын қажет етеді/9/. Мысал ретінде басқарушы, тәрбиеші, с-тері бойынша өкіл болу және т.б. Бүл шарттар да жалданушы түлғаның күлдықта болмауын қамтамасыз ету, көрсетілген қызметке еай ақы төленуінде болып табылады.

Қызмет көрсетудің жекелеген түрлеріне тоқталайық. Азаматтық заңдардан тыс келесі ережелерде қызмет көрсету жеке жеке реттелген. Олар: ауыл *:үмыскерлерін жадау ережесі; қол өнершілерді жалдау және оларға оқытуға ;еру ережесі; зауыт пен фабрикаларға жүмыскерлерді жалдау ережесі; көпестердің приказчиктерін, кеме жасаушылар мен судовщиктерді, кеме кызметкерлерін және лоцмандарды жалдау ережесі; ішімдік ішетін орындарға приказчиктер мен отырғыштарды жалдау ережесі жалдау шартының қүқықтық жағдайын анықтайды.

16

 

Кемеге жалданатын кеме жұмысшылары, қызметкерлері, лоцмандар мен матростарда төл құжаттары болуы керек. Кемеге жалдаушы тұлға жалданушы гүлғаларға кем дегенде төлем ақыларының жартысын алдымен төлеуге, кеме күзуі кезінде форс мажорлық жағдайларға ұшыраған кезде оларға кері кайтуына жететіндей жол ақысын төлеу міндеті жүктелген/18/.

Зауыт пен фабрикаларға және ауыл жүмыстарына жүмыскерлерді жалдау шарттары еңбек қатынастарын реттейді. Шарттарда негізінен еңбек жағдайлары, еңбек ақысы қарастырылған/19/.

Ішімдік орындарына приказчиктер мен отырғыштарды жалдау ерекшелігі ліімдік орындарында ішкен тамақтары мен спирт ішімдіктерін жалданушы өз есебінен өтейді. Жалдаушы түлға міндетті түрде ішпейтін қызметкерлерді жалдауға міндетті болып табылады/20/.

Көпестердің приказчиктерін жалдаған кезде жалдаушы түлға жалданушыға мүлікті, ақша қаражатты немесе істі басқаруға береді. Жалданушы жалға алған мүліктің жойылмауына, ақша қаражаттың жүмсалмауына және істі шығынсыз ?:үргізуге міндеттенеді. Жалдаушы түлға келісілген төлем ақыны төлеуге немесе келген пайданың бір бөлігін беруге міндеттенеді/9/.

Жеке жалдау шарттарының ортақ ерекшелігі жалданушы түлға калдаушыны ескертусіз басқа қызметтерді атқаруға қүқығы жоқ.

Тасымалды жүмысты орындау міндеттемелері қатарына жатқызу рим күкығындағыдай Ресей империясында да өрын алды. Жүмыстың беретін нөтижесі тасымалдың нәтижесінен «аяқталған еңбек» эффектісінің көрінуінде болып табылады/3,155/.

Алғаш қабылданған Азаматтық кодексте (31.10.1922) қызмет көрсету шндеттемелері қарастырылмаған. Қазір қарастырылып жүрген қызмет түрлері Азаматтық кодекстен бөлек реттелді. Тек Социалистік Республикалар орныққанан кейін қабылданған Азаматтык кодекстерде (28.12.1963) шндеттемелердің жекелеген түрлері қамтылды. Кеңестік одақта қоғамдық катынастарға социалистік теңдік түрғысынан баға беру болды. Қызмет көрсету шндегтемелері де осы түрғыдан бағаланды. Қызмет көрсету міндеттемелері мазмүны және субъектілік қүрамы бойынша үш топқа жіктеледі. Олар:   1)

17

 

зактылы қызмет көрсету міндеттемелері (сақтау шарты); 2) заңдық тәртіп шзметтерін көрсету міндеттемелері (комиссия және тапсырма шарттары); 3) андық және нактылы қызметтерді үйлестіретін міндеттемелер (экспедиция шарты)/13,490/;

Кейбір авторлар қызмет қатарына тапсырма, комиссия, сақтау және ?:<спедиция шарттарын жатқызады. Аталған шарттарды топтастыру белгісі гетінде міндетті түлғаның әрекеттері материалдық емес, заңдық салдар ;убъектілердің күкьіқтар мен міндеттерге ие болуын тудырады. Қызметті -лттанған нәтижесі жоқ әрекет ретінде бағалайды/21,107; 22,63/.

Сақтау шартына тоқталатын болсақ, бір тарап (сақтаушы) екінші тараптың еткізген мүлігін сақтауға және ол мүлікті сол қалпында қайтаруға міндеттенеді КазССР АК 420 шы бабы)/12/. Сақтау шарты нақты шарт қатарына жатады. Тараптарда қүқықтар мен міндеттер затты өткізген және қабылдап алған кезде іайда болады.

Шарт ақылы және ақысыз болуы мүмкін. Егер заңда немесе шартта басқаша белгіленбесе зат тегін сақталады (ҚазССР АК 420 бабы, 2ші тармақ). Күқықтар мен міндеттердің бөліну әдісіне қарай бір жақты және екі жақты деп бөлінеді. Бір жақты шарт деп нақты ақысыз шарт танылады. Нақты ақысыз шарт затты сақтаушыға берген кезден бастап жасалады, сақтаушыда затты сзқтауға міндеттенеді, қүқықтарға ие болмайды. Себебі екінші тарапқа сактаушының сақтағаны үшін ақы толеу міндеті жүктелмейді. Ал нақты ақылы сактау шарты екі жақты болады. Сақтаушыда мүлікті сақтау міндетті мен сыйақыға қүқығы болады. Екінші тарап сыйақы төлеуге міндеттенеді, мүлікті кайтарып алуға қүқылы болады.

Тапсырма шарты тараптар арасында қүқықтар мен міндеттер туғызуға бағытталған. Тапсырма шарты деп бір тарап (сенім алушы) екінші тараптың сенім берушінің) есебінен және соның атынан белгілі бір заңды әрекеттер жасауға міндеттенеді. Заңда немесе шартта ақы төлеу қарастырылса ғана ақы төленеді (ҚазССР АК 391 ші бабы)/12/. Шарт консенсуалды деп танылады. Акылы шарт екі жақты болады. Екі жақты ақысыз шарттар тапсырма сипатына I карай біржақты болуы да мүмкін.

18

 

Комиссия шарты тапсырма шарты сияқты бір тарап мүддесі үшін екінші тарап әрекеттерді жасау арқылы орындалады. Комиссия шарты бойынша бір тарап (комиссионер) екінші тараптың (комитенттің) тапсырмасымен ақыға өз ітынан комитенттің есебінен бір немесе бірнеше келісім жасауға міндеттенеді ҚазССР АК 399 шы бабы)/12/. Комиссия шартының тапсырма және сақтау парттарынан айырмашылығы оның ақылы болуында.

Экспедиция шарты бойынша бір тарап (экспедитор) екінші тараптың клиенттің) есебінен және соның атынан не өз атынан темір жол, су жолы немесе басқа жол қатынастары арқылы жүктер жөнелтуге, не клиенттің алресіне келетін жүктерді алуға міндеттенеді, ал клиент жөнелтуге, жүк еткізуге және алынған жүктерді қабылдауға, жөнелтушінің жүкті жөнелтуіне және алуына байланысты шығындарын өтеуге және жүмыс ақысын төлеуге міндеттенеді (ҚазССР АК 377 ші бабы)/12/.

Жүкті жөнелтер алдында, не оны қабылдап алғаннан кейін тасымалда жосымша операциялар болады. Ол операциялар: жүкті жөнелтер алдында жіберу пунктіне жеткізу, тасымалдаушыларға өткізіп беру. Ал жүкті кеткізгеннен кейін тасымалдаушыдан қабылдап алып, жүкті қабылдап алушыға жеткізіп беру. Экспедиция шарты екі жақты, ақылы және консенсуалды болып табылады.

Бүгінгі күні экономикалық қатынастардың әкімшілік емес, азаматтық хүкықтық рәсімделуі қызметтің жаңа түрлерінің пайда болуына әкелді. Бүрын шзмет қатарына жатқызылмаған жаңа шарт түрлері енгізілді.

Азаматтық қүқығында қызмет көрсету міндеттемелерін қызмет іәрсетушінің іс әрекетінің сипатына қарай түрлерге болу бар. Олар: біріншіден, нақты сипаттағы қызмет көрсету (тасымал, сақтау, өтелмелі басқа да қызметтерді көрсету) міндеттемелері. Екіншіден, заңдық сипаттағы қызмет іөрсету (тапсырма, комиссия) міндеттемелері. Үшіншіден, нақты және заңдық снпаттағы қызмет көрсету (көлік экспедициясы, мүлікті сенімгерлікпен басқару) міндеттемелері. Төртіншіден, ақша кредиттік сипаттағы қызмет іәрсету (заём және кредит, ақшалай талапты беріп қаржыландыру (факторинг), санктік  шот,   банк  салымы,   сақтандыру  мен  қолма     қол   ақшасыз   есеп

 

19

 

ійырысу)/23,3/ Бұл ұсынылған қызмет көрсету міндеттемелерінің ауқымының кеңейуімен байланысты ақша — кредиттік сипаттағы міндеттемелерін қызмет кәрсету міндеттемелері қатарына жатқызу азаматтық құқығы тарапынан жаңа :сөз — қарас болғанмен заңдық бекітілуі орын алған жоқ. Құрамында қызмет злементтері болғанымен, олар қызмет көрсету аясына жатпайтын арнайы шзмет түрлерін реттейді. Азаматтық қүқығында ақша — кредиттік мшдеттемелерін қосымша (аксессорлық міндеттеме) міндеттеме ретінде емес, ез алдына жеке міндеттеме ретінде бағалануында/24,82 және 144/. Көтеріліп стырған сұрақ күрделі болғандықтан жеке зерттеу жүмысын жүргізу керек.

Қызметтің тізбесі ҚР Азаматтық кодекстің (27.12.1994) 683 — ші бабында 5-ерілген, қызмет көрсету міндеттемелерін реттейтін нормативтік актілер жіктеу негізі ретінде алынып отыр. Біріншісі Азаматтық кодекспен қатар арнайы зандармен реттелетін медициналық, байланыс, мал дәрігерлік, аудиторлық, юнсультациялық, ақпараттық қызмет көрсетуге, оқыту бойынша көрсетілетін, туристік қызмет көрсету; екіншісі тек азаматтық кодекс ережелеріменен, яғни тасымалдау, көлік экспедициясы, сақтау, тапсырма, комиссия және мүлікті сенімгерлікпен басқару қызметтерін қоспағанда басқа қызмет түрлерін ©телмелі қызмет көрсету шарттарымен реттеледі. Бүл бөлу негізінде өтелмеЛі

кызмет көрсету шартымен қамтылатын қызметтердің түрлерін қарастыру табылады.

Сақтау (міндеттемесін) шартын баеқа да шектес шарттардан ажырата білу жерек. Бүл сақтау шартын түсінуге мүмкіндік береді. Сақтау шарты жалдау жөне ссуда шарттарынан сактаушының мүлікті пайдалану қүқығына ие болмай сакталуын қамтамасыз етуімен ажыратылады/25,605-606/.

Сақтау шарты бойынша бір тарап (сақтаушы) оған екінші тараптың (жүк берушінің) берген затын сақтауға және бүл затты сақтаған күйінде қайтаруға шндеттенеді (ҚР АК бап — 768)/26/. Бүл анықтама қарапайым және біржақты, жысыздығын болжайды. Қазіргі кезде кеңінен таралған қызмет көрсету шндеттемелері ақылы, екі жақты болады. Сақтау шарты «түрмыстық» және «ікәсіби» аяда да қолданылуына байланысты екі мәнді болады, түрмыстық аяда сактау тараптардың өз ара сеніміне негізделіп, біржақты және ақысыз болуы

20

 

мүмкін болса. Кәсіби аяда, сақтаумен айналысатын тұлғалардың көрсеткен кызметіне сай ақыға талап ету мүмкіндігі бар.

Ақылы болуын екі аспектіде қарастыруымыз керек. Біріншісіне сақтаушының шеккен қажетті немесе төтенше шығындары жатады. Екіншісіне італған шығындар мен сақтаушының қызметі үшін сыйақы жатады/23,75/. Төтенше шығындар деп тараптар шарт жасасқан кезде болжалынбаған және кай шығындардан асатын шығындарын айтамыз.

Сақтау шартының пәні болып тек қозғалатын мүлік танылады деген хорытынды ҚР АК 768 — ші бабының 3 — ші тармағынан шығады. Қозғалатын мүліктің қасиеттеріне байланысты сақтау ерекшеліктері анықталады.

Сақтау шарттарының жалпы ережесіменен реттелетін сақтаудың келесі гурлері бекітілген: 1) ломбардта заттарды сақтау; 2) қүндылықтарды банкте :зктау; 3) көлік үйымдарының сақтау камераларында сақтау; 4) үйымдардың іиім ілгіштерінде сақтау; 5) қонақ үйде сақтау; 6) даулы заттарды сақтау.

Кәсіпкерлік аядағы сақтау қатынастарды арнайы реттеуге бағытталған және тараптардың қүқықтары мен міндеттеріндегі, нысанындағы елеулі езгерістерден туындайтын сақтау шартының жеке түрі тауар қоймасында сақтау шарты/24,275/.

Сақтау қатынастары қызмет көрсету қатынастарының қүрамына кіреді. Сақтау қатынастарын төрт конструкциясын М.И. Брагинский береді/27,157/. Біріншісіне шарт моделі жатқызылған. Азаматт-ық заңдардағы анықтамаға сай іеледі. Сақтау қызметі жеке сипатқа ие болған кезде пайда болады. Қалған сактау міндеттемелерінің конструкциясы басқа да шарттардың мазмүнына ируіне негізделеді.

Сақтау қатынастарының қалған үш конструкциясын міндеттемелердің түрлеріне қарай бөлініп шығарылады.

Сақтау міндеттемесінің екінші конструкциясы бірыңғай күрделі шартқа пруімен анықталады. Бүл шарт сақтаудан тыс жасалынбауы тиіс. Сақтау і-үрделі шарттың міндетті элементі ретінде танылады. Мысалға тасымал, кепіл шарттарына жатқызады.

21

 

—Сақтау қатынастары күрделі шарт қүрамымен қатар, аралас шарт құрамына

нреді. Аралас шарт құрамына сақтаудың кіруінің екі конструкциясы болуы

мүмкін.

Бірінші (жалпы есеппен үшінші) конструкцияда сактау шарттағы тараптың

негізгі міндеттемесіне қызмет етеді, яғни өзі қосымша болады. Мысал ретінде

көлік  экспедициясы,  комиссия  және  тапсырма  шарттарында  тараптардың

• елісімімен косымша сақтау міндеттемелері қарастырылады.

Төртінші конструкцияда сақтау міндеттемесі басқа да міндеттемелермен катар (басым немесе паритеттік) болады. Сақтаушы өзіне қосымша міндеттемелерді алады. Мысалы көлік экспедиция қызметін көрсету және т.б.

Сақтаудың күрделі шартқа немесе аралас шартқа кіруіне байланысты

*       онструкцияларда ерекшелік байқалады/24,272/. Бүл ерекшелікке қарамай
лктау қатынастарында сақтау шартының жалпы ережелері кеңінен
жолданылуда.

Тапсырма шартына тоқтала кетсек. Тапсырма шарты бойынша бір тарап

;енім білдірілген өкіл) екінші тараптың (сенім біддірушінің) атынан және

соның есебінен белгілі бір заңды іс — әрекет жасауға міндеттенеді. Сенім

‘ілдірілген өкіл жасаған мәміле бойынша қүқықтар мен міндеттер тікелей

:енім білдірушіде пайда болады (ҚР АК бап — 846)/26/.

Тапсырма өкілдік қатынастарын қүқыктық рәсімдеудің бір нысаны :»олады. Тапсырма өкілдікпен қатар қызмет көрсету міндетін рәсімдейді. Кызмет элементінің өкілдіктің өзінен ерекшелігі кәсіби көрсетілетін қызмет сапасына, сол аядағы арнайы танымдарға қойылатын белгілі бір талаптар жзшнтығы қүқықтық реттеудің жеке пәні болады. Тапсырма мен қызмет іөрсету ара қатынасын заңдық қызмет көрсетуден, оның ішінде сотта сенім білдірушінің қүқықтары мен мүдделерінің өкілдігінен көруге болады. Сенім :*ддіруші атынан адвокаттың талаптарды орындауы арқылы материалдық және іроцессуалдық қүқықтар мен міндеттерге ие болуы тапсырма элементі болады. Алвокаттың сапалық және сандық іс — әрекеті қызмет көрсетудің элементі Болады. Тапсырма және қызмет көрсету элементтерінің ара қатынасы әр түрлі. гкеуінің ара қатынасына карай шарт сипаты өзгереді/24,320 — 321/.

22

 

Тапсырма негізіндегі сенімді екі топқа бөлуге болады. Олар: жеке -сенімдік сипат және тәуекелге негізделген сенім. Жеке — сенімдік сипаттағы тапсырма достық, туыстық, жақын сенімге және осыған ұқсас т.б. қатынастарға негізделеді. Бұл қатынастар ақысыз тапсырма шарттарында айқын көрінеді. Акылы тапсырма шарттарында сенімнің сипаты сенім білдірілген өкілдің :ыйақы алуының көлеңкесінде қалып қояды. Кәсіпкерлік айналымда тапсырма шарттары тәуекелге негізділген сенімнен құралады. Тәуекелге негізделген сенім іскерлік беделге, сенім білдіруші құқықтарына ие болған кезде оған зиян келтірмеу мотивациясына негізделеді. Осы сенімнің екі түрі бір сенім білдірілген тұлғаға екі сенім білдірушіден тапсырма болмауы керек. Себебі тәуекелге негізделген тапсырмаға жеке — сенімдік сипаттағы тапсырманы орындау кезінде нұсқан келтірілуі мүмкін/24,322/.

Тапсырма шарты жазбаша нысанда жасалуы керек. Шарт пәні болып
материалдық    емес    қызметтер    табылады.       Коммерциялық    өкілдіктің

грекшеліктері заңдармен бекітіледі. Қатысушы тараптарға толық құқық және әрекет қабілетті болуын қажет етеді.

Комиссия шарты тапсырма шартымен бірге қызмет көрсетудің түріне

жатады. Комиссия шартының АК — тің 865 — ші бабында анықтамасы берілген.

5ір тарап (комиссионер)  екінші тараптың (комитент) тапсыруы бойынша

і еыйақы үшін комитент есебінен өз атынан бір немесе бірнеше мәміле жасауға

адндеттенеді (ҚР АК бап — 865)/26/.

Комиссия шартының тапсырма және өтелмелі қызмет көрсету шарттарымен ұқсастығы материалдық емес қызмет көрсетуінен көрінеді. Комиссия шартында комиссионердің комитент мүддесі үшін әрекет жасауы тапсырма шартыменен үқсастығын береді. Комиссионер комитент атынан барлық заңдық әрекеттерді емес, тек мәмілелерді жасау әрекеттерін жүзеге ісырады. Бүл тараптардың қүкықтары мен міндеттерінің үқсастығынан 5айқалады. Комиссия шартының тапсырма шартынан ерекшелігі комиссионер заңдық аспектіде комитент өкілі болмайды және жеке сенімдік сипатқа ие емес. Комиссионер сенім білдірілген өкілге қарағанда мәміле бойынша контрагентті еркін   таңдауға   қүқылы.   Комиссия   шартының   өтелмелі   қызмет   көрсету

23

 

шартыменен ұқсастығы комиссионер мен орындаушының іс — әрекеті кызметтері) іске асатын мүліктік күндылық болып табылуында. Комиссионердің комитент мүддесі үшін әрекет жасауы комиссия шартын өтелмелі қызмет көрсету шартынан ерекшелейді. Өтелмелі қызмет көрсету партында орындаушы өз алдына әрекет жасайды/24,337/.

Комиссия шарты ақылы, екі жакты және консенсуалды шарт болады. Жазбаша нысанда жасалады. Комиссия қатынастары аралас шарт көлемінде де орын алуы мүмкін. Комиссия шартының пәні болып азаматтық айналымның Зарлық спектіріндегі делдалдық қызметтер табылады.

Өтелмелі қызмет көрсету шарты қызмет көрсетудің катынастарының көп түрін қүқықтық реттейді. Өтелмелі қызмет көрсету шарттары екі жақты, ақылы және консенсуалды болып келеді.

Өтелмелі қызмет корсету шарты бойынша орындаушы тапсырысшының тапсырмасы бойынша қызмет көрсетуге (белгілі бір іс — әрекет жасауға немесе белгілі бір қызметті жүзеге асыруға) міндеттенеді, ал тапсырысшы бүл қызмет көрсетуге ақы төлеуге міндеттенеді делінген. Азаматтық кодекстің 683 -бабының 2 — ші тармағында Азаматтық кодекстің келесі ержелерін мердігерлік, тасымалдау, көлік экспедициясы, сақтау, тапсырма комиссия шарттарымен реттелетін қызметтерді және байланыс, медициналық, мал дәрігерлік, аудиторлық, консультациялық, ақпараттық қызмет көрсетуге, оқыту бойынша көрсетілетін қызметтерге, туристік қызмет керсетулерді қоепағанда өзге де шзмет көрсетулерге қолданады.

Өтелмелі қызмет көрсету шартымен реттелетін қызмет көрсету :*;атынастары аралас шарттармен де реттелуде. Арнайы нормативтік актілерде :<ызметтің жекелеген түрлері қарастырылған. Ал Азаматтьщ кодекстің 687 — ші оабында егер өтелмелі қызмет көрсету ережелеріне және нысанның ерекшеліктеріне қайшы келмесе өтелмелі кызмет көрсету шарттарына чердігерлік және түрмыстық мердігерлік ережелері қолданылады делінген.

Өтелмелі қызмет көрсету шартына қатысушы тараптар орындаушы және тапсырысшы болады, оларға қойылатын талаптар бекітілмеген. Субъектілерді інықтауда жалпы ережелерді қолданамыз. Орындаушыда әрекет қабілетінің

24

 

оолуымен қатар белгілі бір қабілетті, білімі және дайындығы болуы қажет. Егер зрындаушы тиісті қабілет пен дайындықсыз шартқа түсетін болса шарт карамсыз деп танылуы керек, себебі тапсырысшы алданып отыр. Субъектілерге қойылатын талаптар өтелмелі қызмет көрсету шартының толық ішылмағандығымен әлі қалыптаса қойған жоқ және көп сүрақтарды тудыруда/24,89/. Орындаушымен қатар тапсырысшыға қойылатын талаптар да әлі анықталмаған. Тапсырысшы әрекет қабілетіне қарай анықталуы керек пе, ерекет кабілеттігі шектелген субъектілер бұл шартқа қатыса ала ма деген мәселелер ашық қалуда.

Өтелмелі қызмет көрсету шартының пәні болып орындаушының шартқа сәйкес әрекеттері танылады. Қызметтің табиғатына байланысты шарт пәні заттанған көрініс таппайды. Қызмет нәтижесі құқықтық рәсімдеуді қажет етпейді, осы арқылы мердігерлік шартынан ажыратылады.

Шарт мазмұнына тоқталатын болсақ, орындаушы тапсырысшы тапсырмасына сәйкес қызмет көрсетуге міндетті. Тапсырысшының тапсырмасына, орындаушының міндеттемені тиісінше орындауына қойылатын талаптар заңдарда жеке анықталмаған, тараптардың келісімімен анықталуы мүмкіндігі қарастырылған.

Қызмет көрсетудің сапасының талаптары екі жолмен анықталады. ьіріншісі заңдық, яғни заң актілерінде бекітілген нормалар, нормативтер, стандарттармен анықталады. Екіншіеі заңға қайшы келмейтін тараптардың өз ара келісімі арқылы анықталады/23,6/.

Өтелмелі қызмет көрсету шарттарының күнделікті өмірде қолданылуы оарысында мердігерлік шарттарының ережелері нормалармен алмастырылуы орын алады. Өтелмелі қызмет көрсету шартына қатысты азаматтық кодексте осы шарт пәніне қайшы келмесе мердігерлік шарты және түрмыстық мердігерлік шарты ережелері қолданылады делінген. Бүл тақырыпты бір жұмыс көлемінде қамту мүмкін емес, тақырып арнайы зерттеуді қажет етеді.

Тасымалдау қатынастары бүгінгі күні жеке міндеттемелерді қүрайды. Тасымал шарты пәні болып тасымалдаушының көрсететін қызметі танылады. Жүкті   тасымалдау   шарты    бойынша   тасымалдаушы   қызметі    жүктерді,

²⁵

 

жолаушыларды және тендеме жүктерді кеңістікте орын ауыстыруынан көрінеді. Жүктің кеңістікте орын ауыстыруы тауарлық сипатқа ие болады. Тасымал шарты екі жақты және ақылы болады. Нақты және консенсуалды 5олуы дау туғызуда. Тараптардың құқықтары мен міндеттері Азаматтық ходекспен қатар арнайы заңдармен реттелген. Олар: «Қазақстан Республикасындағы көлік туралы» заңы 21.09.1994, «Темір жол көлігі туралы» заңы 08.12.2001 және т.б.

Тасымал шартының түрлеріне және ерекшелігіне тоқталатын болсақ, накты көлік құралына байланысты бөлініп, белгілі бір ерекшеліктерге ие эолады. Қазақстан Республикасының көлігі — оның территориясында тіркелген гемір жол, автомобиль, теңіз, ішкі су, әуе, қала электр, оның ішінде метрополитен және де магистральді құбыр (магистральный трубопроводный транспорт) көліктері.

Көлік экспедициясы шарты бойынша бір тарап (экспедитор) сыйақы үшін және басқа тараптың (клиенттің — жүк жөнелтушінің немесе алушының) есебінен жүкті тасымалдауға байланысты экспедиция шартында белгіленген кызмет көрсетулерді орындауға немесе орындауды үйымдастыруға, оның ішінде клиенттің атынан немесе өз атынан жүкті тасымалдау шартын шарттарын) жасасуға міндеттенеді деген анықтама Азаматтық кодекстің 708 -зіі бабында берілген.

Көлік экспедициясы қатынастары тасымал қатынастарының ерекше іясындағы делдалдық қызметті реттейді. Тасымал шартымен қатар комиссия немесе тапсырма шарттарының элементтері қолданылады. Көлік экспедиция шартын келесі түрлерге бөлуге болады. Нақты және заңдық қызмет көрсетуі міндеттемелі болып бөлінеді. Көлік экспедиция міндеттемелерін тасымал сатыларына қарай: тасымал процесіне дейінгі саты, тасымал кезіндегі саты және тасымалды аяқтау сатысындағы деп бөлуге болады.

Тасымал процесіне дейінгі сатыда экспедициялық міндеттемелердің келесі түрлері экспедиция шарты мазмүнына қатысты, тасымал түрінің тиімді әдісіне көлік қүралына) қатысты пайда болады.

26

 

Тасымал процесс кезіндегі экспедициялық міндеттемелер жүктін жеткізілуі жолында қоса жүруді, аралас тасымал кезіндегі операцияларды атқаруды, және г.б. түрлерін қарастырады.

Тасымалды аяқтау сатысы кезіндегі экспедициялық міндеттемелердің түрлері болып жүк жөнелтушіні келген не келетін жүк туралы хабардар ету, жүк қүжаттарын рәсімдеу, тасымалдаушымен толық есеп айырысу, жүкті кабылдап алу және қоймаға жеткізу танылады.

Тасымал, көлік экспедициясы міндеттемелерінің азаматтық қүқығындағы орнына қатысты әр түрлі пікірлер бар. Кеңестік кезеңде тасымал, көлік [ экспедициясы қатынастарын өз алдына жеке міндеттемелерді қүрастырған. Ал I казір тасымал, көлік экспедициясы қатынастарын қызмет көрсету аясындағы міндеттемелер қатарына жатқызуда. Тасымал міндеттемелері материалданбаған сипаттағы қызмет көрсету міндеттемелері болса, көлік экспедиция міндеттемелері нақты және заңдық қызмет көрсету міндеттемелеріне катқызылған/23,64; 24,134/.

Тасымал және көлік экспедициясы қатынастарының орны, қүқықтық табиғаты, олардың жекелеген ерекшеліктері мен сипаттамалары өз алдына бір гакырып болып табылады.

Мүлікті сенімгерлікпен басқару қатынастарының қүқықтық табиғаты сіздің заңдарымыз үшін жаңа, өмір талабынан туындаған қатынастарға жатады. КазССР Азаматтық кодексінде болмаған бүл міндеттеме түрі азаматтық я:одексте үзақ уақыт ішінде дайындалмаған, деген пікірді И.У. Жанайдаров ійтқан/28,118/. Мүлікті сенімгерлікпен басқару шартына Азаматтық кодекстің 883 — ші бабында берілген, мүлікті сенімгерлікпен басқаруды белгілеу кезінде оенімгер басқарушы, егер шартта немесе заң актілерінде өзгеше көзделмесе, езінің иеленуіне, пайдалануына және билік етуіне берілген мүлікті пайда ілушының мүддесі үшін өз атынан басқаруды жүзеге асыруға міндеттенеді.

Өтелмелі қызмет көрсету қатынастары сияқты мүлікті сенімгерлікпен басқару қатынастары ауқымды зерттеуді, оны қүқықтық реттеудің жолдарын толық ашуды қажет етеді.

Тарау 2. Азаматтық қүқықтың объектісі қызметті қүқықтық қорғау

27

 

2.1 Азаматтық құқықтың объектісі қызметті құқықтық қорғау тәсілдері,

ерекшеліктері

Қазақстан Республикасы Конституциясының 13 — ші бабының 1 — ші және 2 — ші тармақтарында: «1. Әркімнің қүқық субъектісі ретінде танылуына хүқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты коса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы.

2. Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына кұқығы бар» делінген/1/.

Кез келген азаматтық айналым субъектілерінде белгілі бір азаматтық
күқықтарын танумен қатар олардың құқықтық күзетілуін қамтамасыз етуді
оолжайды. Азаматтық құқығы ғылымындағы «азаматтық құқықтарды күзету»
ітымы қүқықтардың дүрыс жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін шаралардың
жиынтығын     қамтиды.         Бүл     шараларға     қүқықтық,     экономикалық,

уйымдастырушылық, саяси және т.б. субъективті қүқықтардың жүзеге зсырылуына қолайлы жағдай туғызуға бағытталған шаралар кіреді. Ғылыммен заңнамадағы күзетудің кең мағынада түсінігімен қатар тар мағынадағы түсінігі эар. Күзету тар мағынада деп бүзылған немесе дауланған кезде азаматтық күқықтарды қалпына келтіруге немесе тануға, мүдделерді қорғауға бағытталған заңда тікелей қарастырылған шараларды айтамыз. Терминологиялық шатаспау үшін тар мағынадағы күзетуді азаматтьщ цщьщтарды қоргау терминімен зтайды/16,280/.

Азаматтық қүқығы ғылымында азаматтық қүқықтарды әр түрлі зспектілерде зерттелуде:

• нақты қүқық бүзушылықтың алдын алуға, бүзылған мүддені қалпына і компенсацияларға) келтіруге немесе басқа нысанда оларды қанағаттандыруға бағытталған арнайы шаралар нысанындағы функция ретінде/29,56/.
• субъективті азаматтық қүқықтың бір өкілеттігі ретінде өзіне келесіні:

а) өкілеттенген түлғаның заңмен рүқсат берілген өзіндік мәжбүрлеу күралдармен қүқық бүзушы түлғаға эсер етуге, нақтылы тәртіпте (азаматтық күқықтарды өзін — өзі қорғауы) өз әрекеттерімен тиесілі қүқықтарын қорғауға чүмкіндігі;

28

 

ә) өкілеттенген түлғаның қүқық бұзушы тұлғаға жедел эсер етудің заңдық шараларын тікелей қолдану мүмкіндігі;

б) өкілеттенген түлғаның міндетті түлғаны белгілі — бір іс — әрекетке мәжбүрлеу туралы талап етуге өкілетті мемлекеттік органдарға немесе зюғамдық органдарға өтінім білдіру мүмкіндіктерін біріктіреді/30,152-166/.

Екі көз — қарас та орынды, тек нақтылауды қажет етеді. Субъективті ізаматтық қүқық күрамындағы өкілеттік ретінде қорғау өкілетті мемлекеттік гргандарға жүгіну қүқығы емес, осындай мәжбүрлеу қорғанысын алу күқығы болады. Өкілеттенген түлғаның мүмкін жүріс — түрысының заңмен қамтамасыз етілген субъективті азаматтық қүқық өкілеттенген түлғаның өзінің нақты және заңдық әрекеттері мүмкіндігімен қатар мемлекеттік мәжбүрлеу көмегімен корғау мүмкіндігін қоса қарастыруы керек/31,253/.

Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық қүқықтар тек қана зақты жүзеге асырылуы тиіс емес, сонымен бірге олар субъективті қүқықтың гүзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді бүзылған қүқықтарды түзетуге мүмкіндіктер береді. Демек кез келген :убъективті азаматтық қүқық қорғауға жатады, сонымен бірге осы қүқықтың жүзеге асырушысы заңда қаралған қүралдардың көмегімен оны қорғауға тиісті іүқықты еншілейді/14,284/.

Азаматтық қүқықты қорғау материалдық және процессуалдық күқығының :анаты болып табылады. Материалдық қүқықтық мағынада қүқықты қорғау жауапкершілікке жатқызылмайды, бір үғым ретінде қарастыру дүрыс емес. Күкьіқты қорғау мен жауапкершілік заңмен қорғалатын мүдденің бүзылуына кол бермеу, қүкык бүзушылық орын алған кезде қорғаудың міндеті оларды халпына келтіру, күзетудің міндеті қүқық бүзушыға жауапкершілікке тарту. Сол себепті жауапкершілікке себепші болу, ал қүқықты қорғауға қалпына келтіру функциясы тән. Кейбір жағдайларда жауапкершілік пен қүқықты хорғау міндеттері сәйкес келеді. Азаматтық қүқығында жауапкершілік пен :<орғау шаралары жиі сәйкес келеді, бүл кезде жауапкершілікке де қалпына хелтіру функциясы тән болады. Осыған қарамастан корғау өзіне тән мақсаты

29

 

мен міндеттері және пайдалану аясы бар жауапкершілікке жатқызылмайтын кұқықтық түсінік болып табылады/32,360/.

Заңдық сипаттағы шара болатын қүқықты қорғау әлеуметтік акт ретінде танылып, адамдардың жүріс — түрысын реттейтін әдіспен жүзеге асады. Табиғаттың дүлей күштеріне қарсы азаматтар мен үйымдардың заңмен корғалатын мүдделерін қорғау шарасы ретінде қарастырмау керек. Сонымен күқықты қорғау деп — қүқық бүзушылармен күресу үшін мемлекеттік мәжбүрлеуге жүгінетін және қүқықтың қол сүқпаушылығын қамтамасыз етумен бүзылудың салдарын жоюға бағытталған заңмен қарастырылған шаралар жүйесі. Азаматтық қүқықтық жауапкершілік пен азаматгық күқықтарды қорғауды келесідей ажыратуға болады:

а) негізгі бағытталғандығы бойынша — жауапкершілік қүқық бүзушыға, ал
күкықты қорғау өкілеттенгенге;

ә) қүқық қатынас қатысушыларының жүріс түрысына эсер ету әдісі бойынша — қүқықты қорғау жауапкершілік шараларымен катар басқада шараларды қамтиды;

б)  қолдану негізі  бойынша — жауапкершілік жалпы  ережеге  сай  тек

І

субъективті негіз — күқық бүзушының кінәсі болғанда, қүқықты қорғау бір объективті факт — қүқық бүзушылық болғанда;

в)  қүкық бүзушылықпен салыстырылатын категория ара қатынасымен —
жауапкершілік барлық жағдайда қүқық бүзушылықтан кейін жүреді, ал
күқықты қорғау бүзушылық болғанға дейін де орын алады. Жауапкершілік
субъективті қүқықтарды қорғаудың шарасы болады, өйткені, ол қүқық
оүзушыға жаза шарасымен қатар жәбірленушінің бүзылған мүдделерін
калпына келтіру міндетін атқарады. Қүқықты қорғау үғымы жауапкершілік
уғымына қарағанда кең және оны қамтиды/32,361/.

Азаматтық қүқықты қорғау мен жауапкершілік айырмасына токталдық.

I Қүкықты қорғау әдістерін қолданудың процессуалдық немесе процедуралық

I тәртібі азаматтық қүқықтарды қорғау нысаны деп аталады/15,411/. Қорғау

I нысаны   деп   субъективті   азаматтық   қүқықтар   мен   заңмен   қорғалатын

мүдделерді қорғаудың ішкі келісілген үйымдастырушылық шаралардың кешені

30

 

леп    түсініледі/16,282/.     Қорғаудың    негізгі     екі     нысанын     ажыратады: юрисдикциялық және юрисдикциялық емес нысандары.

Қорғаудың юрисдикциялық түрі субъективті қүқықтар бүзылғанда немесе дауға түскенде өкілетті мемлекеттік органдардың оны қорғауға араласуы болып ; табылады. Қүқығы немесе заңдық мүддесі бүзылған түлға мемлекеттік немесе басқа да қүзыретті органдарға (сот, аралық сот, жоғарғы инстанция және т.б.) шағынады, әлгі аталған органдар өз кезегінде бүзылған қүқықты қалпына келтіру және бүзушылықты жою үшін өкілеттігіне сай қажетті шараларды колданады. Қорғаудың юрисдикциялық нысаны бүзылған қүқықтарды корғаудың жалпы және арнайы тәртібін белгілейді/14,284-285/. Жалпы ережеге сай қорғау сот тәртібі арқылы жүргізіледі. Азаматтық кодекстің 9 — шы бабы жалпы тәртіппен қатар әкімшілік тәртібін қарастырған. Әкімшілік тәртіп арнайы тәртіпке жатады, бүған сәйкес қүқықты қорғау қүралы болып шағым танылады. Кейбір заң актілерінде аралас, яғни қүқықты қорғаудың соттық және өкімшілік тәртібі қолданылады. Жәбірленуші сотқа шағымданбас бүрын өкімшілік органдарға жүгінеді.

Қорғаудың юридикалық емес нысаны қүқығы бүзылған түлғаның мемлекеттік және басқа да қүзырлы органдарға бармай — ақ өз бетімен корғануын білдіреді. Азаматтық кодекстің түжырымдарында аталған әрекеттер «азаматтык қүқықтардың өзін — өзі қорғауы» қүқықты қорғаудың бір әдісі ^етінде қаралады.

Өзін — өзі қорғау қүқығына ешкімнің қол сүқпайтын дығын қамтамасыз етуге, бүзылған қүқықты қалпына келтіріп, оның салдарын жоюға бағытталған өкілетті түлғаның заң немесе шарт негізінде әрекет етуге жол берілген азаматтық қүқықты қорғаудың дербес нысаны болып табылады/14,285/. Юридикалық емес нысандағы қүқықты қорғау мемлекеттік және басқада әкілетті органдарға жүгінбей ақ азаматтар мен үйымдардың өз қүқықтарын корғауға бағытталған әрекеттері танылады.

Азаматтық    қүқықтардың    өзін        өзі    қорғауы    теория    түрғысынан жәбірленушінің  сот  және  қүқық  қорғау  органдарының  көмегінсіз  қүқық

31

 

бүзушыға  құқыққа  сай  эсер  ету  мүмкіндігі  болғандағы  қорғау  нысанын айтамыз/16,284/.

Кейбір авторлар өзін өзі қорғауды құқықты қорғаудың нысанына емес, оның әдісіне жатқызады/33,98/. М.С. Кораблева өзін өзі қорғаудың келесі шараларын атайды:

• қажетті қорғаныс пен аса қажеттілік;
• теңіз құқығы бойынша өзін өзі қорғау шаралары;
• ұстапқалу;
• тауар жеткізілімі және мердігерлік шарттарын орындаудан біржақты бас тарту (немесе біржақты өзгерту);
• құқығы бұзылған тұлғаның тауарды тікелей өзі алуы және оны алуға байланысты қажетті де ақылға қонымды шығындарды құқық бұзушыға жүктеу;
• құқығы бұзылған түлғаның жүмыстар мен қызметтерді (түзету, кемшіліктерін жою) қүқық бүзушы есебінен өз күшімен және қаражаттарымен немесе үшінші түлғаларға тапсыру арқылы орындатуға;
• білім беру аясындағы мекеменің кәсіпкерлік қызметін қүрылтайшысының тоқтата түруы/33.96/;

Бүл классификацияның нақты негізі жоқ. Кейбір әрекеттер қүқық эүзушының келісімінсіз аяғына дейін жетпейді/32,394/. Өзін өзі қорғау басқа эрекеттерден қүқықты қорғауға тән белгілермен ажыратылады. Олар: қүқық эүзушылықтың алдын алуға, салдарын жоюға, бүзылған қүқықты қалпына келтіруге және т.б. Сонымен қүқықтарды өзін өзі қорғау деп мүдделі түлғаның күқығының кол сүқпаушылығын қамтамасыз етуге, оның жүзеге асуына және бүзылғандағы салдарын жоюға бағытталған заңмен рүқсат берілген бір жақты зрекеттері. Өзін өзі қорғау шаралары заңмен санкцияланғандықтан мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының қасиетін сақтайды/32,357/. Өзін — өзі қорғау қүқығын теріс пайдаланбау үшін басқа тараптың күқықтық мүддесін қорғау үшін заңда кепілдіктер бекітілген. Олар келесідей: а) өзін — өзі қорғау шаралары тек заңмен көзделген жағдайда ғана қолданылады; ә) әрбір жағдай үшін шарттар   қажет

32

 

жағдайда қолдану процедурасы қарастырылады; б) болжамды құқық бұзушы әзіне қатысты өзін өзі қорғау шаралары қолданылған кезде орынды колданылуы туралы сотқа жүгіне алады; өзін өзі қорғау мемлекеттік чәжбүрлеу нысаны және мемлекет оны бақылайды/32,358/.

Өзін өзі қорғауды қүқықтарды қорғаудағы нысанына немесе түріне катқызу теорияда шешімін таппаған сүрақтардың бірі.

Азаматтық кодекстің 9 шы бабы Азаматтық қүқықтарды қорғауды сот, төрелік немесе аралық сот); күқықты мойындату; қүқық бүзылғанға дейінгі оолған жағдайды қалпына келтіру; қүқықты бүзатын немесе оның бүзылу :<аупін туғызатын әрекеттерге тыйым салу; міндетті заттай орындатуға үйғарым шығару; залалдарды, төленетін айыпты өндіртіп алу; мәмілені жарамсыз деп гану; моральдық зиянның өтемін төлету; қүқық қатынастарын тоқтату немесе езгерту; мемлекеттік басқару органының немесе жергілікті өкілді не атқарушы эрганның заңдарға сәйкес келмейтін қүжатын жарамсыз немесе орындауға жатпайды деп тану; азаматтың немесе заңды түлғаның қүққа ие болуына земесе оны жүзеге асыруына кедергі жасағаны үшін мемлекеттік органнан земесе лауазымды адамнан айыппүл өндіртіп алу арқылы, сондай ақ заң хүжаттарында көзделген өзге де әдістермен жүзеге асырылады.

Азаматтық кодексте берілген бүл тізбемен қүқықты қорғау әдістері шектелмейді. Қазақстан заңдарындағы қорғау әдістері Ресей заңдарындағы корғау әдістерімен үқсастығы бар. Бүл тізбенің ешбір ғылым» негіздемесі жоқ леген А.П. Сергеев пікірімен келісеміз, себебі келтірілген тізбедегі қорғау эдістері бір бірі қайталап отыратын жерлері бар, және өзін өзі қорғауды зысанға емес, түріне жатқызу негізсіз./16,284/.

Қщыцты тану әдісі нақты түлғаға тиесілі қүқықты даулайтын болса :<олданылады. Бүл әдіс дауды туғызбау үшін де қолданылуы мүмкін. Қуцъщ ‘узылганга дейінгі болган жагдайды цалпына келтіру қүқықты қорғаудың кең таралған әдістерінің бірі. Қүқық қатынастарды қүқық бүзылғанға дейінгі кағдайға қайтару мәмілені жарамсыз деп таныған кездеде орын алады. К,үцьщты бузатын немесе оның бузылу цаупін тугызатын әрекеттерге тыйым :алу қүқықты бүзатын не осы қауіпті туғызатын әрекеттерге тыйым салудан

33

 

көрінеді. Міндеттемелік құқықты міндетті заттай орындатуга уйгарым мыгару арқылы қорғауға болады. Борышқордың міндеттемені тиісті дәрежеде орындамаған жағдайда несие беруші міндеттеме негізі болатын әрекеттерді тиісінше орындауды талап ете алады. Қүцыц цатынастарды тоцтату немесе ізгерту әдісі құқықтар өрескел бұзылған жағдайда жүзеге асады. Құқықтар бұзылған кезде өкілеттенген тұлғаға материалдық залал келтірілуі мүмкін, оны өтетуге заңмен күқығы бар. Қүқығы бүзылған түлғада келтірілген шыгындарды ^тету қүкығы болады. Залалдар келесідей түрлерге бөлінеді: 1. нақты залал түлғаның қүқығы бүзылғанда келген не келуі тиіс шығындары, мүлкінің жойылуы не бүлінуі) және 2. алынбай қалған пайда (қүқығы бүзылмаған кезде ілу керек болған пайда). Материалдық залалмен қатар моралъдыц зиян орнын толтыру әдісі де қолданылады./17,301 — 302; 35,45 — 50/.

Өзін өзі қорғауға тоқталдық, жедел санкцияларға тоқталсақ. Жедел санкция субъективті азаматтық қүқықтың орындалуы және оның бүзылуы салдарын жоюға бағытталған мемлекеттік мәжбүрлеудің үйымдастырушылық шарасы болады/32,351/. Теорияда жедел санкцияларды азаматтық қүқық бүзушылықтармен күресу әдістерінен ажырату мәселе болып отыр/32,389/. Кызмет көрсету қатынастарының басым бөлігі міндеттемелік қатынастар болғандықтан, қүқықтарды қорғауда жедел санкциялармен қатар өзін өзі корғауда қолданылады. Азаматтық қүқық қатынастарының табиғатына оайланысты қүқықтарды қорғау нысаны мен әдістерін таңдау мүмкіндігі жәбірленушіге берілген. Қүқықты қорғау әдістері нақты қүқық қатынасты реттейтін арнайы заңдарда бекітіледі. Арнайы заңдарда көрініс таппаса ол :<үқық бүзушылық сипатымен қорғалатын қүқық ерекшелігімен анықталады.

Түтынушылар қүқығын қорғау туралы заңда (05.06.1991) қызмет көрсету катынастарын қорғау қарастырылған. Түтынушылардың қүқықтары жалпы ережеге саи сотпен қорғалуына қарамастан олардың өкілетті органдарға жүгшу мүмкіндігі танылады. Азаматтар қүқығын түтынушылардың қоғамдық үйымдарымен де қорғауға жол беріледі. Сотқа талап арыз берген кезде оның күны мәнге ие емес.

Түтынушылар қүқығын корғау келесідей жолмен:

34

 

бұл құқықтарды тану;

құқық бүзылғанға дейінгі болған жағдайды қалпына келтіру және у.уқықты бүзатын әрекеттерге тыйым салу;

міндетті заттай орындатуға ұйғарым шығару;

құқық қатынастарды тоқтату немесе өзгерту;

залалдарды, төленетін айыпты өндіртіп алу және заңда тыйым салынбаған гасқа да әдістермен жүзеге асады.

Заңның 9 шы бабының 5 ші тармағында …өндірушіге, сатушыға өндірістік земесе коммерциялық қызметінде басымдығын пайдалану арқылы түтынушыны сапасыз қызметпен келісуге мәжбүрлеуге тыйым салынады…» іелінген. Айтылғанды толығырақ ашсақ түтынушыны сатушы мен өндірушінің ендірістік, коммерциялық қызметтеріндегі (яғни орысша деятельность) ;зпасыз, мемлекеттік стандарттар мен нормативтерге сәйкес келмейтін, талаптары сақталмаған қызметтерден қорғау үшін енгізілген.

Заңның 11 — ші бабының 1 — ші тармағы қызметке қатысты түтынушыға хәрсетілетін қызметтің орындалу ережелері туралы ақпарат берілуі міндетін карастырады. Бүл түтынушыға сатушының ақпарат беру міндетінен шығады.

Тәжірибеде қүқық аналогиясы бойынша қүқықты қорғау орын алуда. Жалпы азаматтық қүқықтарды қорғаудың нысаны мен әдістері арасындағы ійырманы толық ашпай қызмет көрсету қатынастарын қүқықтық қорғауда әлі де қиындықтарға кездесеміз.

 

2.2 Азаматтық құқықтың объектісі болып табылатын қызметті құқықтық реттеудегі құқықтық мәселелер

Азаматтық қүқықтардың объектісі болып табылатын қызмет заңмен тыйым салынған кезді қоспағанда азаматтық айналымда емін — еркін орын ауыстырып ійналысқа түседі деп АК 2 — ші бабының 3 — ші тармағында айтылған. Қызмет түсінігі Қазақстан цивилистикасында салыстырмалы түрде жаңа пайда болған үғымдардың бірі. Қызмет қатынастарын мүліктік игіліктерге, әлде қүқықтарға жатқызу керек пе деген сүрақ ашық қалып отыр. АК қызметті мүліктік нгіліктер мен қүқықтарға жатқызуда. Мүліктік игіліктер деп азаматтық қүқығы субъектілерінің материалдық және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыра патын материалдық заттар мен басқа да қүндылықтар жатады. Олар ақшалай оағалауға жатады және азаматтық қүқығы реттейтін қатынастарға кіреді. Басқада қүндылықтар дегенде энергия, жүмыс және қызметті жаткызады/17,228/. Ал кейбір авторлар қызметті мүліктік қүқықтар қатарына катқызады. Қызмет атқару деп үшінші тараптардан заң күшімен қамтамасыз етілген түлғаның талап етуге қүқығын қарастырады/36,39/. Қызметті тек түлғаның талап ету қүқығы ретінде қарастыру қызмет түсінігі аясын тарылтады. Түлғаның қүқығына басқа тараптың міндеті сәйкес келуі керек. Қызмет көрсету тек міндет қана емес, сонымен қатар қүқығы болуы да мүмкін. Қызмет әр қашанда түлғаның белгілі бір әрекеті болып табылады.

Қызметтің заңнамада және теорияда қалыптасқан бір анықтамасы жоқ. Қызметке авторлар эр түрлі анықтамалар беруде. Қызмет көрсету әрекетінен оасқа пайдалы нәтижесі жоқ, қүқықтың объектісі болып табылады/17,223/. Нәтижесі іс әрекеттен ажырамайтын және іс әрекет барысында түтынылатын әрекеттер қызмет деп аталады/37/. Қызмет әрекетке жатады, бүл әрекет өзгеше өрекет болады/38/. Еңбек қатынастары негізінде жүзеге асатын іс — әрекетті коспаған дағы азаматтар мен заңды түлғалардың басқа түлғалардың қажеттігін канағаттандыруға бағытталған кәсіпкерлік іс әрекеттерін қызмет деп атаймыз/39/. Азаматтық айналым субъектілерінің белгілі бір нәтижемен аяқталмайтын, пайдалы нәтижесі әрекеттің өзінде болатын немесе нәтижесі заттанған нысанда көрініс таппайтын әрекетті қызмет деп айтамыз/40/. Бүл

36

 

анықтамалар қызметтің мәнін толық ашпайды. Қызметтің анықтамасын беру үшін оның құрамын, белгілерін жеке жеке қарастыру керек және тақырып терең зерттеуді талап етеді.

Қызметтің қасиеттеріне тоқтала кетейік. Қызмет қатынастары міндеттемелік қатынастарды қүрайды. Міндеттемелік қатынастар негізінде тараптардың әрекеттері жатыр. Қызмет өзгеше әрекетке жатады. Қызметті тек әрекет деп қарау, оның мәнін толық ашпайды. Мәнін ашу үшін осы әрекеттің белгілерін анықтап, басқа әрекет түрлерінен ажырата білу қажет. Әрекеттің белгілі бір эффектісі, мақсаты болады. Әрекетке қатысты жүріс — түрыстың жоғарғы деңгейі — бүл операция. «Операция белгілі бір міндеттерді шешуге бағытталған әрекеттердің кешені»/41,13/ Әрекеттердің кешені дегенде бір -бірі алмастыратын, толықтыратын әрекеттерді айтамыз. «Бірін — бірі ретіменен ауыстыратын немесе толыктыратын әрекеттердің жиынтығы қызметтің жүріс -түрыстық сипаттамасы болады»/38/. Міндеттеменің объектісін қамтитын әрекет белсенді түрде орындалғанда операцияны қүрайды. Қызмет көрсетушінің жүйелі түрде қызметтерді орындау процесі оның іс әрекетін қүрайды. Мақсаты жүйелі түрде табыс табуы не жеке қанағаттануы. Қызмет болып жекелеген жағдайларда операциямен қатар іс әрекетте табылады. Бүл тек бір текті, үзақ уақыттық кызметтерге тән. Себебі қызметті қамтитын әрекет, не операция көбінесе күрделі болып келеді. Іс — әрекет деп «адамның қоршаған дүниеге және өзіне қатынасының ерекше нысаны^ адам санасын және дүниені тиімді өзгерту мен қайта қүруда көрінеді. Іс — әрекет — бүл мақсатты, қүралдарды және нәтижені қамтитын процесс/42,70/. Сонымен қызметтің қасиеттерінің бірі әрекет (іс — әрекет, операция) болып табылады.

Қызметтің келесі қасиеті азаматтық қүқық, азаматтық — қүқықтық мәмілелердің объектісі ретінде нақтылы және заңдық орындалу талаптарына сай болуы. Азаматтық қүқықтық қатынастарда субъективтік қүқық міндетті түлғаның әрекеттерді жасаған кезде жүзеге асады. Нақтылы жүзеге асу деп түлғаның мәмілелік белгісі жоқ әрекеті немесе әрекетінің жүйесі, не басқада заңдық маңызы бар әрекеттер танылады. Ал заңдық орындалуға түлғаның мәмілелік белгісі бар әрекеті немесе әрекетінің жүйесі, не басқада заңдық

37

 

маңызы бар әрекеттер жатады. Нақтылы және заңдық орындалу мүмкіндігі түлғаның әрекет(тер) жасауға қабілетімен байланыстырылады. Тұлғаның қабілеті оның күқық және әрекет қабілеттігіне, мүмкіншілігіне және рұқсатының бар жоқтығына байланысты қарастырылады.

Бірінші тарауда айтылған қызметтің келесі қасиеті оның қайнар көзден ажырамастығы. Бұл дегеніміз қызмет қатынастары көп жағдайда көрсетуші түлғаның өзімен көрсетілетіндігін білдіреді. Қызметті көрсету мен оны кабылдаудың бір мезгілде жүруі әрекеттің беретін нәтижесінің сақталмайтын дығына және заттанбайтын дығына әкеледі. Қызмет нәтижесінің заттанбауы оның азаматтық айналымда даралануы мүмкіндігін қарастырмайды. Қызмет нәтижесі заттандырылмаған, операция сияқты сезілмейтін қасиетке ие болады. Осынысы мен кең таралған заттардан ерекшеленеді. Заттар азаматтық зйналымда, жекеленеді және дараланады. Өзгерістерге үшырағанына карамастан ортақ және жеке физикалық қасиеттерін сақтайды, сезіледі де көзге көрінеді. Қызмет өзінің эффектісінде көрініс тауып, азаматтық айналымда сезім деңгейінде қабылданады. Қызметтің тағы бір қасиеті жекелеу қиындығы және кайнар көзінен ажырамастығы. Қызметті түтынған түлғадан жекелеу, қызмет көрсетуші түлғадан қызметтің өзін бөліп алу қиындық туғызады. Кез келген кызмет адаммен көрсетіледі. Іс әрекеттің бір бөлігі машинамен орындалған кезде қызмет эффектісі машинадан шығып түр деп айтуға болар еді. Бірақ та, бүл жағдайда да қызмет қайнар көзден бөлінбейді, ол механизм қызметінің белгілі бір сатысы. «Егер қызмет нақты адаммен «байланыстырылса дүниеде бір біріне үқсас адамдар болмайды, онда ажырамастық қасиеті қызметтің ерекше белгісін — олардың эксклюзивтігін тудырады. Әр түрлі қызмет көрсету шарттарын реттейтін қүқық нормалары шарттардың жекелеген типтерінің (түрлерінің) жалпыланған модельдерін қамтиды. Нақты адаммен немесе кауымдастықпен көрсетілетін қызмет дараланады, нақты іс — әрекет түріне жатуына қарамастан белгілі дәрежеде ерекше, қайталанбас болады,»/38/.

Жоғарыда аталғандардың барлығы қызметтің маңызды қасиеттерінің бірін ашады, ол — сапасының түрақсыздығы. «Сапа — осы объектіге тән касиеттерінің жиынтығы, оның мәндік анықталғандығын көрсетеді, ол басқа

38

 

емес, осы объект болып табылады»/42,121/. Сапа деп қоршаған ортадағы өзінің касиеттері, құрамдас бөліктері арқылы дараланатын, ерекшеленетін, немесе бір тектес топқа ортақ белгілері, қасиеттері арқылы жатқызылатын материалистік түсіну. Сапа деңгейі атқарылатын операция белгілерінің жиынтығымен анықталуы тиіс. Бұл жерде операцияға қойылатын талаптарды оның белгілерін анықтау күрделілігі туындайды. Қызмет сапасын аныктау көп жағдайларда мерзім, соңғы құнымен ен өз құны ара қатынасы менен, пайдаланылған заттар мен құралдар санына, орындау дәрежесіне байланысты анықталады. Жекелеген кызмет түрлерінің сапасын эксперттік, әлеуметтік әдістермен бағалауға болады. Орындаушының кәсібін, технологиясын бағалауға, операция аяқталған дығына, мақсатқа жете алғандығына қарай және түтынушылық қызметтер үшін кызмет ету сапасын бағалау әдістерін қолдануға болады. Қызмет сапасының түрақсыздығы оны бағалау критериін анықтауда қиындық туғызады, сол себепті азаматтық заңдарда сапаны анықтаудың формалдық критерилері бекітіледі. Ол сезім деңгейінде бағаланатын нәтижеге физикалық бағалау әдістерін қолданудан, ортақ сапа стандарттарын белгілеуден туындайды.

39

 

Қорытынды

Жоғарыда аталғандар бойынша ой қорытсақ. Қызмет жаңа заман құбылысы емес, тарихи қалыптасқан өмір заңдылығымен өзгеріп отыратын кұбылыстардың бірі. Уақыт кезеңінің даму деңгейіне қарай қызметті құқықтық рәсімдеу де өзгеріп отырады. Рим құқығы кезінде қызмет қатынастарына жеке жалдау шарттары (Іосайо сопйисііо орегагит) конструкциясы қолданылды. Қызмет пәні болып адамның қара күші танылды. 17 20 ғасырлардағы Европа кұқығына, оның ішінде Ресей құқығына Рим құқығының әсері болды. Жеке жалдау шарттарын бағалаудағы қоғамдағы көз қарас өзгеріп, қызмет катынастарының жаңа түрлері пайда болды. Осы кезеңге тән қызмет катынастарының ерекшелігі азаматтық құқық қатынастары мен еңбек катынастарын қамтуында және құқықтық реттеуінде болды. Мысал ретінде зауыт пен фабрикаларға жүмыскерлерді жалдау және т.б. Қазан төңкерісінен кейінгі қалыптасқан қоғамдық құрылым, қүқыққа деген мемлекеттік көз қарас өзгерді. Социалистік құндылықтарға сәйкес қызметтің экономикалық мәнін түсіну, құқықтық реттеу өзгерді. Қызмет қатынастары халыққа қызмет көрсету қатынастарымен шектелді, яғни социалистік үйымдармен көрсетілетін қызмет ретінде танылды. Меншік нысандары ретінде мемлекеттік меншікпен қатар азаматтардың өзіндік меншігі ғана танылды. Азаматтардың қызмет көрсету әрекеттері кеңінен таралмады. Қызмет қатынастарын 20 — шы ғасырдың 60 -шы жылдары міндеттемелік қатынаетар қатарына жатқызу орын алды. Кеңестер Одағы мүшелері өз тәуелсіздіктерін алған кезеңнен бастап қоғамдық қатынастарға жаңа көз — қараспен қарау, қүндылықтарды қайта бағалап жаңа катынастардың пайда болуына жол ашылды. Азаматтық кодексте алғаш рет азаматтық қүқықтардың объектісін бөліп қарастыру, мүлікпен қатар жаңа түрлерін тану қоғамдық қатынастарда жаңа кезеңнің басталғандығының дәлелі болды.

Қызмет қатынастарының түрлерге бөлінуі қоғамда даму заңдылықтарға, қалыптасқан көз — қарастарға байланысты өзгеріп отырды. Рим кезеңінде тек адамның еңбек күшімен көрсетілетін қызмет түрлері болса, Ресей кезеңінде оларға интеллектуалдық қызмет түрлері қосылды. Кеңестер одағы кезеңінде

40

 

кызмет көрсету қатынастары басқа міндеттемелік катынастардың құрамында көрініс тапты. Қазіргі кезеңде қызмет қатынастары міндеттемелік қатынастардың жеке тобына, бұрын жеке түрі ретінде танылған міндеттемелік катынастарды біріктіруде. Оларға тасымал, банкілік, заңгерлік және т.б. кызметтер кіреді. Бүгінгі күні кызмет қатынатары әр түрлі болып отыр. Көп міндеттемелік қатынастарға жаңаша баға беруді талап етуде.

Бүл өз кезегінде қүқықтарды қорғауда қыйындықтар туғызуда. Өзін — өзі қорғау қүкығы мемлекеттік эсер ету шараларымен қатар қызмет көрсету қатынастарында тиімді қүралдардың бірі ретінде бағалануда. Қызметті қорғау әдістерінің жіктелуі жеке зерттеуді қажет етеді.

Қызмет, қызмет көрсету қатынастары дейміз. Осы қатынастардың, түсініктердің анықтамасы жоқ. Бүларға теорияда және ғылымда анықтама берілгенмен мәнін толық ашпайды. Біздің де берген анықтамамыз тек осы бағыттағы талпыныс болып отыр.

41

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

І.Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жылы кабылданып, өзгерістері мен толықтырулары 07 қазан 1998 жылгы заңмен енпзілген.

.        _  

2. ҚР Азаматтық кодексі 12.1994 2002^к 06 жағ^аиЩа^ «т^-О^- ^Г^ ^ь с Ц
3. Степанов Д.И. Зарождение и развитие услуги в римском частном праве // Журнал российского права. — М.,2001г. 3 С.310
4. Римское частное право: Учебник / под ред. Новицкий И.Б., Петерский И.С., -М.1994.,С619
5. Дождев Д.В. Римское частное право / под ред. Нерсесянц В.С., — М.,1996., С.514
6. Хутыз М.Х. Римское частное право / отв. Ред. Чибиряев С.А., — М.1995. С.412
7. Мейер Д.И. Русское гражданское право, под ред. Вицын А.И. испр. и дополн. Гольмстен А.Х. — С-Петербург.,1910. С.876
8. Шершеневич Г.Ф. Учебник русскаго гражданскаго права. — С — Петербург., 1910. С.964

; 9. Законы гражданские //Свод законов 1866., т.Х ч.1

10. Красавчикова О.А. Советское гражданское право. — М., 1985. С.546
11. Кротов М.В. Обязательство по оказанию услуг в советском гражданском праве. / канд. диссерт. — Л. 1989., С. 134
12. Казак ССР Азаматтық кодексі 12.1963.,
13. Иоффе О.С. Обязательственное право. — М., 1975. С.984
14. Төлеуғалиев Ғ.И. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. —
    Алматы., Б.381

• Суханов Е.А. Гражданское право. т.І. -М., С.785
• Гражданское право. / Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К., т.1. — М. 1998. С.626

17. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. Гражданское право. — Алматы, 2000. т.1.
    С.700

42

 

18. Правила о найме лоцманов и судо-рабочих; Правила о найме купеческих
    приказчиков, корабельщиков или судовщиков, корабельных служителей,
    водоходцев и лоцманов. 1897.
19. Правила о найме рабочих на фабрики и заводы, а также о найме
    ремесленников и об отдаче к ним в обучение; Правила о найме сельских
    рабочих. 1876.
20. Правила о найме приказчиков и сидельцев в питейные заведения. 1895.
21. Егоров Н.Д. Понятие обяъательства по советскому гражданскому праву. /Вестник ЛГУ Вып.1, 1987., 245
22. Кабалкин А.Ю. Законодательство о сфере обслуживания населения. — М., 1988. С.256
23. Гражданское право. Учебник. Т.П., полутом 2 /отв. ред. Суханов Е.А. — М., 2002.С.518
24. Жайлин Г.А. Гражданское право Республики Казахстан. Учебник. т.П -Алматы 2002., С.482
25. Гражданское право. Учебник. т.П /Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К. -М. 1997.,С.778
26. ҚР Азаматтық кодексі 07.1999
27. Брагинский М.И. Договор хранения. — М. 1999., С.586
28. Жанайдаров И.У. Доверительное управление имуществом в проекте
    гражданского кодекса // актуальные вопросы коммерческого законодательства
    в Республике Казахстан и практика его применения. Материалы семинаров. —
    Алматы. 1996., С.289
29. Илларионова Т. И. Система гражданско правовых охранительных мер. -Томск., 1982. С.716
30. Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. — М., 1972. С.890
31. Гражданское право. Учебник. ч.1 / под ред. Цыбуленко З.И. — М., 2000. С.459
32. Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву. — Алматы., 2003. С.733

43

 

33. Кораблева М.С. Защита гражданских прав: новые аспекты // Сб. Актуальные
    проблемы гражданского права. — М., 1998. С.371
34. ҚазССР «Тұтынушылар құқығын қорғау туралы» заңы 06,1991., 26.06.1992 жыл өзгерістер енгізілген.
35. Гражданский кодекс Республики Казахстан. Комментарий. Книга 1. -Алматы., 1998. С.414
36. Карагусов Ф.С. Имущественные права в системе объектов гражданских прав//Актуальные проблемы современного гражданского права/ материалы ежегодной республиканской научно — теоретической конференции аспирантов и соискателей. Выпуск 1. т.1 . — Алматы., 2001 С.487
37. Стариченко Е.Б. Объекты гражданских прав / \¥\у\у.геіегаіггот.ги
38. Степанов Д. Услуги как объект гражданских прав / \у\у^.іища.һи1.ги
39. Некоторые особенности заключения и исполнения договоров на оказание услуг в сфере интеллектуальной деятельности / һйр://{руу.пт.ш
40. ^у\у\у.1а\¥геі*.ш

41.Кудрявцев В.Н. Право и поведение. — М.,1978. С.713

42..Социологический энциклопедический словарь, ред.-коорд. Осипова Г.В. —

М.,1998.С480

44

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР

1. ҚР Конституциясы     1995    жыл,     30    тамыз.    (өзгерт.    мен толықтырулар). 05.2007 жыл. Жеті Жарғы 2007.
2. ҚР Азамттық кодексі (жалпы бөлім),  1994 жыл, 27 желтоқсан (өзгерт. мен толықтырулар). Жеті Жарғы
3. ҚР Азаматтық кодексі (ерекше бөлім), 1999 жыл, 1 шілде. Жеті Жарғы
4. «Жауапкершілігі шектеулі   және   қосымша   жауапкершілігі   бар серіктестіктер туралы». 1998 жыл, 22 сәуір. (өзгерт. мен толықг.)
5. «Өндірістік кооперативтер туралы». ҚР Президентінің завды күші бар Жарлығы. 1995 жыл, 20 шілде. (өзгерт. мен толықт.)
6. «Акционерлік қоғамдар туралы». ҚР Заңы. 13 мамыр, 2003 жыл. (өзгерт. мен толықт.)
7. «Коммерциялық емес ұйымдар туралы». ҚР Заңы. 01.2001
8. «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы». ҚР Президентінің занды күші бар Жарлығы. 1995 жыл, 23 желтоқсан. (өзгерт. мен толыкт.)
9. Қазақстан Республикасының   тұрғын   үй   қатынастары   туралы заңы. 04.1997.

Арнайы әдебиеттер

І.Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жылы қабылданып, өзгерістері мен толықтырулары 07 қазан 1998 жылғы заңмен енгізілген.

2. ҚР Азаматтық кодексі 12.1994 2002 ж 06 жағдайына
3. Степанов Д.И. Зарождение и развитие услуги в римском частном праве //Журнал российского права. -М.,2001г. 3 С.310
4. Римское частное право: Учебник / под ред. Новицкий И.Б., Петерский И.С.,-М.1994., С.619
5. Дождев Д.В. Римское частное право / под ред. Нерсесянц В.С, —
   М.,1996., С.514

4″

 

6. Хутыз М.Х. Римское частное право / отв. Ред. Чибиряев С.А., — М.1995. С.412
7. Мейер Д.И. Русское гражданское право, под ред. Вицын А.И. испр. и дополн. Гольмстен А.Х. — С-Петербург.,1910. С.876
8. Шершеневич Г.Ф. Учебник русскаго гражданскаго права. — С —
   Петербург., 1910. С.964
9. Законы гражданские //Свод законов 1866., т.Х ч.1
10. Красавчикова О.А. Советское гражданское право. — М., 1985. С.546
11. Кротов М.В. Обязательство по оказанию услуг в советском
    гражданском праве. / канд. диссерт. — Л. 1989., С. 134
12. Қазақ ССР Азаматтық кодексі 12.1963.,
13. Иоффе О.С. Обязательственное право. -М, 1975. С.984
14. Төлеуғалиев Ғ.И. Қазақстан Республикасының азаматтық күқьіғы. -Алматы., Б.381
15. Суханов Е.А. Гражданское право. т.І. — М, С.785
16. Гражданское право. / Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К., т.1. — М. 1998. С.626
17. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. Гражданское право. — Алматы, 2000. т.1. С.700

 

18. Правила о найме лоцманов и судо-рабочих; Правила о найме купеческих приказчиков, корабельщиков или судовщиков, корабельных служителей, водоходцев и лоцманов. 1897.
19. Правила о найме рабочих на фабрики и заводы, а также о найме ремесленников и об отдаче к ним в обучение; Правила о найме сельских рабочих. 1876.
20. Правила о найме приказчиков и сидельцев в питейные заведения. 1895.
21. Егоров П.Д. Понятие обяъательства по советскому гражданскому
    праву. //Вестник ЛГУ Вып.1, 1987, 245

48

 

22. Кабалкин А.Ю. Законодательство о сфере обслуживания населения. -М, 1988. С.256
23. Гражданское право. Учебник. Т.П., полутом 2 /отв. ред. Суханов Е.А. -М.,2002. С.518
24. Жайлин Г.А. Гражданское право Республики Казахстан. Учебник, т.II -Алматы 2002., С.482
25. Гражданское право. Учебник, т.II /Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К.-М. 1997., С.778
26. ҚР Азаматтық кодексі 07.1999
27. Брагинский М.И. Договор хранения. — М. 1999., С.586
28. Жанайдаров И.У. Доверительное управление имуществом в проекте гражданского кодекса // актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Материалы семинаров. — Алматы. 1996., С.289
29. Илларионова Т. И. Система гражданско правовых охранительных мер. -Томск., 1982. С.716
30. Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. -М., 1972. С.890
31. Гражданское право. Учебник. ч.1 / под ред. Цыбуленко З.И. — М., 2000. С.459
32. Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву. — Алматы., 2003. С.733

 

33. Кораблева М.С. Защита гражданских прав: новые аспекты // Сб. Актуальные проблемы гражданского права. — М., 1998. С.371
34. ҚазССР «Түтынушылар қүқығын қорғау туралы» заңы 06,1991., 26.06.1992 жыл өзгерістер енгізілген.
35. Гражданский кодекс Республики Казахстан. Комментарий. Книга 1. -Алматы., 1998.С.414

49

 

36. Карагусов Ф.С. Имущественные права в системе объектов
    гражданских прав/УАктуальные проблемы современного гражданского
    права/ материалы ежегодной республиканской научно — теоретической
    конференции аспирантов и соискателей. Выпуск 1. т. 1 . — Алматы., 2001
    С.487
37. Стариченко Е.Б. Объекты гражданских прав / \у\у\у.гегегагггот.ш
38. Степанов Д. Услуги как объект гражданских прав / уулууу.іигеа.һиі.щ
39. Некоторые особенности заключения и исполнения договоров на
    оказание услуг в сфере интеллектуальной деятельности / ҺЦр://іЪуу,пт.щ
40. хууууу.ІауугеГ.ш

41 .Кудрявцев В.Н. Право и поведение. — М.,1978. С.713

42..Социологический  энциклопедический  словарь,  ред.-коорд.  Осипова

Г.В.-М.Д998. С.480

50