Азаматтық сот ісін жүргізу.

28 января, 2020 22:39

Мазмұны

Кіріспе ……………………………………………………………………………………………………..3

І. Азаматтық іс жүргізудің жалпы сипаты ………………………………………………….5

Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі ……………………………………5
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні, әдісі, жүйесі және дереккөздері (қайнар көздері) ……………………………………………………..5

ІІ. Азаматтық сот ісін жүргізудің ерекшеліктері ……………………………………….7

2.1. Азаматтық сот ісін жүргізудің түрлері және сатылары………………………..7

ІІІ. Азаматтық сот ісін жүргізудегі мәселелері …………………………………………36

3.1. Азаматтық іс жүргізу нысанындағы азаматтық істі қарау мен шешу үшін маңызы……………………………………………………………………………………………………

Қорытынды …………………………………………………………………………………………….

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі……………………………………………………………..

Кіріспе

Тәуелсіз мемлекет құрудың ең басты шарттарының бірі заңдылықты сақтау болып табылады. Заң нормаларын сақтау — әрбір азаматтың міндеті. Осыған орай мемлекет мүддесін және жеке азаматтың құқығын қорғау, тәртіпті нығайту, құқық бұзушылықпен күресу, халықты заң ережелерін сақтауға үйрету еліміздің көптеген құқық қорғау органдарымен қатар сот органдарына да жүктелген.

Соңғы жылдарда азаматтық және қылмыстық істер қараудың сапасы мен жеделдігінің тұрақты арту үрдісі қамтамасыз етілуде. Мұндай оңды нәтижелер 2001 жылғы маусымда іс жүргізу заңнамасына жаңа ережелер енгізіп, соның арқасында істерді қайта қарауға қайтармай, облыстық соттардың апелляциялық және қадағалау инстанцияларында түпкілікті шешудің оңтайлы жолын таңдауға мүмкін болғанына да байланысты болып отыр.

Дегенмен еліміздің сот әділдігі жүйесін жетілдірудің барлық мәселелері толық шешілді деп айтуға болмайды. Біз демократиялық қоғам орнатып жатырмыз. Ал демократия – адамдардың Конституциялық құқықтарының, бостандықтарының қатаң сақталуы. Олай болса, азаматтардың құқықтары бұзылмауының немесе бұзылған құқықтарының уақтылы, дер кезінде қалпына келтірілуі мемлекетімізде сот органдары арқылы жүзеге асырылады. Жекелеген соттардың және сот әкімшілігі органдарындағы кемшіліктер, заңды және сот этикасын бұзу немесе заңсыз, негізсіз шешімдері шығару сияқты келеңсіз жағдайлар әлі де көптеп кездесетіні белгілі.

Соттардың жіберген қателіктерінің көпшілігі сот шешімдері, ұйғарымдары, қаулылары заңды күшіне енбей тұрып, яғни, апелляциялық сатыларда істерде қайта қарау арқылы түзетіледі. Дегенмен заңсыз немесе негізсіз шешімдердің де заңды күшіне еніп кететін жағдайлары аз кездеспейді.

Демократиялық заңдылықты нығайту жолында мұндай сот актілері өзгертілуге немесе күшін жоюға тиіс.

Заңды күшіне енген заңсыз және негізсіз сот актілерін түзету – сот жүйесінде азаматтық істерді қадағалау тәртібімен қайта қарау арқылы жүзеге асырылады.

Қадағалау тәртібімен істерді қайта қарау өндірісінің мақсаты – төменгі инстанциялардағы соттардың шығарған актілерінің заңдылығын тексеру болып табылады. Бұл институт азаматтардың, ұйымдардың, мемлекеттің бұзылған құқықтарын, бостандықтарын, заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге бағытталады. Себебі қадағалау сатысындағы соттарға апелляциялық инстанциясының соттарына қарағанда заңмен бекітілген көп мүмкіндіктер берілген.

Азаматтық іс жүргізу сатысының жеке дербес сатысы ретінде сот актілерін қадағалау тәртібімен қайта қарау – түпкілікті мақсатқа жету үшін бағытталған іс жүргізу әрекеттерінің жиынтығы деп қарастыратын болсақ, түпкілікті бір мақсатқа жету үшін оны реттейтін заң нормалары жекелеген азаматтар мен ұйымдардың және мемлекеттің мүддесін қорғау үшін жауап бере алуы тиіс.

Заңды күшіне енген сот актілеріне қадағалау шағым беру құқығы Қазақстан Конституциясында бекітілген сотқа жолдану құқығының кепілдігінің бірі болады.

Азаматтық іс жүргізудің жалпы сипаты
- Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі
- Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні, әдісі, жүйесі және дереккөздері (қайнар көздері)

“Азаматтық іс жүргізу” – азаматтық істер бойынша сот әділдігін жүзеге асыру аясында, субъективтік құқықтарды қорғаудың әртүрлі нысанын реттейтін құқық нормаларын, атап айтқанда, соттардың, аралық соттардың азаматтық істерді қарау және шешу тәртібін, құқық нормаларын, олардың іс жүзінде тиісті органдардың қолдануымен тығыз байланысты.

Пән ретінде, Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдары соттардың осы Кодескпен және басқа заңдармен өз құзыретін жатқызылған талап қою және өзге істерді қарау мен шешу барысында сот төрелігін атқаруы кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді.

Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексіндегі 2-бапқа сәкес, Қазақстан Республикасының азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдары, Қазақстан Республикасының аумағында азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу тәртібі конституциялық заңдармен, Қазақстан Республикасының Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптері мен нормалары негізделген Қазақстан республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексімен айқындалады. Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге заңдардың ережелері осы Кодекске енгізілуге тиіс.

Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары азаматтық іс жүргізу құқығының құрамдас бөлігі болып табылады.

Азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдар азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, әкімшілік, қаржы, шаруашылық, жер құқықтық қатынастарынан, табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қатынастардан және басқа да құқықтық қатынастардан туындайтын даулар бойынша істерді, сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді қарау тәртібін белгілейді.

Егер азаматтық істер бойынша іс жүргізу барысында әкімшілік құқыққа сәйкес шешілуге тиіс мәселені қарау қажет болса, ол Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодесктің 26-бабының ережелеріне сәйкес азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешіледі.

Әдісі ретінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң күші бар және ол Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодекс пен Қазақстан Республикасы Конституциясы нормаларының арасында қайшылық болған жағдайда Конституцияның ережелері қолданылады.

Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодекстің нормалары мен Қазақстан Республикасы конституциялық заңының арасында қайшылық болған жағдайда конституциялық заңның ережелері қолданылады. Осы Кодекс нормалары мен өзге заңдардың арасында қайшылық болған жағдайда осы Кодекстің ережелері қолданылады.

Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттар Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодекстен басым болады және халықаралық шартта оның қолданылуы үшін заң шығарылуы талап етіледі деп көрсетілген жағдайларды қоспағанда, олар тікелей қолданылады.

Азаматтық іс жүргізу құқығының жүйесі: Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексіне сәйкес; 5-бөлімнен, 45-тараудан және 426-баптан тұрады. Әрине, 1-бөлім: “Жалпы ережелер”; 2-бөлім: “Бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу”; 3-бөлім: “Сот қаулыларын қайта қарау бойынша іс жүргізу”; 4-бөлім: “Жойылған сот ісін немесе атқару ісін жүргізуді қалпына келтіру”; 5-бөлім: “Халықаралық процесс” деп аталады.

ІІ. Азаматтық сот ісін жүргізудің ерекшеліктері

2.1. Азаматтық сот ісін жүргізудің түрлері және сатылары

Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы теориясында сот ісін жүргізудің қаралайын деп тұрған түрі жеткілікті дәрежеде зерттелмеген. Оның себептері бар. Біріншіден, бұл азаматтық іс жүргізудің, толығынан жаңа болмаса да, дамып келе жатқан түрі. Екіншіден, іс жүргізудің осы түрімен қамтамасыз етілуі мүмкін құқықтық механизмнің шынайы құндылығын қоғам өзі де сезіне қойған жоқ. Мысалы, Алматы қаласының Әуезов ауданы сотының 2001 жылғы қараған кейбір істерімен танысу, көбінесе жол полициясы қызметкерлерінің әрекеттеріне шағымдануға қатысты болып келетіні, кейбір реттерде сот орындаушыларының заңсыз әрекеттерімен келіспеушілігіне байланысты екені анықталды.[1]

Республикада орын алатын құқықтық реформалаудың одан арғы кезеңдерінде бұл саладағы мәселелерге назар көбірек аударылуы тиіс деп ойлаймыз.

Кеңестің одақ құқығында, оның құлдырауының алдында оңды құбылыстар орын алды және сол құқық бізге көптеген құқықтық өзгерістер (жаңалықтарды) сыйлады. Аталған өзгерістер, материалдық және іс жүргізу құқығында да көрініс тапты. Біз тәуелсіздіктің алғашқы жылдары оларды пайдаландық, себебі, болып жатқан өзгерістерді құқық теориясында жүйелі бағалау, тәжірибелі ұсыныстармен толықтыру мүмкін емес еді, бүкіл құқық жаңа көзқарастармен қалыптастыруды талап етті. Неге және қалайша кірісу керектігі түсініксіз болды.

Қазіргі таңда, көбіне, қоғамның экономикалық дамуын қамтамасыз ететін заңдар қабылданған. Бұл – азаматтық, кәсіпкерлік еңбек, қоршаған ортаны қорғау және басқа да құқық салаларына қатысты. Толық көлемді меншік құқығы, міндеттемелік (шарттық және диелектілік) құқық қалыптасты. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясымен және салалық заңдармен республикада азаматтардың өзіндік мүліктік құқықтар мен мүдделерді жүзеге асырудың қажетті режимі бекітілген.

Материалдық құқықтың осы өзгерістеріне ілесіп іс жүргізу құқығы да дамыды. 1999 жылдың 13 шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі азаматтық істерді қарайтын соттардың кең құзырын анықтады (ҚР АІЖК 2 бабының 3 тармағы). Солардың арасында әкімшілік құқықтық қатынастардан туындайтын дауларды шешу де қарастырылған.

Аталған дауларға, бір жақтан, мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар, мемлекеттік қызметкерлер, қоғамдық бірлестіктер қатысады. Кейбір реттерде мемлекеттің өзі де даудың тарабы болуы мүмкін. Екінші жақтан, жеке тұлғалар, заңды тұлғалар қатысады. Біздің ойымызша, дауларға арызданушылар ретінде мемлекеттік меншік негізделген заңды тұлғалар да қатысуы мүмкін.

Бұндай даулардың тараптарын көрсету – жанама түрде, ерекше талап қою мен іс жүргізу барысында туындайтын объективтік қиындықтан болуы мүмкін екенін сипаттайды. Себебі мемлекеттің (оның органдары) әрекеттерін бақылау, құқықтық мемлекет құрудың күрделі мәселелерінің бірі болып келген.[2] Қазіргі күнге дейін сот төрелігінің жүзеге асырылуына мемлекеттік органдардың әсер етуінің қаупі жойылмаған. Ал тәжірибеде, уақытымен мемлекеттік органдардың мүдделеріне қатысты іс қаралып жатса, соттардың қызметіне заңсыз араласу орын алады.

Осыған қатысты шаралар қабылданып жатыр. 2000 жылдың 1 қыркүйегінде Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы” Жарлығы қабылданған. Бұл Жарлыққа Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің мемлекеттік-құқықтық бөлімі берген талқылауда, Жарлықты қабылдаудың мақсаты – соттар мен судьяларды атқару билік органдарына тәуелділіктен босату болып келетіні түсіндірілген.[3] Осындай негізгі шаралар тәжірибеде толығынан қолдау табу керек.

Кеңес Одағы болған кездегі азаматтық іс жүргізу құқығында (бүкіл құқықта сияқты) мемлекеттік және қоғамдық мүдделер жеке адамдардың құқықтары мен мүдделеріне қарағанда үстемділікпен пайдаланды. Осыған байланысты ҚҚСР АІЖК 11 тарауы әкімшілік-құқықтық қатынастардан пайда болатын істерді қарауды тек шектеулі жағдайлар үшін қарастырды. Мемлекет азаматтардың құқықтары мен мүдделері өзінің заңсыз әрекеттерінен қорғалатыны жөнінде тек көзбояушылықпен айналысты. Сайлаушылардың барлық құқықтары, барлық жағдайларда емес, тек олардың тізімдерінде қателіктер болуына байланысты қорғалатын, ал шынайы демократиялық сайлау, әрине, болуы мүмкін емес еді. Осымен қатар әкімшілік органдардың алып салуына байланысты әрекеттеріне шағымдануға болатын ҚСРО Жоғарғы Кеңесінің 1980 жылдың 21 қарашасында қабылданған Жарлығында заңдарда қарастырылса, лауазымды адамдардың заң шегінен шығып жасалған, азаматтардың құқықтарын кемсітетін әрекеттеріне шағымдану мүмкіндігі екені туралы айтылды. Онда әкімшілік-құқықтық қатынастардан туындайтын істердің қатары аяқты емес екендігі де қарастырылды. Бірақ, соттардың нақты тәжірибесінде тек кодексте тікелей көрсетілген істері ғана қаралды.

Шынайы өзгерістер тек 1990 жылдың 21 науырызында ҚҚСР Жоғарғы Кеңесінің “Қазақ КСР Азаматтық істер жүргізу кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” Жарлығы қабылданған соң орын алды. Бұл КСРО-да тоталитарлық жүйені бұзуға бағытталған қайта құру процестері нәтижелерінің бірі болып келеді. Енді азаматтың құқықтары мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдардың қандай да болсын құқыққа қайшы әрекеттерімен бұзылады деп есептесе, сотқа жүгіне алатын. Тек нормативтік мәні бар актілерге шағымдану мүмкін емес еді.

Адам құқығын қамтамасыз ету бағыты сол кездерде көзделіп, қазіргі күнде нақты жүзеге асып жатыр. Біз, алғашқы жетістіктерді сақтауымыз керек және осы маңызды механизмді одан әрі де жетілдіру қажет.

Азаматтық сот ісін жүргізудің осы түрі алғашқы пайда болған кезден бастап тиісті бағаланған сияқты. Оның маңызы, іс жүргізудің негізгі түрі – талап қою арқылы іс жүргізуге қарағанда неғұрлым төмен сезілетін. Осының дәлелі болып әкімшілік-құқықтық қатынастардан пайда болатын істерге тым қарапайым іс жүргізу ережелерінің қолданылуы болып табылады. Субъектілердің маңызды іс жүргізу құқықтары еленбеген. Мысалы, соңғы уақытқа дейін (Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі ҚКСР АІЖК 236 бабының 4 бөлігін ҚР Конституциясына сай келмейді деп тану алдында) әкімшілік жазаны қолдануға байланысты шағымдану бойынша шығарылған соттың шешімдері кассациялық шағымдануға жатпайтын. Бұл, әрине, іске қатысушы тұлғалардың құқықтарын елеулі дәрежеде кемсітетін. Осымен қатар әкімшілік-құқықтық қатынастардан пайда болатын істерде дәлелдеуге қатысты қалыптасқан көзқарастар тараптардың айтысуына да жол бере қоймайтын. Жалпылама алғанда, істердің осы санаты бойынша іс жүргізу толық көлемді сотта істі қарау емес, көбінесе іс жүргізуден тыс әкімшілік рәсім көрінісіне ие болатын.

Жағдай ҚР АІЖК-сінде бұл санаттағы істерге ерекше талап қоюмен іс жүргізу тәртібінде қаралатындардың мәртебесі берілгеннен кейін өзгере бастады. “Талап қоюмен” деген қосымша осы істерге толық көлемде айтысу негіздерін енгізуді талап ететінін сезіну керек. Осындай жағдайда ғана іс жүргізудің осы түрінің тиімділігі арта түседі.

Біздің ойымызша “ерекше” деген сөздің мағынасын да толығынан бағалауымыз тиіс. Бірінші көзқарастан ол осы іс жүргізуде қаралатын істер тараптарының құқықтық жағдайының ерекшеліктерін сипаттайды. Бірақ, мәселеге тереңірек қарауымыз керек. Ерекше талап қоюмен іс жүргізу және тұлғалар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін талап қою арқылы іс жүргізуден өзгеше жолмен қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған. Онда мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне сотпен жалпылама теріс баға беріліп, олардың құқықтық әсері жойылады. Сондықтан болашақта субъективтік құқық пен заңды мүдде бұзылуы үшін алғы себептер алынып тасталады. Егер сотқа жүгінген кезде әкімшілік оған теріс әрекетінің қысымы орын алып тұрса, ол да жойылады. Бірақ, талап қоюмен іс жүргізу атқаратын міндетті яғни, бұзылған субъективтік құқықтарды материалдық-құқықтық нормаларды қолданып, қалпына келтіруді ерекше талап қоюмен іс жүргізу атқармайтын сияқты. Сонда да, істердің осындай санаты қаралып жатқан кезде құқықтарды талап қою арқылы қорғау құралдарын араластырып қолдануға кедергі жоқ.

Ерекше талап қоюдың, құқықтарды қорғауға қатысты тәсілдерінің ыңғайсыздығы, тек сыртқы көріністен ғана орын алады.

Негізінен ерекше талап қоюмен қаралатын істер бойынша шығарылатын сот шешімдерінің жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар құқықтары бұзылуының алдын алуда мәні жоғарырақ болады десек қателеспейміз. Мемлекеттік органның, лауазымды адамның әрекеттері түбірінен заңсыз болып табылады. Сот талап қою мен іс жүргізуде мұндай қорытындыларға келмеуі де мүмкін. Сот аталған әрекеттердің заңсыздығын, талап қоюмен іс жүргізуде, көбінесе міндетті күші айқындалмаған жеке ұйғарымдарда көрсетеді.

Сот ісін ерекше талап қоюмен жүргізудің превенциялық мәні, оның нәтижесінде шығарылған сот шешімінің өзге тұлғаларға қатысты айқындау болуына байланысты өсе түседі. Әсіресе бұл нормативтік құқықтық актілер заңсыз деп танылған жағдайларда көрініс табады.

Болашақта іс жүргізудің бұл түрінің мәні одан да әрі арта түсуі қажет. Мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның қандай да болсын әркеттері (бақылау органдардың көптеген тексерулері, айыптар, мүлікке, банктік есеп шоттарға арест салу, мүлікті билеудегі шектеулер, қызметті тоқтата тұру, ұстаулар және с. с.), азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен міндеттеріне әсер ететін әрекеттері сотта қаралудың нысанасы болуы тиіс.[4]

Азаматтық істерді кейбір санаттары үшін оларды сотқа дейін алдын ала шешу тәртібі Заңдарымен белгіленген. Бұл тәртіпті сақтау шаруашылық қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз етуге, мүдделі тұлғалардың құқықтарын тезірек қалпына келтіруге және сотты даусыз істерден босатуға ықпал етеді. Мүдделі тұлға сотқа дейінгі тәртіппен өз құқығын қорғай алмаса, сотқа жүгіне алады.

1999 жылы 13 шілдеде Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі (әрі қарай – АІЖК) қабылданған кезде заң мәтінінде “Заңды тұлғалар, заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын азаматтар болып табылатын тараптардың мүліктік дауларды сотқа дейінгі реттеуі” деп аталатын 12 тарау көзделген еді. Ол бойынша заңды тұлғалар немесе заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын азаматтар өздерінің мүліктік даулары бойынша сотқа дейінгі реттеу тәртібін сақтаулары керек болатын. Егер претензия мен шағымға қанағаттанбаса немесе жауап ала алмаса, сотқа жүгіне алатын. 2001 жылғы 11 шілдедегі “ ҚР-ның кейбір заң актілеріне сот ісін жүргізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” Заңымен АІЖК-дегі осы 12 тарау алынып тасталды. Сөйтіп қазіргі әрекет етуші заңдарға сәйкес істі сотқа дейін алдын ала шешу тәртібі барлық істер бойынша емес, заңда көзделген істер бойынша ғана қолданылады. Енді кез келген тұлға өзінің бұзылған немесе даулы құқығын қорғау үшін тікелей сотқа жүгінуіне кең мүмкіндіктерге ие болды.

Істерді сотқа дейін алдын ала шешудің тәртібі шартты түрде екі нысанда жүзеге асырылады. Біріншісі, мүдделі тұлғаның заңда белгіленген тәртіппен осындай істерді мәні бойынша шешуге құқылы сәйкес органдарға жүгінуі; екіншісі, нысанға бір тараптың сотқа жүгінгенге дейін екінші тарапқа өзінің талаптарын қанағаттандыру туралы претензия беруі.

Жоғарыда аталған бірінші нысанда бұзылған немесе даулы құқықты қорғау арнайы заңды органдар арқылы жүзеге асып, заңды іс өзінің іс жүргізушілік мағынасында шешіледі. Мұндай тәртіп 1999 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының Патент Заңында көзделген (22 бабының 6, 10 тармақтары, 23 бабының 2 тармағы, 29 бабының 2 тармағы, 32 бабы). Мысалы, осы заңның 22 бабының 6 тармағына сәйкес, егер ресми сараптама нәтижесінде өтінім қорғалмайтын өнертабыс объектілеріне жататыны анықталс, алдын ала патент беруден бас тарту туралы шешім шығарылады. Егер өтінім беруші ол ұсынған формулада өнімнің бастапқы материалдарында болмаған белгілердің жүргені туралы немесе өнертабыс ретінде қорғалатын объектіден басқа өнертабыс ретінде қорғалатын объектіге жатпайтын сипаты болса немесе соған қатысты өнертабыс бірлігі талаптары бұзылуына байланысты қарау өткізілмегені туралы хабарланған кейін өнертабыс формуласын өзгертпесе де, алдын ала петент беруден бас тарту туралы шешім шығарылады. Өтінім беруші алдын ала петент беруден бас тарту туралы шешім жіберілген күннен бастап үш ай мерзімде мемлекетті патент ұйымы — Қазпатентке қарсылық (претензия) бере алады. Қарсылықты ол түскен күннен бастап екі ай мерзімде Қазпатенттің мамандандырылған құрылымдық бөлімшесі болып табылатын шағым кеңесі қарауға тиіс. Берілген қарсылық шағым кеңесінің алқа отырысында қаралады. Заңда белгіленген қарау мерзімі қарсылық берген адамның өтінімі бойынша ұзартылуы мүмкін, бірақ ол қарсылықты қарау үшін белгіленген мерзімі өткен күннен бастап алты айдан аспауы керек (ҚР-ның Патент Заңының 32 бабының 2 тармағы). Шағым кеңесінің шешіміне қарсылық берген адам өзі шешімді алған күннен бастап алты ай ішінде оған сотқа шағымдануы мүмкін. Келтірген мысал бойынша Қазпатенттің шағым кеңесі өнертабысқа алдын ала патент беруден бас тартуға байланысты дауды сотқа дейін шешетін міндетті арнайы орган болып отыр.

Негізсіз соттаумен, қылмыстық жауапкершілікке негізсіз тартумен, бұлтартпау шарасы ретінде негізсіз қамауға алумен байланысты азаматқа келтірілген зиянды өтеу, еңбек, зейнетақымен қамтамасыз ету, тұрғын үй және басқа құқықтарын қалпына келтіру туралы даулар бойынша да сотқа дейінгі тәртіп белгіленген. Бұл жөнінде 1999 жылғы 13 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексінің (әрі қарай — ҚІЖК) 4 тарауында белгіленген. Осыған байланысты ҚР Жоғарғы Сотының Пленумының 1999 жылғы 9 шілдедегі №7 “Қылмыстық процесті жүргізуші органдардың заңсыз әрекеттері салдарынан келтітірілген зиянды өтеу жөніндегі заңнаманы қолдану тәжірибесі туралы”, 2001 жылғы 21 маусымдағы №3 “Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануы туралы” қаулыларында түсініктеме беріледі. Азамат мәлімдеген зиянды өтеу, құқықтарды қалпына келтіру туралы талаптар, анықтама, алдын-ала тергеу, прокуратура органдарында, әлеуметтік қамтамасыз ету, жергілікті басқару органдарында және өз құзыретін мәлімделген талаптарды, қарау кіретін басқа да органдармен қаралады. ҚІЖК 45 бабына сәйкес мүлікті зиянды өтеуге ақшалай төлемдерді төлеу туралы талаптарды осындай талаптарды мәлімдеуге құқылы тұлғалар төлемдер жүргізу туралы қаулыны алған сәттен бастап 3 жылдың ішінде қоя алады, ал өзге құқықтарды қалпына келтіру туралы талаптарды, құқықтарды қалпына келтіру тәртібін түсіндіретін хабарламаны алған күннен бастап алты айдың ішінде қоюына болады. Құзыретті орган арыз түскен күннен бастап бір айдан кешіктірмей қажетті жағдайларда қаржы органдарынан және әлеуметтік қорғау органдарынан есепті сұратып алдырып, зиянның мөлшерін анықтайды, осыдан кейін инфляцияны ескере отырып осы зиянды өтеуге байланысты төлемдер жүргізу туралы қаулы шығарады (ҚІЖК 43 бабының 4 бөлігі). Егер, ақтау немесе зиянды өтеу туралы талап қанағаттандырылмаса немесе тұлға, қабылданған шешіммен келіспесе, ол сотқа талап қою тәртібімен жүгіне алады (ҚІЖК 47 бабы).

Жұмыскердің, еңбек міндеттерін атқаруына байланысты денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу туралы арызы бірден сотқа немесе алдымен әкімшілікке берілетіндігі жөнінде, заңнамада айқын жауап жоқ. 1999 жылғы 10 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы” Заңның 90 бабының 1 тармағына сәйкес егер қызметкер өзінің еңбек (қызметтік) міндеттерін атқаруына байланысты жұмыс берушінің кінәсінен жарақат алса немесе денсаулығына өзге де зақым келіп, соның салдарынан еңбек қабілетін толық немесе ішіанара жоғалтса, жұмыс беруші қызметкерге сақтандыру өтемі төленбейтін кезде оған келтірілген зиянды Қазақстан Республикасының нормативтік актілерінде көзделген тәртіппен өтеуге міндетті. Ал, ҚР Министрлер Кабинетінің 1993 жылғы 17 наурызындағы №201 қаулысымен бекітілген «Жұмысшылар мен қызметшілерге еңбек міндетін атқаруына байланысты мертігіп қалған жағдайда немесе денсаулығына басқаша зақым келгенде олардың шеккен зиянын меншіктің барлық нысанындағы ұйымдардың өтеуі жөніндегі ережесіне” сәйкес денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу туралы арыз алдымен ұйымның әкімшілігіне берілуі керек. “Жұмысшылар мен қызметшілерге еңбек міндетін атқаруына байланысты мертігіп қалған жағдайда немесе денсаулығына басқаша зақым келгенде олардың шеккен зиянын меншіктің барлық нысанындағы ұйымдардың өтеуі жөніндегі ереженің” 15 тармағына сәйкес денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу туралы жұмыскерлердің арызы алдымен еңбекте мертігіп қалған жағдайда шеккен зияны үшін жауапты ұйымға берілуі керек. Аталған ереженің 16 тармағы бойынша ұйым әкімшілігі арыздың барлық қажетті құжаттарымен немесе қосымша құжаттардың түскен күнінен бастап 10 күннен кешіктірмей арызды қарап, сәйкес шешім қабылдауға міндетті. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 9 шілдедегі №9 “Республика соттарының денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы” қаулысында осы заң актілерін соттардың тәжірибе барысында қолдануы жөнінде түсіндірме беріледі. Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы заңның 97 бабына сәйкес еңбек даулары сот тәртібімен немесе тараптардың келісуімен келісім комиссиясында қаралады. Сонда еңбектік-құқықтық қатынастарынан туындайтын осындай даулар бойынша сотқа дейінгі тәртіп белгіленгендігі немесе белгіленбегендігі нақты болмай отыр. Сондықтан алдағы уақыттарда осы мәселені заңдық реттеудегі жетілдіру қажет.

Істерді сотқа дейін шешудің тәртібі Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 5 қазандағы “Өндірістік кооператив туралы” Заңның 22 бабында көзделген, яғни кооператив мүшелерінің арасында таза табысты бөлу туралы дау, соттың іс жүргізуіне осы мәселе бойынша кооператив мүшелерінің жалпы жиналысының шешімі болған жағдайда ғана қабылдана алады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 10 шілдедегі “Акционерлік қоғамдар туралы” Заңның 48 бабына сәйкес дивиденттер төлеу мәселелері бойынша даулар, егер осы мәселе бойынша акционерлік қоғамның директорлар кеңесінің немесе акционерлердің жалпы жиналысының шешімі болса ғана, сотта қарала алады.

Сондай-ақ істі сотқа дейін шешу тәртібі ерекше талап қоюмен және ерекше жүргізілетін бірқатар істер үшін де белгіленген. Атап айтқанда, АІЖК 286 бабының 1 бөлігіне сәйкес органдар мен лауазымды тұлғалардың актілері мен іс-әрекеттерін заңсыз деп тану туралы прокурор сотқа жүгінгенге дейін сол актіні шығарған немесе іс-әрекетті жасаған органға немесе лауазымды адамға не жоғары тұрған органға немесе лауазымды адамға актінің немесе іс-әрекеттің заңсыздығына байланысты наразылық келтіру керек. Сотқа арыз наразылықты қарау нәтижелері туралы хабарлама алған кезден бастап он күн мерзімде немесе оны қараудың заңда белгіленген мерзім өткеннен кейін ғана беріледі. АІЖК 292, 294 баптарына сәйкес мүдделі тұлға заңдық маңызы бар фактілерді анықтау туралы арызбен сотқа жүгінген кезде арызды осы фактілерді куәландыратын тиісті құжаттарды өзге тәртіппен алу мүмкін болмағандығын не жоғалған құжаттарды қалпына келтіру мүмкін емес екендігін растайтын дәлелдемелерін келтіруі керек. Яғни басқа органдар арқылы заңдық маңызы бар фактілерді анықтау мүмкін емес болған жағдайда ғана сотқа жүгінуге болады. АІЖК 318 бабына сәйкес азаматтық хал актілерін жазу кітаптарындағы жазулардың жаңсақтықтарын анықтау туралы арыз алдымен азаматтық хал актілерін жазу органына берілуі керек. Егер азаматтық хал актілерін жазу органы жасалған жазбаға түзетулер енгізуден бас тартса, мүдделі тұлға сотқа жүгіне алады.

Енді дауларды сотқа дейін алдын-ала шешудің претензиялық тәртібінің мәселелерін қарастырайық. Оның мәні мынада: құқықтық қатынастағы құқылы тарап осы құқықтық қатынастың тарабына өзінің міндетін ерікті түрде орындау талабымен жүгінеді, жауапкер талапты толық немесе ішінара қанағаттандырудан бас тартқан жағдайда немесе претензияға заңда көзделген мерзім ішінде жауап ала алмаса, өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін мәжбүрлеп жүзеге асыру үшін сотқа талап қою құқығына ие болады.[5] Тараптар претензиялық тәртіпті адал орындаған жағдайда бұзылған құқықты дер кезінде қалпына келтіруге және дауды жоюға қол жеткізеді. Осы жерде “претензия” сөзінің қазақ тіліне аударылуына байланысты мәселенің өзекті екендігі айта кеткен орынды. Бұл термин латынның “praetensіon”, ағылшын тілінің “ praetensіon-ң” сөзінен шыққан. Орыс тілінде “претензия” деген терминмен белгіленген. Бұл сөз қазақ тіліне аударғанда “бір затқа ие болу құқығын мәлімдеу” дегенді білдіреді. Заң актілерінен, сөздіктерден “претензияның” әр түрлі аудармаларын кездестіруге болады. Мысалы арыз, дау, наразылық, қарсылық, талап, талап-шағым, тілек, кінарат, қыңыржақ тәрізді аудармалары беріледі. Бірақ бұлардың ешқайсысы аталған терминнің мағынасына келіспейді. Сондықтан нақты аудармасы болмағандықтан қазақша нақты аудармасын тапқанша, “претензия” деп қалдыру қажет тәрізді.

Претензиялық тәртіптің қолданылу аясы өте тар, өйткені ол істердің жекелеген санаттары үшін ғана белгіленген. Аталмыш тәртіп нормативтік құқықтық актілерде көзделеді немесе шарттарда тараптардың өзара келісуімен белгіленуі мүмкін. Атап айтқанда заң актілерімен төмендегі істер бойынша претензиялық тәртіп белгіленген:

ҚР Азаматтық кодексінің 706 бабының 1 тармағына сәйкес тасымалдаушыға жүк тасымалдаудан туындайтын талапты қою үшін заң актілерімен көзделген тіртіппен претензия беру міндетті. Претензия беру тәртібі 1994 жылғы 21 қыркүйектегі “Қазақстан Республикасындағы көлік туралы” ҚР заңында (1998 жылғы 28 желтоқсандағы өзгерістері мен толықтыруларымен

қоса алғанда), ҚР Үкіметімен 1996 жылғы 18 қарашада бекітілген Қазақстан Республикасының темір жолдарының уақытша жарғысында баяндалады. Аталған заңның 17-1 бабы “Жүктер мен жолаушыларды тасымалдау бойынша талап қою[6] және талап арыз беру” деп аталды. Мұнда былай делінген: “Тасымалдаумен байланысты дау жөнінде тасымалдаушыға талап арыз бергенге дейін оған талап қойылуы керек. Талаптар үш айдың ішінде қойылуы керек, ал айыппұлдар мен өсімді төлеу туралы талаптар бір айдың ішінде қойылады. Тасымалдаушы бір айдың ішінде қойылған талапты қарауға және арыз берушіге оның қанағаттандырылатыны немесе қабылданбайтыны туралы хабарлауға міндетті, ал бір құжат бойынша әр түрлі тасымалдаушылар жүзеге асыратын тасымалдау бойынша талаптарға қатысты — үш айдың ішінде және айыппұлдар мен өсімдерді төлеу туралы талаптарға қатысты – бір айдың ішінде деген мерзімдер белгіленеді. Егер талап қабылданбаса немесе осы бапта белгіленген мерзімде жауап алынбаса, мәлімдеушіде талап арыз беру құқығы пайда болады”. ҚР Азаматтық кодексінде жолаушыларды және қол жүгін тасымалдауға байланысты талаптар бойынша претензиялық тәртіпті сақтау міндеті көрсетілмеген. Демек бұл жағдайларда претензиялық тәртіпті сақтау міндетті емес. Көлік туралы әрекет етуші кодекстер мен жарғыларда жүк тасымалдауға байланысты талаптар бойынша әр түрлі претензиялық мерзімдер көзделген. “Қазақстан Республикасындағы көлік туралы” Заңның күші оларға қарағанда жоғары болғандықтан, заңда көзделген претензиялық мерзім қолданылуы керек.

Қазақ КСР-нің 1991 жылғы 5 маусымдағы “Тұтынушылардың праволарын қорғау туралы” Заңының 13 бабының 1 бөлігінде, 20 және 23 баптарында тұтынушылардың талаптарын шешудің алдын-ала сотқа дейінгі тәртібі білгіленген. Осы заңның 14

бабының 2 бөлігіне сәйкес тұтынушының талабы тауар сатып алынған жердегі сауда ұйымына, сатушыға немесе тұтынушының тұрған жеріндегі оның өкіліне тауар үшін белгіленген кепілдік берілген мерзімнің ішінде берілуі керек. Кепілдік берілген мерзім белгіленбеген тауарлардың кемшіліктері байқалған жағдайда сатып алған күнді санамағанда 14 күндік мерзім ішінде немесе лабороториялық талдау арқылы не сауда сарабынан өткізу нәтижесінде расталған жасырын ақаулар болған жағдайда 6 айдың ішінде талап қойылады. Маусымдық тауарлар үшін кінә қою мерзімі тиісті маусым келген кезден бастап есептеледі. Сауда ұйымы талапты қанағаттандырылмаған жағдайда тұтынушы сотқа жүгіне алады. Бұл жөнінде ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1996 жылғы 25 шілдедегі №7 “Соттардың тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнаманы қолдану тәжірибесі туралы” қаулысында түсіндірме беріледі.

Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 27 желтоқсандағы “Шетелдік инвестициялар туралы” Заңның 27 бабына сәйкес инвестициялық даулар мүмкіндігінше келіссөздер арқылы шешілуі керек. Егер мұндай дауларды кез келген бір тараптың екінші тарапқа жазбаша өнітіш жасалған күнінен бастап үш ай бойы келіссөз арқылы шешу мүмкін болмаса, дау кез-келген бір тараптың таңдауымен шетелдік инвестордың жазбаша келісімі болған жағдайда сот органдарына, басқа органдарға берілуі мүмкін.

Бұлардан басқа істер бойынша дауды сотқа дейін шешу тәртібін қолдану міндетті емес. Егер тараптар бір-бірімен шарт жасау кезінде болашақта туындаған дауды өзара шешуге келіссе, претензиялық тәртіпті сақтаулары керек. Бұл жағдайда тараптар ҚР Министрлер Кабинетінің 1993 жылғы 15 ақпанда №111 Қаулысымен бекітілген “Шаруашылық шарттар жөніндегі наразылықтарды табыс етудің және оларды кәсіпорындардың, ұйымдар мен мекемелердің қарауының, келіспеушіліктерді реттеудің тәртібі туралы” Ережені басшылыққа алады. Бұл ережеде претензия беру тәртібі мен мерзімі, претензияның мазмұны, претензия қараудың тәртібі мен мерзімі көрсетілген. Осы жерде аталған ереженің көптеген тұстарының қазіргі кезде әрекет етуші заңдарға қайшы келіп жатқан тұстары бар екендігі айта кету керек. Атап айтқанда ереженің 20 тармағына сәйкес егер претензияны мойындау туралы жауапта мойындалған соманың аударылғаны жөнінде айтылмаса, претензия мәлімдеуші жауап алғаннан бастап 20 күн өткеннен кейін банкке борышкер мойындаған соманы даусыз тәртіппен аударуға өкім беруге құқылы. Ал ҚР Азаматтық кодексінің 741 бабына сүйенсек, заңды тұлғалар мен азаматтардың банктердегі ақшаларын олардың келісімінсіз алу соттың заңды күшіне енген шешімі немесе үкімінің негізінде ғана жүргізілуі керек. Сондай-ақ ереже мәтінінің кей тұстарында 1995 жылы таратылған төрелік соттар жөнінде айтылады. Осы ереженің күші жүк тасымалдау жөніндегі шарт пен байланыс қызметін көрсету жөніндегі операциялардан туындайтын көлік және байланыс кәсіпорындарына берілетін претензияларға, банктер мен салық қызметі үшін сотқа дейін істі шешу тәртібіне, мемлекет мұқтаждары үшін өнім жеткізуге байланысты жасалған мемлекеттік келісім-шартқа дау айту жағдайларына таралмайды. Жүк тасымалдаушы байланысты дауларды сотқа дейін шешу тәртібі жоғарыда айтып өтілді. Ал байланыс қызметін көрсету жөніндегі операциялардан туындайтын даулар бойынша претензиялық тәртіп ҚР Көлік және коммуникация Министрлігінің 1997 жылғы 27 мамырдағы №465 және ҚР Экономика және сауда Министрлігінің 1997 жылғы 30 мамырдағы №81 біріккен бұйрығымен бекітілген “Жергілікті телекоммуникациялар тораптарының, телеграф және поштаның қызмет көрсетуі туралы” Ережесімен реттеледі. Ал салық қызметі органдарының сотқа дейін претензия мәлімдеу немесе өздеріне берілген претензияларды қарау тәртібі ҚР Мемлекеттік кіріс Министрлігінің 1999 жылғы 2 тамыздағы №896 бұйрығымен бекітілген “Салық қызметі органдарының претензиялар мен талаптар мәлімдеу және оларды қарау тәртібі туралы” нұсқаулықта (2001 жылдың 21 наурызында №338 бұйрықпен өзгерістер енгізілді) көзделген. Бірақ бұл нұсқаулық ҚР Әділет Министрлігінде тіркелмеген, сондықтан оны басшылыққа алуға болмайды. Ереженің күші қолданылмайтын қалған істер бойынша претензиялық тәртіпті реттейтін нормативтік акті жоқ.

Претензиялық тәртіпті сақтаумен байланысты туындайтын назар аударуға тұрарлық бірқатар мәселелерді нақтылау қажет тәрізді:

мүдделі тұлғаның претензиялық тәртіпті сақтағанымен талап қою мерзімін өткізіп алуының салдары қандай болуы мүмкін? ҚР Азаматтық кодексінің 179 бабының 1 тармағына сәйкес бұзылған құқықты қорғау туралы талаптарды сот талап қою мерзімінің өтіп кетуіне қарамастан қабылдауы керек. Демек судья талап арызды қабылдап, істі мәні бойынша қарайды. Мұнда алдымен талаптың ескіру мерзімін қалпына келтіру туралы мәселе шешіледі. ҚР Азаматтық кодексінің 185 бабының 1 тармағына сәйкес егер талаптың ескіру мерзімін өткізіп алу себебі дәлелді болса, бұл мерзім қалпына келтіріледі. Талаптың ескіру мерзімі қалпына келтірілгеннен кейін судья талап негізді болса, талапты қанағаттандыру туралы не талап негізсіз болса, талапты қанағаттандырудан бас тарту туралы шешім шығарады. Егер талаптың ескіру мерзімі қалпына келтірілмесе, талапты қанағаттандырудан бас тарту туралы шешім шығарылады;
қарсы талапқа қатысты істі сотқа дейін алдын-ала шешу тәртібі қалай қолданылады? Қарсы талап қою кезінде алғашқы талапты беру кезіндегі барлық тәртіп сақталуы керек. Демек жауапкер бұл іс бойынша заңмен бегіленген болса қаржы талап қойғанға дейін істі сотқа дейін шешудің тәртібін сақтауы керек. Қарсы талаптарды мәлімдеу мүмкіндігі және қажеттілігі мәлімделген претензия қарау барысында анықталуы мүмкін. Сондықтан қарсылықтары претензияға жауапта көрсетіледі. Мұндай жағдайда жеке хат түріндегі претензияның болмауын дауды тараптардың өзара тікелей реттеуінің белгіленген тәртібін бұзу ретінде қарастыруға болмайды. Сонда егер жауапкер қарсылықтарын претензияға жауабында көрсетсе, ал алғашқы талап қоюшы бұл қарсылықтарға жауап бермесе немесе қанағаттандырмаса, претензиялық тәртіп сақталды деп есептелінеді;
претензияның нысаны қандай болуы керек? Претензия тапсырыстық немесе бағалы хатпен жіберіледі не претензия табыс етілген адамның қолымен куәландырылып қолхат алу жолымен тапсырылады немесе өзге жолдармен (телекс, телетайп, факс, поштаграмма арқылы және т. б.) жіберіледі. Претензия деп есептеу үшін нормативтік актіде белгіленген мазмұны сақталуы керек (Шаруашылық шарттар жөніндегі наразылықтарды табыс етудің және оларды кәсіпорындардың, ұйымдар мен мекемелердің қарауының, келіспеушіліктерді реттеудің тәртібі туралы ереженің 6 тармағы) немесе претензияға жауап беру үшін қажетті барлық мәліметтер болуы керек. Демек жауапкерге жіберілген мәлімдемені претензия деп тану туралы мәселе претензияның нысанына емес мазмұнына байланысты шешіледі;
претензияда көрсетілген талаптар талап арыздағы талаптармен қалай байланысады? Олар нысаны және мәні жағынан сәйкес келмеуі мүмкін. Бұл мәселені анықтау нақты дауды сотқа дейін реттеуге қабылдаған шараларды бағалау үшін маңызды. Претензияда талаптарды біріктірудің жалпы ережесі болмағанымен, айта кету керек, егер талаптар өзара байланысты болған жағдайда біріктіруге болады. Талап арызда бірнеше претензияның талаптарын біріктіруге болады. Талап қоюшы бір претензияның материалы бойынша бірнеше талап арыз беруі немесе претензиядағы талаптардың бір бөлігі бойынша ғана талап қоюы мүмкін. Егер бірнеше талаптарды біріктіріп, бір талап арыз берсе сот, сотқа дейін шешу тәртібін сақталмаған талаптарды бөлек іс жүргізуге бөліп, олар бойынша арызды қайтарады;
заңмен сотқа дейін алдын-ала шешу тәртібі белгіленген іс бойынша жауапкер сотта тең жауапкер ретінде басқа тұлғаны тарту туралы өтінім бере ала ма? Мұндай өтінім сол тұлғаға қатысты претензиялық тәртіп сақталғандығы жөнінде дәлелдемелер тапсырылған жағдайда ғана қанағаттандырылады;
басқа тұлғаның құқығын қорғап жүгінген прокурордың талабына істі алдын-ала сотқа дейін реттеу тәртібі қолданыла ма? Әдебиеттерде прокурордың істі сотқа дейін шешу тәртібін міндетті түрде сақтауы тиістігі жөнінде пікірлер айтылады. Бірақ, біржақты пікір айту дұрыс емес. Претензияны бір-біріне даулы материалдық құқықтық қатынастың субъектілері ғана қоюы керек. Прокурор бұл қатынастың субъектісі болып табылмайды. Осыған байланысты Г.Л. Осокина былай деп ой түйеді: “Прокурордың талап қою құқығын материалдық құқықтық қатынас субъектілерінің бір-біріне претензия мәлімдеуге байланысты іс-әрекеттеріне тәуелді етуге болмайды. Егер прокурордың талап қою құқығы материалдық құқықтық қатынас субъектілерінің іс-әрекеттеріне тәуелді болса, прокурордың талабы институты құқықбұзушылықтармен күрес құралы ретінде оған артылған үмітті ақтамайды, яғни өзіне жүктелген міндеттерді орындамайды. Сондықтан прокурор құқықбұзушыға претензия мәлімделмеуіне қарамастан сотқа талап қоя алады”.[7] ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 2000 жылғы 30 маусымдағы №5 “Соттардың азаматтық іс жүргізу заңдарының кейбір нормаларын қолдануының мәселелері туралы” қаулысында бұл мәселе

былайша түсініктеме беріледі: “Мүліктік дауларды сотқа дейін реттеу тәртібі прокурордың мемлекет мүддесі үшін немесе егер мемлекет мүддесін қозғайтын жеке немесе заңды тұлғалардың мүдделері үшін қойған талаптарына таралмайды”. Демек прокурор мемлекет мүддесін көздейтін талаппен сотқа тікелей жүгіне алады. Қалған жағдайларда прокурордың талабына істі сотқа дейін шешу тәртібі қолданылады. АІЖК 55 бабының 3 бөлігіне сәйкес прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы, егер адам дәлелді себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана талап қоя алады. Демек өзіне мүдделі тұлға жүгінген жағдайда прокурор, егер заңмен істің осы санаты үшін сотқа дейін реттеу тәртібі белгіленген болса, осы тәртіптің сақталғандығын анықтауы керек.

Азаматтық іс жүргізу құқығы теориясында істерді сотқа дейін алдын-ала шешудің тәртібі туралы мәселе тың тақырыптардың бірі болып табылады. Бұл мәселе төңірегіндегі қалам сілтеген ғалым-заңгерлер саны өте аз. Қазақстан Республикасында аталған тақырыпты қозғаған ғалымдар саусақпен санарлық. Осыған байланысты істерді сотқа дейін алдын-ала шешудің тәртібі туралы мәселенің ғалымдардың қызу пікірталасын туғызған жақтары жетіп артылады. Ғалымдардың бір тобы істі сотқа дейін алдын-ала шешудің заңдармен белгіленген тәртібін сақтауды талап қою құқығының алғы шарты ретінде қарастыру қажеттігі жөнінде ой айтса,[8] енді біреулері талап қою құқығын іске асырудың шарты ретінде қарастыруды ұсынады.[9]

Процессуалист-ғалым Г.Л. Осокина бұл мәселені істерді сотқа дейін алдын ала шешудің тәртібін сақтау мүмкіндігінің жойылғандығы немесе жойылмағандығына байланысты шешуді ұсынады.

Егер бұл мүмкіндік жойылса, талап қою құқығының алғы шарты ретінде болады. Егер істі сотқа дейін алдын ала шешудің тәртібін сақтау мүмкіндігі жойылмаса, онда талап қою құқығын іске асырудың мүмкіндігі де жойылған жоқ, демек бұл жағдайда аталған мән-жай талап қою құқығын іске асырудың шарты ретінде болады.[10] Г.Л. Осокина мәселені осылайша шешу кезінде Ресей Федерациясының Азаматтық іс жүргізу кодексіне (әрі қарай – РФ АІЖК) сүйенеді. РФ АІЖК 129 бабының 2 тармағына сәйкес егер мүдделі тұлға сотқа жүгінген кезде істердің осы санаты үшін дауды сотқа дейін алдын ала шешудің заңдармен белгіленген тәртібін сақталмаса судья талап арызды қабылдаудан бас тартады. Осы бапта талап арызды қабылдаудан бас тарту, егер жіберілген бұзушылық жойылған жағдайда сол іс бойынша қайтадан жүгінуге кедергі келтірмейтіндігі жөнінде көрсетілген. Іс сотта қозғалып кеткен жағдайда, істердің осы санаты үшін дауды сотқа дейін алдын ала шешудің заңдармен белгіленген тәртібі сақталмаса және осы тәртіпті қолдану мүмкіндігі жойылса, РФ АІЖК 219 бабының 2 тармағына сәйкес іс жүргізу қысқартылады, ал осы тәртіпті қолдану мүмкіндігі жойылмаса, РФ АІЖК 221 бабының 1 тармағына сәйкес арыз қараусыз қалдырылады. Арызды қайтару мен қараусыз қалдыру сол талаппен сотқа екінші рет жүгінуге кедергі келтірмейді (АІЖК 154 бабының 3 бөлігі, 250 бабының 3 бөлігі). Ал егер аталған тәртіпті қолдану мүмкіндігі жойылса, сот талап арызды қабылдаудан бас тартады, іс қозғалып қойса іс жүргізуді қысқартады (АІЖК 153 бабының 1 бөлігінің 1 тармақшасы, 247 бабының 1 тармақшасы). Мысалы претензиялық мерзімді өткізіп алған жағдайда ол мерзімді қалпына келтіруге болмайды, сәйкесінше істі сотқа дейін алдын ала шешудің тәртібін сақтау мүмкіндігі жойылды. Ал бұл мүдделі тұлғаның сотқа жүгіну құқығынан айрылғанын білдіреді. Демек сот талап арызды қабылдай алмайды.

Олай болса Г.Л. Осокинаның пікірімен келісуге болады. Бірақ, Г.Л. Осокинаның өз зерттеуі нәтижесінде шығарған соңғы пайымдауы дұрыс емес тәрізді.

Дәлірек айтқанда ол былай деп жазады: “Егер қорғаушы-материалдық құқықтық қатынасты іске асыру мүмкіндігі жойылса және оны қалпына келтіру мүмкін емес болса (претензиялық мерзімдер қалпына келтірілмейді), істі сотқа дейін алдын ала шешудің тәртібін сақтамау талап қою құқығының жағымсыз алғышарты ретінде болады”.[11] Мұнда істі сотқа дейін алдын ала шешудің тәртібін сақтамау талап қою құқығының алғышарты ретінде болады дегенімен келісу қиын. Сонда бұл пайымдау аталған тәртіп сақталмаса, сотқа жүгінуге болады, ал сақталса сотқа жүгінуге болмайды дегенді аңғартып тұрған жоқ па? Ендеше істердің осы санаты үшін дауды сотқа дейін алдын ала шешудің заңдармен белгіленген тәртібін сақтау мүмкіндігінің жойылмауы талап қою құқығының алғышарты болады. Өйткені талап қоюшы претензиялық мерзімнің өтіп кетуіне байланысты жауапкерге претензиясын мәлімдей алмайды. Бірден сотқа жүгінген жағдайда сот претензиялық тәртіпті қолдану мүмкіндігінің жойылуына байланысты талап арызды қабылдаудан бас тартады. Ал істердің осы санаты үшін дауды сотқа дейін алдын ала шешудің заңдармен белгіленген тәртібін, егер осы тәртіпті қолдану мүмкіндігі жойылмаса сақтау, талап қою құқығын іске асыру шарты ретінде болады.

Осы тақырыппен жұмыс істеу кезінде еліміздің заң шығару қызметінде кемшілікті тұстары көп екендігін байқадым. Ел тәуелсіздігінің он жылы ішінде бірталай заңдар қабылданған екен. Сол заңдардың негізінде заңға тәуелді актілер де қабылданып жатыр. Еліміз болашақта құқықтық мемлекет құруға бет алғандықтан, құқық шығарушылықпен айналысып отырған азаматтарымыз жетілген, қоғамдық қатынастарды толық реттеуге қабілетті заңдар қабылдауға мүдделілік танытуда. Сондықтан заманмен үндесе алмаған кейбір заңдардың аз уақыт өмір сүріп, күшінің жойылуын немесе оларға үнемі өзгерістер мен толықтырулар енгізілуін осымен түсіндіруге болады. Бірақ өзгерістер мен толықтырулар енгізу барысында кемшіліктерге жол берілетіндігін жоққа шығаруға болмайды. Мәселен АІЖК-не 2001 жылдың 11 шілдесінде өзгерістер мен толықтырулар енгізгенде, айтып өткен 12 тараумен қоса, 151 бабының 2 бөлігінің 7 тармақшасы мен 151 бабының 5 тармақшасы да алынып тасталды. Мұнда талап арыздың мазмұнында істердің осы санаты үшін дауды сотқа дейін алдын ала шешудің заңмен белгіленген тәртібін сақтау жөнінде мәліметтердің көрсетілуі және соны растайтын құжаттарды талап арызға тіркеуі туралы айтылған болатын. Сонда бұл мән-жайлар көрсету міндетті болмаса, істі сотқа дейін алдын ала шешудің тәртібінің сақталғандығын сот қалай анықтайды деген сұрақ туындайды. Осыған байланысты алынып тасталған баптардың тармақшалары қайтадан АІЖК-де көзделуі керек. Сондай-ақ жоғарыда заңдар мен заңға тәуелді актілердің арасында қайшылықтар бар екендігі жөнінде айтылды. Бұл заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізген кезде сол заң нормаларын басшылыққа алып әзірленген және бекітілген заңға тәуелді актілер ұмыт қалып қоюымен байланысты сияқты. Сондықтан заңға тәуелді актілерді де уақытында заңдарға сәйкестендіріп отыру қажет. ҚР Жоғарғы Сотының Пленумының (Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы “Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы” Конституциялық заңымен Пленум таратылды) бірқатар қаулыларына да өзгеріс енгізу қажеттігі де талас тудырмауы керек. Сонымен тақырыпта баяндалған ой-ұсыныстар құзіретті лауазымды тұлғалар тарапынан қолдау тапса, сот тәжірибесіндегі ол қылықтар жойылар еді. Ал бұл азаматтар мен заңды тұлғалардың бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерінің тезірек қалпына келтірілуіне септігін тигізеді.

Сот реформасын жүргізудің ең басты міндеті – азаматтардың және ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін тиімді түрде қорғауды қамтамасыз ету. Бұл көрсетілген міндетті атқаруда тұлғалардың құқықтарын қорғаудың сапалы соттық механизмі қажет.

Бұл баяндама азаматтық сот ісін жүргізу тәртібінде сот актілерін оны қабылдаған соттың жою мәселесіне арналған. Дәлірек айтсақ, баяндама АІЖК 230 бабының 1 бөлігінде белгіленген ереженің заңның басқа ережелерімен үйлесімді түрде әрекет етуі және заңға жаңа құқықтық институттар енгізу талаптарына сәйкестілігі немесе сәйкес еместілігі қарастырылады.

Аталған баптың 1 бөлігінде келесі ереже білгіленген: “Іс жөнінде шешім жарияланғаннан кейін шешім шығарған соттың оны жоюға немесе өзгертуге құқығы жоқ”. Яғни, бұл ережеге сәйкес шешімді жою немесе өзгерту бірінші сатыдағы сот құзыретіне кірмейді. Мұндай ереженің болуы сот тарапынан шешімге өзгертулер мен толықтырулар енгізу мүмкіндігін жоққа шығарады және заңды да негізді шешім шығаруға ынталандырады.

Алдымен іс жүргізушілік заңда белгіленген сот актілерін оны қабылдаған соттың жою жағдайларын қарастырып өтейік.

АІЖК-нің 301 бабына сәйкес “хабар-ошарсыз кетті” деп танылған немесе “қайтыс болды” деп жарияланған азамат келген немесе оның жүрген жері анықталған жағдайда, сот жаңа шешіммен өзінің бұрын шығарған шешімінің күшін жояды.

Бірақ мұндай тәртіптің белгіленуі АІЖК 230 бабының 1 бөлігінде белгіленген ережеден алыныс болып табылады. Реттелінуге жататын қоғамдық қарым-қатынастың сипатына қарай заңда белгілі бір жалпы ережеден алыныстар белгіленуі мүмкін. Олар да өз алдына құқықтық норма болып табылады және міндетті түрде орындалуға жатады. Жоғарыда көрсетілгендей “хабар-ошарсыз кетті” деп танылған немесе “қайтыс болды” деп жарияланған азамат келген немесе оның жүрген жері анықталған жағдайда қабылданған сот шешімі шынайылыққа сәйкес келмейді және жалпы ережеге сәйкес мұндай жағдайдың орын алуына шешім қабылдаған соттың ешбір қатысы (кінәсі) болмайды. Сондықтан мұндай қатынасты реттеу үшін іс жүргізушілік заңда ондай шешімді қадағалау саты соты емес, ал оны қабылдаған соттың жою мүмкіндігі белгіленген ереженің болуын дұрыс деп есептейміз.

Жалпы ережеден алынысты қолдану үшін ең алдымен ол заңда белгіленуі керек (біздің жағдайымызда ол АІЖК 301 бабында белгіленген) және белгілі бір заң шығарушылық тәсіл арқылы оның алыныс, яғни арнайы норма екендігі көрсетілуі қажет (біздің жағдайымызда ол АІЖК-нің 290 бабының 1 бөлігінде көрініс табады).

Келесі жағдай АІЖК-нің 44 тарау ережелерінде белгіленген. Бұл тарау ережелеріне сәйкес бірінші саты соты жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарау жөнінде іс жүргізу тәртібінде заңды күшіне енген шешімдерді жоя алады.

Заңды күшіне енген сот шешімін жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарау азаматтық процестің жеке сатысы болып табылады. Заңда көрсетілген негіздер бойынша заңды күшіне енген шешім бұл сатыда қайта қаралуға жатады. Сот шешімін қайта қараудың басқа түрлерінен айырмашылығы — қайта қарауды және заңда көрсетілген негіздер болған жағдайда шешімді жоюды осы шешімді қабылдаған сот жүзеге асырады (АІЖК 405, 409 баптары).

Әрине, сот тәжірибесінде істі қарау барысында іске қатысушы тұлғалардың, олардың өкілдерінің немесе судьялар тарапынан қылмыстық әрекеттердің болуы сирек болса да орын алады. Мұндай жағдай азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыруда үлкен зиянын тигізеді. Ол әрекеттердің салдары ретінде сот қабылдаған шешім негізсіз болады, шынайылыққа сай болмайды. Сондықтан ол шешімді жоюды жоғары саты соты емес оны шығарған соттың құзыреттілігіне заңның жатқызуын дұрыс деп есептейміз.

Бірақ, әрекет етуші іс жүргізушілік заңдағы белгіленген соттың бұл құзыреттілігінің (АІЖК 409 бабы) болуы АІЖК-ның 230 бабының 1 бөлігінде белгіленген ережеге қайшы келеді деп санаймыз. 409 бап бойынша шешімді оны шығарған соттың жою мүмкіндігі белгіленсе, ал 230 баптың 1 бөлігінде ондай іс әрекетті жүзеге асыруға кесімді түрде тыйым салынады. Екі норманы қолдануда бәсекелестік туындайды. Жоғарыда келтірілген жағдайдағыдай 409 бапта белгіленген ереже іс жөнінде шешім жарияланғаннан кейін шешім шығарған соттың оны жоюға немесе өзгертуге құқығы жоқ ережесінен алыныс болып табылады. АІЖК 44 тарау ережелерінде соттың шешімді жою өкілеттілігі белгіленгенменен, оның жалпы ережеден алыныс екендігі ережесі белгіленбеген. Бұл екі нормада азаматтық іс жүргізу заңының ерекше бөлімінде орналасқандықтан, АІЖК-ның 409 бабында белгіленген ережені ешбір бәсекелестіксіз қолдану ережесінің болмауы – ол заңның кемшілігі.

Жоғарыда көрсетілген екі жағдай Қаз ССР АІЖК нормаларында да орын алған (Қаз ССР АІЖК 254, 337 баптары).

Әрекет етуші ҚР азаматтық іс жүргізу заңында жоғарыдағы көрсетілген жағдайлармен қатар сот актілерін оны қабылдаған соттың жоюының қосымша негіздері белгіленген. Ол негіздер бұйрық арқылы іс жүргізу (АІЖК 13 тарауы) және сырттай іс жүргізу және сырттай шешім шығару (АІЖК 24 тарауы) ережелерінде белгіленген.

Енді аталып кеткен іс жүргізу ережелеріне тоқталайық.

Бұйрық арқылы іс жүргізуге қатысты ондай ереже АІЖК 148 бабының 1 бөлігінде белгіленген: “Егер борышкерден белгіленген мерзімде мәлім етілген талапқа келіспеген қарсылық түссе, судья сот бұйрығының күшін жойып, ол туралы ұйғарым шығарады”.

Сот бұйрығы — өндіріп алушының даусыз талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шығарылған сот актісі (АІЖК 139 бабы).

Әдебиеттерде процессуалист ғалымдар сот бұйрығына және сот шешіміне тән ортақ белгі нышандардың бар екендігі көрсетеді. Мысалы, сот бұйрығы келесі белгілерге ие:

сот қаулыларының бір түрі;
мемлекеттік орган шығаратын акті;
заңда нақты анықталған белгілі бір талаптарға негізделіп шығарылатын қаулы;
азаматтық құқықтарды және заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау актісі;
іс жүргізушілік құжат.

Сонымен қатар, бірқатар мемлекеттердің іс жүргізушілік заңдарында сот бұйрығы заңды күшіне енген шешім қатарына жатқызылады. Мысалы, Чехославакия мемлекетінің іс жүргізушілік заңында сот бұйрығына қарсы қарсылық түспеген жағдайда, сот бұйрығы заңды күшіне енген шешім болып саналады.

Сот бұйрығының сот шешімімен көп ұқсастықтарының болуына қарамастан, сот бұйрығын оны шығарған соттың жою мүмкіндігінің белгіленуі дұрыс деп есептейміз. Бұл пікірімізге келесі негіздеме берейік: сот бұйрығы ақшалай сомаларды өндіріп алу туралы даусыз талаптар бойынша шығарылады. Бұйрық арқылы іс жүргізудің талап қою арқылы іс жүргізуден айырмашылығы — қойылған талаптардың даусыз сипатта болуы. Материалдық құқықтық талаптың сипаты даусыз болғандықтан, ол талап бойынша, шешім оңайлатылған тәртіпте (жалпы талап қою арқылы іс жүргізуге қарағанда) шығарылады. Яғни, істі қарау бойынша сот отырысы болмайды және борышкерді немесе өндіріп алушыны олардың түсіндірмелерін тыңдау үшін шақыртылмайды. Сондықтан жеңілдетілген тәртіпте қабылданған сот актісі жеңілдетілген тәртіпте жойылуы қажет. Қойылған талаптың даусыз сипатта болуы борышкерден қарсылық түскенге дейін сақталады. Заң шығарушының ойынша борышкерден қарсылық түскен уақытта өндіріп алушының талабы даулы сипатқа иеленеді және сол себепті даусыз саналған талап бойынша қабылданған сот бұйрығы жойылуға жатады.

Сот бұйрығын шығару АІЖК-ның 13 тарау ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады және бұл тәртіпте 230 бапта көрсетілген ереже қолданылуға жатпайды.

РСФСР АІЖК нормаларында сот бұйрығын шығарудың өзгеше тәртібі белгіленген, сот борышкердің қойылған талап бойынша позициясын білгеннен кейін ғана сот бұйрығын шығарады (РСФСР АІЖК 125-7 бабы).

Мұндай ереженің белгіленуінің келесі жағымды жақтарын көрсетейік: біріншіден, талаптың даусыз екендігі мән-жайын өндіріп алушы тапсырған құжаттармен қатар борышкердің пікірімен қуатталынады; екіншіден, сот бұйрығын жою мәселесі туындамайды; үшіншіден, сот бұйрығының атқарушылық құжат күші болғандықтан, ол қабылданған уақыттан бастап орындалуға жатады.

Сырттай іс жүргізу тәртібінде сырттай шешімді оны шығарған соттың жою өкілеттілігі белгіленген. АІЖК-ның 264 бабының 1 бөлігіне сәйкес, “жауапкер сырттай шешім шығарған сотқа өзі шешімнің көшірмесін алған кезден бастап бес күн ішінде бұл шешімнің күшін жою туралы арыз беруге құқылы”. Ал АІЖК 268 бабына сәйкес сырттай шешім шығарған сот, заңда көрсетілген негіздемелер болған жағдайда, ол арызды қанағаттандыруға құқылы.

Бірақ, АІЖК 268 бабында көрсетілген бірінші саты сотының сырттай шешімді жою өкілеттілігінің болуы АІЖК 230 бабының 1 бөлігіндегі ережеге қайшы келеді.

Мұндай қайшылықтың болуын заң шығарушының азаматтық іс жүргізу ережелерін белгілеу барысында қазіргі таңдағы азаматтық іс жүргізудің табиғатын нақты анықтай алмауынан деп есептейміз. Сырттай іс жүргізудің мәні жарыспалы іс жүргізудегі тараптардың өз еріктерімен белсенді түрде өз құқықтарын қорғауға, тараптардың өз іс әрекеттеріне жауапкершілікпен қарауына ынталандыруында.

Сырттай шешімді жеңілдетілген тәртіпте жою істің шешілуін ұзарту құралы ретінде емес, өз құқықтарын сотта қорғау мүмкіндігін қалпына келтіру құралы ретінде қарастыру қажет. Сондықтан, азаматтық іс жүргізуді жарыспалылық сипатта құрғандықтан, яғни, тұлғалардың өз құқықтарын қорғау мақсатында заңда белгіленген әр түрлі іс жүргізушілік әдістер мен тәсілдерді дербес жүзеге асыратындықтан және оларды жүзеге асыра алмауынан сол тұлғаларға қатысты жағымсыз салдар туындайтындықтан жауапкерге шешімді оңайлатылған тәртіпте жоюды талап ету құқығының белгіленуі өзін ақтайды.

Сот тәжірибесінде кейбір ретте істі сырттай іс жүргізу тәртібінде қарастырғанда жауапкердің өтініші бойынша сырттай шешімді соттың жою өкілеттілігі белгіленген АІЖК-нің 269 бабын қолданбайды. АІЖК-ң 230 бабының 1 бөлігінде кесімді түрде белгіленген ереженің болуынан, судьялар іс бойынша қабылдаған сырттай шешімде оны жеңілдетілген тәртіпте сол сотқа шағымдану тәртібін көрсетпейді. Мұндай қарама-қайшылықтарды жою мақсатында міндетті түрде іс жүргізушілік заңға, нақтырақ айтсақ АІЖК 230 бабына өзгерістер енгізу қажет.

Сырттай шешім – істі мәні бойынша шешетін шешім, белгілі бір мемлекеттік орган қаулысы, тұлғалар құқықтарын қорғау актісі. Сырттай шешім қабылданған уақыттан бастап, оны шығарған соттың өзгерте алмау қасиетіне ие бола ма? Дәлірек айтсақ, АІЖК 230 бабында көрсетілген ереже сырттай шешімге қатысты әрекет етеді ме? Бұл сұраққа кесімді түрде “иә” немесе “жоқ” деген жауап беруге болмайды деп есептейміз.

Біріншіден, бұл ереженің сырттай шешімге қатысты әрекет етпеуі сот тарапынан жасалуы мүмкін құқықбұзушылықтарды алдын-алу, жою механизмінің жойылуына әкеп соғады. Сырттай шешім қабылданған сот оған ешбір өзгеріс енгізу және оны заңда көрсетілмеген реттерде жою құзыреттілігіне ие болмауы керек.

Ал жоғарыда айтылғандардың негізінде сырттай шешімді оны шығарған соттың жою құқығының болмауы, іс жүргізудің жарыспалылық бастауларына қайшы келеді. Бұл қарама-қайшылықты жоюдың келесі жолын көрсетейік.

Азаматтық сотта іс жүргізу, нақты нормативтік белгіленген іс жүргізушілік құқықтық нысанда жүзеге асырылуы қажет. Іс жүргізуді мемлекеттік орган – сот жүзеге асыратындықтан және көпшілік жағдайда азаматтық іс жүргізу жеке құқықтық қарым қатынастарды жүзеге асыру мақсатында жүргізілетіндіктен, азаматтық іс жүргізушілік нысан жария және жеке мүдделердің үйлесімділігінде құрылуы қажет.

Іс жүргізушілік әрекеттер жазбаша іс жүргізушілік нысанда, яғни сот құжаттары нысанында, көрініс табуы керек. Сот құжаттарының құқықтық нысанының мазмұнының элементтері:

тиісті құжаттар тізілімі;
заңмен белгіленген әр құжатқа қойылатын талаптар ;
құжаттың заңға сәйкестілігін анықтайтын уақыт және шарттар;
құжат толтыруда заң талаптарын сақтамау салдары.

Іс жүргізушілік заңда сот қаулысын оны шығарған соттың немесе жоғары сатыдағы соттың жоюы мәселесі нақты бекітілуі керек. Бұл мәселе бойынша Эстония АІЖК 237 бабының 1 бөлігінде келесі ереже белгіленген: “Шешім жарияланғаннан кейін, шешімді шығарған сот оны жоюға немесе өзгертуге құқығы жоқ”. Сонымен қатар, бұл ереженің келесі толықтыруы белгіленген. Онда: “бұл ереже сырттай шешімге қатысты қолданылмайды” деп көрсетілген. Бұл жерде көріп отырғанымыздай Эстония мемлекетінің іс жүргізушілік заңында белгіленген ережеде біздің заңда кеткен кемшіліктің орны толтырылған. Бірақ Эстония іс жүргізу заңында белгіленген ереже бір олқылықты түзей отырып, басқа кемшіліктің орын алуына әкеледі. Ол кемшілік: сырттай шешімді оны шығарған соттың өзгертуі немесе жоюына нақты шектердің қойылмауында.

Осы тектес қарым қатынастарды реттеуде Беларус Республикасы іс жүргізушілік заң нормаларын үлгіге алуға болады. Беларус Республикасы АІЖК 332 бабында келесі ереже белгіленген : “Бірінші саты бойынша сот қаулысын шығарған сот, тек осы кодексте тікелей көрсетілген жағдайларда оны жоя немесе өзгерте алады”. Бұл заң нормасының ұтымды жақтарын айтар болсақ:

1) норма мазмұнынан көріп отырғанымыздай бұл ереже бірінші саты сотының барлық қаулыларына қатысты қолданылуға жатады;

сот қаулысын жоюдың немесе өзгертудің шектері белгіленген.

Осы көрсетілгендердің негізінде, іс жүргізушілік заң нормаларының қарама-қайшылықтарын жою мақсатында: біріншіден, АІЖК 230 бабының 1 бөлігінде белгіленген ереже, кесімді түрде болмауы қажет; екіншіден, АІЖК 230 бабының 1 бөлігі : “Бірінші саты бойынша сот қаулысын шығарған сот, тек осы кодексте тікелей көрсетілген жағдайларда оны жоя немесе өзгерте алады” деп белгілеуге болар еді. Бірақ бұл бап тек сот шешіміне арналған АІЖК-нің 18 тарауында орналасқан, ал біз бұл ережені барлық сот актілеріне қатысты қолдану мақсатын көздегендіктен АІЖК-нің 21 бабының 2.1. бөлігі ретінде белгілеуді ұсынамыз.

ІІІ. Азаматтық сот ісін жүргізудегі мәселелері

3.1. Азаматтық іс жүргізу нысанындағы азаматтық істі қарау мен шешу үшін маңызы

Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделге қолсұғушылық арқылы келтірілген моральдық зиян өтемін анықтау.

Ар-намыс пен қадір-қасиетке құқық тұлғаның негізгі табиғи құқықтарының бірі болып табылады. ҚР АК 143 бабының 1 тармағына сәйкес азамат немесе заңды тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтарды, ондай мағлұматты таратушы адам олардың шындыққа сай екендігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды талап етуге құылы. Көрсетілген баптың 6 тармағы азаматқа немесе заңды тұлғаға қатысты олардың ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар таратылған болса, олар мұндай мағлұматтарды теріске шығарумен бірге олардың таратылуымен өздеріне келтірілген залалдың немесе моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқылы екендігі белгілейді. Сондықтан аталған нормалардың негізінде ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді моральдық зиянды өтеу институты арқылы қорғау үшін ҚР АК 143, 951, 952 баптарында бекітілген ережелер қолданылуы тиіс. Ар-намыс пен қадір-қасиетті, іскерлік беделді моральдық зиян түріндегі азаматтық құқықтық жауапкершілік шарасы арқылы қорғаудың елеулі ерекшелігі болып зиян келтірушінің кінәсіз жауапкершілігі табылады. Осыған байланысты өтем мөлшерін анықтау кезінде қолданылатын формулада зиян келтіруші кінәсінің коэффициенті f(v) 1-ге тең болуы тиіс немесе мүлдем қолданылмауы қажет.

Кір келтіретін мағлұматтарды тарату жағдайлары үшін орташа моральдық зиян көлемі, алайда моральдық залал мөлшерін анықтау үшін мұндай мәліметтердің таралу аясын белгілеу де елеулі маңызға ие болғандықтан, орташа моральдық зиян сомасының көлемі мағлұматтардың таралу әдісіне/ кеңдігіне байланысты өзгеріп отырады. Сол сияқты таратылған мәліметтердің сипаты, яғни олардың ар-намысқа, қадір-қасиетке, іскерлік беделге кір келтіру дәрежесі, іс жүзіндегі моральдық зиян өтемін анықтау кезінде ескерілуге жатады. Бұл орайда, назар аударуға тұратын мән-жайлар коэффициенті (с) тиісінше өзгеріп отырады. Осыған байланысты аталған коэффициенттің (с) жәбірленушінің жеке қасиеттері мен ерекшеліктерінің коэффициентімен (і) өзара тығыз байланысты екендігін атап өту қажет, өйткені мұндай жағдайда әр түрлі тұлғалардың бір мәліметті әр түрлі қабылдап алу фактісін ескеру керек. Назар аударуға тұратын мән-жайлар ретінде, бірінші кезекте, жәбірленушіге кір келтіретін жалған мәліметтерді тарату нәтижесінде келтірілген салдарлар танылатындығы айғақ. Мұндай салдарлардың қатарына жұмыстан шығару, белгілі бір лауазымға сайламау, отбасының құлауы және т. б. жатуы мүмкін. Бұл орайда таратылған кір келтіретін мағлұматтар мен аталған жағымсыз салдарлардың арасындағы себепті байланысты дәлелдеу ауыртпалығы талап қоюшыға жүктеледі.

Тұлғаның іскерлік беделіне нұқсан келтіру моральдық зиянды өтеу тұрғысынан алғанда елеулі ерекшеліктерге ие емес. Тұлғаның іскерлік беделіне нұқсан келтіру – оның ар-намысына іскерлік айналым қатысушысы ретінде осы айналымның/ қатынастың басқа қатысушыларының алдында қол сұғу деп айтуға болады. Сондықтан бұл тұлғаның кәсіпкерлік немесе таза табыс табуға бағытталған қызметпен (шарттық міндеттемелерді орындау, заңнама, іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттерді сақтау және т. б.) айналысуымен байланысты мән-жайларды назар аударуға тұратын мән-жайлар ретінде тануға мүмкіндік береді.

Азаматтардың ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін дербес әрекет ретінде қорлау, яғни әдепсіз нысанда көрініс тапқан ар-намыс пен қадір-қасиетті қорлауды атап айтуға болады. Ең бірінші кезекте, тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетіне кір келтіретін мағлұматтарды тарату мен қорлаудың айырмашылықты анықтап алу қажет: бірінші жағдайда таратылатын мәліметтердің мазмұны шындыққа сай келмейтін болса, екінші жағдайда тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетіне мағлұматтардың әдепсіз нысанда таратылуы нұқсан келтіреді. Сот тәжірибесі әдепсіз нысан ретінде көбінесе қоғамда қалыптасқан тәртіп ережелеріне қайшы келетін жәбірленуші тұлғасының жағымсыз бағалануын таниды.

Осыған байланысты тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетіне кір келтіретін мәліметтердің өздері де әдепсіз нысанда көрініс табуы мүмкін екендігін атап өту қажет. Мұндай жағдайда жәбірленуші ҚР АК 143 бабының негізінде аталған мағлұматтардың теріске шығарылуын ғана емес, сонымен қатар ҚР АК 951 бабын басшылыққа ала отырып, моральдық зиянның өтелуін де талап етуге құқылы. Әдепсіз түрде зиян келтіру формуланың назар аударуға тұратын мән-жайлар коэффициентінің өсуі үшін негіз болып табылады. Осыған байланысты тұлғаның ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтарды тарату арқылы келтірілген моральдық зиян өтемінің сомасын анықтау кезінде зиян келтіруші кінәсінің нысаны назарға алынбайтындығын атап өту қажет (ҚР АК 951 бабы). Оған қоса, аталған санаттағы істер бойынша өтелуге жататын моральдық зиян сомасының мөлшерін белгілеу кезінде назар аударуға тұратын мән-жайлар коэффициенті мәліметтердің таралу аясына байланысты өзгеріп отырады.

Қорлау жәбірленушіге кір келтіретін мәліметтерді үшінші тұлғаларға таратпай орын алуы мүмкін (мәселен, түкіру, әдепсіз қылық, жәбірленушіге жіберілген әдепсіз хат және т. б.). Бұл әрекеттер тұлғаның ар-намысына нұқсан келтіреді, сондықтан олар адамның моральдық зиянды өтеу туралы талап қоюына негіз болып табылады. Алайда мұндай жағдайда моральдық зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің жалпы құрамы (зиян келтірушінің кінәсін қосқанда) қолданылуы тиіс, өйткені кір келтіретін мәліметтерді тарату фактісінің болмауы ҚР АК 143 бабын қолдануға мүмкіндік бермейді. Өтелуге жататын моральдық зиянның мөлшері жәбірленушінің жеке басының ерекшеліктері коэффициенттің қолдану арқылы төмендетілуі ықтимал. Мұндай жағдайда зиян келтіруші қарым-қатынастың тиісті нысанының жәбірленушімен қабылданғандығын және үшінші тұлғалармен қарым-қатынаста пайдаланғандығын дәлелдеуі тиіс. Жәбірленушінің үшінші тұлғалармен қарым-қатынасқа түсу кезінде қорлау әрекеттерін жүзеге асыруы олардың өздері үшін жалпы қабылданған жүріс-тұрыс ережелері болып табылады. Ал бұл өз кезегінде моральдық зиян мөлшерінің төмендеуіне әкеліп соқтыратын жәбірленушінің өрескел абайсыздық нысанындағы кінәсінің болғандығын дәлелдейді.

Тұтынушылардың құқықтары мен өзге де мүліктік құқықтарды бұзу кезінде моральдық зиян өтемін анықтау.

Кез-келген құқыққа қарсы іс-әрекет жәбірленушіге жан азабын және/ немесе тән азабын әкеледі. Алайда жоғарыда аталып өткендей, моральдық зиян кез-келген жағдайда өтелуге жатпайды. ҚР АК моральдық зиян түріндегі азаматтық құқықтарды қорғау әдісінің қолданылуын едәуір тарылтты деп айтуға болады. ҚР АК 141 бабына сәйкес мүліктік емес өзіндік құқықтары бұзылған адамның моральдық зардаптарды өтетуге құқығы бар. Ал мүліктік құқықтардың бұзылуының салдарынан келтірілген моральдық зиян заң актілерінде тікелей көзделген жағдайда ғана өтелуге жатады (ҚР АК 951 бабының 4 тармағы). Қазіргі кезде мұндай нормативтік құқықтық акт ретінде тек Қазақ Советтік Социалистік Республикасының “Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы” Заңын айтуға болады.

Аталған заң адам құқықтық қатынасқа түсетін азаматтық құқықтық айналымның едәуір кең аясын қамтиды. Атап айтқанда, бұл азаматтық қатысуымен болатын төмендегі шарттық қатынастар: бөлшектеп сатып алу-сату, тұрмыстық мердігерлік, комиссия, мүлікті ақысыз пайдалану, сақтау, мүліктік жалдау, тасымалдау, сақтандыру және т. б.

Қазақ Советтік Социалистік Республикасының “Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы” Заңның 18 бабына сәйкес “азаматтың тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңда көзделген құқықтарын бұзу салдарынан келтірілген моральдық залал кінәсі болған ретте, егер КСР Одағы мен Қазақ КСР заң актілерінде өзгеше көзделмеген болса, сот белгілеген мөлшерде залал келтірушінің өтеуіне жатады”.

Аталған санаттағы істер бойынша моральдық зиян мөлшерін анықтау кезінде назар аударуға тұратын мән-жайлар ретінде: жан және тәне азабын шегуге әкеліп соқтыратын мүліктік зиянның салдарлары, келтірілген мүліктік зардап мөлшері, мүліктің функционалды тағайынымы, жәбірленушінің негізді талаптарын қарастыру барысында зиян келтірушінің мінез-құлқы және т. б. атап айтуға болады. Аталған мән-жайлар назар аударуға тұратын өзге де мән-жайлар коэффициентіне (с) әсер етеді. Мәселен, егер теледидар ақаулықтарының салдарынан жәбірленуші мен оның жанұясы демалып жатқан саяжайы өртеніп кететін болса, аталған жағдай потенциалды талап қоюшы үшін көптеген ыңғайсыздықтар мен жайсыздықтар әкеледі. Мұндай жағдайда өртеніп кеткен мүліктің нарықтық бағасы немесе сақтандырылғаны моральдық зиян мөлшерін анықтау кезінде есепке алынбауы тиіс.

Қарастырылып отырған санаттағы істер бойынша адамның жеке қасиеттері мен ерекшеліктері коэффициентіне негізінен жәбірленушінің жасы мен физикалық жағдайы әсер етеді.

Бұзылуы жәбірленушінің моральдық зиянды өтеу туралы талап қоюының негізі болып табылатын келесі мүліктік құқықтар категориясы-мүліктік емес құқықтарымен тығыз байланысты мүліктік құқықтар. Мұндай құқықтарды бұзу бір мезгілде мүліктік емес құқықтар мен мүліктік құқықтарға нұқсан келтіруге әкеліп соқтырады. Мәселен, жұмыссыздық, ауру, мүгедектік немесе өзге де тұрақты кіріс көзінен айырылу жағдайында азамат пен оның отбасы мүшелерінің денсаулығы мен әл-ауқаты қолдау үшін қажетті өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету жөніндегі құқық. Аталған құқық 10.12.1948 жылғы Адам құқықтарының Жалпы декларациясының 25 бабында ғана емес, сонымен қатар ҚР Конституциясының нормаларында да бекітілген. Қажетті өмір сүру деңгейіне құқық мүліктік құқық болып табылғанымен, оның өмір сүру мен денсаулық сақтау құқығымен байланысты екендігі айғақ, сол себептен біріншісінің бұзылуы міндетті түрде екінші аталған құқықтың бұзылуына әкеліп соқтырады.

Бүгінгі таңда адамның денсаулық жағдайына және жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақыларды мерзімінде төлемеу жөніндегі құқықбұзушылықтар мемлекетімізде кең етек жайды. ҚР АК 922 бабына сәйкес аталған құқыққа қарсы әрекеттер үшін мүліктік жауапкершілікті мемлекет мемлекеттік бюджет есебінен көтереді. Мемлекет пен азамат арасында пайда болатын және әлеуметтік сипатқа ие болатын мұндай қатынастардың мүліктік қатынастар санатына жататындығы айғақ, сондықтан олардың бұзылуы жалпы ереже бойынша моральдық зиянды өтеу жөніндегі азаматтық құқықтық жауапкершіліктің туындауының негізі болып табылмайды. Алайда, осыған байланысты адамның денсаулық жағдайына байланысты және жұмыссыздық үшін төленетін жәрдемақылардың алушылары болып басым көпшілік жағдайда халықтың әлеуметтік қамсыздандырылмаған тобы болып табылатындығын ескеретін болсақ, мұндай құқықбұзушылықтар тиісті санаттағы субъектілердің (жәрдемақы алушылардың) жан азабы мен тән азабын шегуіне әкеліп соқтыратындығын мойындау қажет. Атап айтқанда, жәрдемақы белгілі бір тұлғалар үшін басым көпшілік жағдайларда өмір сүрудің, денсаулығын бір қалыпта ұстаудың бірден-бір матералдық көзі болып табылады, оның төленбеуі немесе мерзімінде төленбеуі тиісті тұлғаның өмір сүру үшін қажетті азық-түлік, дәрі-дәрмек және т. б. алуына мүмкіндік бермейді. Яғни, бұл оны ең төменгі өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету және денсаулығын белгілі бір қалыпта ұстау мүмкіндігінен айыра отырып, адамның денсаулығына, өміріне кері әсер етеді, жан және тән азабын әкеледі. Сондықтан мемлекеттік органдардың әлеуметтік сипаттағы төлемдерді мерзімінде төлемеу жөніндегі құқыққа қарсы әрекетсіздігі азаматтың мүліктік құқығымен қатар, мүліктік емес құқығын да бұзады. Соңғысы өз кезегінде моральдық зиянды өтеу түріндегі азаматтық құқықтық жауапкершіліктің туындауына негіз болып табылады. Осыған байланысты баяндалып отырған жағдайда мүліктік құқықтардың бұзылуы моральдық залалдың өтеуіне тек аталған құқықтар әлеуметтік сипатқа (денсаулыққа, жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақылар және т. б.) ие болған жағдайда ғана бастама болуы тиіс деп есептейміз.

Іс жүзінде келтірілген моральдық зиянның мөлшерін анықтау кезінде жәбірленушінің жеке қасиеттері мен ерекшеліктері (і) ретінде оның жасы, жан және тән азаптарының деңгейіне әсер ететін аурулар есептелуі тиіс. Осы санаттағы істерге қатысты назар аударуға тұратын өзге де мән-жайларға (с) әлеуметтік төлемдердің мерзімінде төленбеуі байланысты болған денсаулықтың нашарлауы, аталған төлемдердің төленбеуі мерзімі, жәбірленушінің мүліктік және отбасылық жағдайы, өмір сүру деңгейі және т. б. жатқызылуы қажет.

Мүліктік құқықтардың бұзылуымен келтірілген моральдық зиян мәселесімен акционерлердің — жеке тұлғалардың мүліктік емес құқықтарының бұзылуы салдарынан келтірілген моральдық зиян мәселесі тығыз байланысты. Азаматтық айналымда бағалы қағаз ретінде акциялар кеңінен таралғандықтан, аталған бағалы қағаз иелерінің — акционерлердің құқықтарын акционерлік қоғамдар – акция эмитенттерінен тиісінше қорғау мәселесі ерекше өзектілікке ие. Акцияға меншік құқығының пайда болуы заңды тұлға ретіндегі акционерлік қоғам мен акционердің арасында ҚР “Акционерлік қоғамдар туралы” Заңымен реттелетін құқықтық қатынастардың туындауына негіз болады.

Аталған заңның 1 бабының 2 тармағына сәйкес акция – акционерлік қоғам шығаратын және акционерлік қоғамды басқаруға қатысу, ол бойынша дивиденд және қоғам таратылған жағдайда оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын, сондай-ақ ҚР заң актілерінде көзделген өзге де құқықтарды куәландыратын бағалы қағаз. Яғни, акция акционердің қоғамға қатысты міндеттемелік құқығын куәландырады.

ҚР “Акционерлік қоғамдар туралы” Заңының 13 бабына сәйкес қоғамның жәй акция иелерінің төмендегідей құқықтары бар:

дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шешкен кезде дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысуға;
қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендтер алуға;
қоғам таратылған кезде мүліктің бір бөлігіне және т. б.

Артықшылықты акция иелерінің қоғамға қатысты міндеттемелік құқықтары жәй акционерге қарағанда тар: артықшылықты акция оның иесіне қоғамды басқаруға қатысу құқығын бермейді (Заңның 13 бабының 3 тармағы). Сондай-ақ Заңның 14 бабына сәйкес қоғам акционерлері қоғамның қызметі туралы ақпарат алуға, акционерлердің жалпы жиналысына директорлар кеңесіне сайлау үшін кандидатура ұсынуға, сондай-ақ қоғамның қызметі туралы жазбаша сауал салуға және қоғамға сауал келіп түскен күннен бастап 30 күн ішінде дәлелді жауаптар алуға құқылы. Сонымен, жоғарыда көрсетілген заң нормаларына құқықтық талдау жасайтын болсақ, акционердің мүліктік және мүліктік емес құқықтар кешенін иеленетіндігі жөнінде қорытынды жасауға болады. Біріншісіне дивиденд алу және қоғам таратылған кезде мүліктің бір бөлігіне құқық жатса, екіншісіне – акционерлердің жалпы жиналысына қатысу, қоғамның құжаттарымен танысу құқығы және т. б. жатады. Осыған байланысты акционерлердің мүліктік емес құқықтарының жеке баспен тығыз байланысты құқықтар тобына жатпайтындығы, сол себептен акцияға меншік құқығының үшінші тұлғаға өтуімен аталған бағалы қағаз куәландыратын барлық құқықтардың ауысуы орын алатындығы атап өту қажет.

Акционерлердің мүліктік емес құқықтарының бұзылуы көбінесе акционерлердің жалпы жиналысын өткізуімен және/ немесе қоғамның атқарушы органының құқыққа қарсы әрекеттерімен (жиналыс туралы хабарламау немесе тиісінше хабарламау, жиналысқа қатысуға кедергі келтіру, дауыс беру кезінде акционер дауысын есепке алмау, директорлар кеңесіне сайлау үшін ұсынылған кандидатураны заңсыз қоспау және т. б.) байланысты. Аталған мүліктік емес құқықтарды қорғаудың бір тәсілі/ механизмі — ҚР “Акционерлік қоғамдар туралы” Заңының 14 бабының 1 тармағының 6 тармақшасында бекітілген. Оған сәйкес акционер қоғамның органдары қабылдаған шешімге сот тәртібімен дауласуға құқылы. Акционер (жеке немесе заңды тұлға) мұндай заңмен белгіленген құқығын сотқа жалпы жиналыс/ өзге орган шешімін жарамсыз деп тану туралы талап-арыз беру арқылы жүзеге асыра алады. Сол сияқты акционердің мүліктік емес құқықтарын қорғау үшін ҚР АК 9 бабында көзделген құқықты бұзатын немесе оның бұзылу қаупін тудыратын әрекеттерге тыйым салу және міндеттемені заттай орындау сияқты азаматтық құқықтарды қорғаудың әдістері де қолданылуы мүмкін. Мұндай әдіс-тәсілдер қоғамның лауазымды тұлғаларымен акционерге қоғам құжаттамасымен танысуға кедергі келтірілген немесе өзге де осы сияқты құқыққа қарсы әрекеттер жасалған жағдайларда пайдаланылады.

Акционердің мүліктік емес құқықтарын қорғаудың тағы бір нысаны – моральдық зиянды өтеу, ерекше зерттеуді қажет етеді. Осыған байланысты, ең бірінші кезекте, ҚР АК 951 бабына сәйкес моральдық зиян ретінде жан және тән азабы түсінілетіндіктен, азаматтық құқықты қорғаудың аталған әдісі тек акционер – жеке тұлғаға ғана қатысты бола алады. Ғылыми жұмыста баяндалып өткендей, заңды тұлға жан және тән азабын шегіп, басынан кешіре алмайды. Сондықтан мемлекетіміздің қолданыстағы заңнамасының акционер – жеке тұлғаға оның мүліктік емес құқықтарын “моральдық зиянды өтеу” институты арқылы қорғауға жол беретіндігін немесе бермейтіндігін қарастыру қажет.

ҚР АК 141 бабы моральдық зиянның азаматтың мүліктік емес өзіндік құқықтары бұзылған жағдайда өтелетіндігін бекітеді. Бұл орайда, аталған баптың “Мүліктік емес өзіндік құқықтар” деп аталатын 3 тарауда орналастырылғанын ескеру керек. Моральдық зиян түріндегі азаматтық құқықтарды қорғау әдісі арқылы қорғалуға жататын мүліктік емес өзіндік құқықтар мен игіліктер ҚР АК 115 бабында белгіленген: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор бөлу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар. Мұндай құқықтар мен игіліктер төмендегідей ортақ белгілермен сипатталады: олар абсолютті сипатқа ие, тұлғаның еркінен тыс пайда болады, үшінші тұлғаға берілмейді. Осыған байланысты акционер мүліктік емес құқықтарының ҚР АК 115 бабында көрсетілген және мазмұндалған құқықтардан ерекше екендігін атап өту қажет. Себебі олар (акционер құқықтары) салыстырмалы, мәміле негізінде пайда болады және бағалы қағазбен бірге белгілі бір басқа субъектіге берілуі/ өтуі мүмкін.

Жоғарыда аталғандардың негізінде акционердің “мүліктік емес құқықтарының” ҚР АК-де белгіленген мүліктік емес құқықтар санатына жатпайтындығы және өзінің құқықтық табиғаты жағынан ерекшеліктерге ие екендігі жөнінде қорытындыға келуге болады Сол себептен мұндай құқықтардың бұзылуы моральдық зиянды өтеу үшін негіз болып табылмауы тиіс деп есептеймін.

Қорытынды

Бүгінгі таңдағы қоғамда болып жатқан үрдістердің қарқындылығы мерзімді және адекватты құқықтық реттеуден алда келе жатыр, алайда тиісті объективті құқық нормаларының жоқтығы немесе жеткіліксіздігі жеке мүліктік емес құқықтарды қосқанда адам құқықтарының тиісінше қорғалмауына әкелмеуі тиіс.

Азаматтық құқықтың құндылығы қоғамдық қатынастарды реттеумен шектелмейді, өйткені ол жаңа қоғамдық қатынастардың пайда болуы мен дамуына өз септігін тигізеді.

Демократиялық даму жолы, нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен кәсіпкерлік қызметтің дамуы жағдайларында жеке мүліктік емес құқықтарды моральдық зиян институты арқылы азаматтық құқықтық қорғау мәселесі ерекше маңызға ие. Себебі қоғамдық назардың ортасында адам, оның рөлі мен өмірдегі орны, құқықтары мен бостандықтары тұра бастады.

Сонымен, тұлғаның мүліктік емес құқықтары мен мүдделерін қорғау тәсілдерін, механизмдерін зерттеу осы аядағы қолданыстағы заңнама нормаларына құқықтық талдау жасау теориялық және қолданбалы сипатқа ие бірқатар қорытындылар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді:

Бүгінгі таңда мемлекетіміздің азаматтық заңнамасымен тұлғаның мүліктік емес құқықтары мен игіліктерінің моральдық зиянды өтеу институты арқылы қорғалуы олардың маңызының, өзектілігінің көрінісі болып табылады.

Жеке мүліктік емес қатынастар, олардың мүліктік қатынастарымен байланысына қарамастан, азаматтық құқықтық реттелуге жатады, өйткені азаматтық құқықтың пәні, әдістері, мақсаттары, міндеттері және атқаратын қызметі мұндай материалдық емес игіліктер мен құқықтардың қорғалмауына жол бере алмайды.

Моральдық зиян – бұл құқықбұзушылықтың мүліктік емес сипатта болатын және адамның жан азабы мен тән азабы түрінде көрініс табатын салдары. Яғни, жеке және заңды тұлғалардың өзіндік мүліктік емес құқықтары мен игіліктерінің бұзылуы, кемсітілуі және олардан айырылуы ретінде моральдық зиян ұғымын анықтайтын ҚР АК 951 бабының 1 тармағында құқықбұзушылық пен оның салдары арасындағы логикалық байланыс бұзылып отыр. Сол себептен ҚР АК-де бекітілген моральдық зиян ұғымының анықтамасы тиісті өзгертулер мен толықтыруларды қажет етеді.
Моральдық зиян – адамның психофизикалық жағдайына тікелей әсер ету сипатына ие құқықбұзушылықтың салдары болғандықтан, ол тек жеке тұлғаларға ғана келтірілуі мүмкін. Демек, заңды тұлға мүліктік емес құқықтарға (іскерлік беделге құқық) ие болғанымен, олардың бұзылуы мен кемсітілуі жалпы негіздер бойынша өтелуге жататын зиян (алынбаған пайданы қоса алғанда) арқылы көрініс табады. Сондықтан қолданыстағы азаматтық заңнама мен оның қолданылу тәжірибесін жетілдіру үшін ҚР АК 951 бабынан моральдық зиян келтірілуі мүмкін субъектілердің қатарынан заңды тұлғаларды алып тастау қажет.
Жәбірленушінің мүліктік құқықтарының бұзылу жағдайларындағы моральдық зиянды өтеу тәжірибесін белгілі бір сәйкестілікке келтіру мен тиісті заң нормаларын жетілдіру мақсатында азаматтық заңнамаға төмендегі өзгерістердің енгізілу мүмкіндігін ұсынуға болады:

ҚР АК 352 бабын АК 951 бабының 4 тармағымен үйлестіріп, оны келесі мәтінде баяндау: “міндеттеменің бұзылуынан келтірілген моральдық нұқсан заң актілерінде тікелей көзделген жағдайларда осы Кодекстің 350 бабында көзделген залалдардан тыс өтеледі”.
ҚР Жоғарғы Сотының 21.06.2001 жылғы “Соттардың моральдық зиянды өтеу жөніндегі заңнаманы қолдануы туралы” №3 Нормативтік Қаулысының 13 тармағының 3 бөлігінің негізділігі мен заңдылығын қайта қарау. Өйткені аталған нормаға сәйкес АК-нің 272-288 баптарында көзделген міндеттемелерді орындамау, егер борышқордың міндеттемені тиісінше орындамауы несие берушінің мүліктік құқықтарының бұзылуымен байланысты емес болса, моральдық зиянның өтелуіне негіз болуы мүмкін. Осыған байланысты міндеттемедегі несие беруші құқықтарының мүліктік сипатқа ие екендігін, сондықтан борышқордың міндеттемені орындамауы немесе тиісінше орындамауы несие берушінің мүліктік құқықтарын бұзатындығын атап өту қажет.

Талап қою мерзімінің азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру туралы талаптарға қолданылмайтындығын, алайда талап қою мерзімі өтіп кеткеннен кейін қойылған талаптардың талап қойыла бастаған соң үш жылдан асырмай қанағаттандырылатындығын белгілейтін ҚР АК 187 бабының 3 тармағы нақтылауды қажет етеді. Біріншіден, “талап қою мерзімі өтіп кеткеннен кейін” деген сөздерді заң мәтінінен алып тастау керек, себебі аталған нормадағы үш жылдық уақыт кезеңі талап қою мерзімі емес, жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян салдарынан алынбаған пайданы, мүліктік залалды өтеудің уақыттық кезеңін білдіреді. Сондықтан ҚР АК 187 бабының 3 тармағының 2-ші сөйлемін төмендегі мәтінде баяндау дәлірек әрі құқықтық тұрғыдан дұрысырақ болар еді: “Алайда мүліктік зиянды өтеу жөніндегі талаптар талап қойылғанға дейінгі үш жылдан асырмай қанағаттандырылады”.
Бүгінгі таңда қандай да бір адамның суреттік бейнесін оның келісімінсіз пайдалануға жол бермейтін ҚР АК 145 бабы аталған мүліктік емес құқықтың бұзылуымен келтірілген моральдық зиянды өтеу туралы мыңдаған талап-арыздардың қойылуына негіз болып табылады. Себебі мемлекетіміздегі кез-келген дерлік бұқаралық ақпарат құралының қызметі белгілі бір субъектілер (жеке тұлғалар) бейнеленген бейнелеу туындыларын пайдаланумен тығыз байланысты. Аталғандарды ескере отырып, ҚР АК-нің 145 бабын логика және объективті жағдайлармен үйлестіру мақсатында мемлекетіміздің заңнамасына төмендегі өзгертулер енгізілу қажет деп есептейміз:

егер бұқаралық ақпарат құралдарымен түсірілген бейнелеу туындыларындағы ақпарат бейнеленген тұлғаға тікелей қатысты және теріс сипатқа ие болмаса және объективті себептерге байланысты бейнеленген тұлғаның келісімін алу мүмкін болмаса, онда таратылған бейнелеу туындысы заңды деп танылып, ҚР АК 145 бабының ережелері қолданылмауы тиіс.

Зиян келтіруден туындайтын тиісті міндеттемелерге “моральдық зиян презумциясы” қағидасы қолданылуы тиіс деп есептейміз. Осы қағидаға сәйкес “өзіне қатысты құқыққа қарсы әрекет жасалған кез-келген жеке тұлға, егер зиян келтірушімен өзгеше/ керісінше дәлелденбесе, моральдық зиянды шеккен тұлға ретінде танылады”. Моральдық зиян презумциясының сот тәжірибесінде қолданылуы негізді, сондықтан болшақта аталған қағида заңнамалық деңгейде бекітілуді қажет етеді.
Белгілі бір тұлғаның қылмыс құрамының белгілерін қамтитын әрекеттері жөнінде тиісті құқық қорғау органдарына ақпарат беру ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды тарату болып танылмауы тиіс. Себебі тиісті органдар мен лауазымды тұлғалардың өкілеттілігіне мәліметтердің шындыққа сәйкестігін тексеру кіреді, ал ҚР Конституциясымен кепілдік берілген кінәсіздік презумциясы аталған лауазымды тұлғаны (органды) хабарланған мәліметтерге, олар тиісті дәлелдемелермен бекітілгенге дейін сенбеуге міндеттейді. Сондықтан аталған жағдайда тұлғаның ҚР АК 143 бабының негізінде моральдық зиянның өтелуін талап ету құқығы туындамауы тиіс.
Сот тәжірибесіне құқықтық талдау жасаудың нәтижесінде бүгінгі таңда ҚР соттары Интернет желісі бойынша ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге кір келтірілген мәліметтерді тарату арқылы келтірілген моральдық зиянды өтеу жөніндегі істерді қарау кезінде бірқатар қиындықтарға кездесетіндігі жөнінде қорытындыға келуге болады. Осы салада туындайтын мәселелерді құқықтық реттеу өте күрделі болып табылатындығына қарамастан, оларға құқықтық бақылауды жүзеге асыру мүмкін екендігін мойындау қажет.
Интернет желісі арқылы келтірілген моральдық зиянды өтеу процедурасының күрделілігін ескере отырып, аталған құқықбұзушылықтың салдарын жоюдан гөрі, оның алдын алу потенциалды жәбірленуші үшін де, заңшығарушы үшін де неғұрлым тиімді болып табылады деп есептейтін. Сондықтан, біздің көзқарасымыз бойынша, Интернет желісіндегі сайттардың меншік иелері төмендегі талаптарға сәйкес келмейтін ақпараттарды орналастыруға және таратуға шектеу қоюлары қажет:

ақпараттың қайнар көзінің міндетті түрде көрсетілуі;
таратылатын мағлұмат теріс және тұлғаның ар-намысына кір келтіретін ақпарат сипатына ие болмауы;
тиісті мәлімет дөрекі, әдепсіз, қоғамдық тәртіп пен адамгершілікке қайшы келетін сөздерді қамтымауы қажет.

Аталған талаптарға сәйкес келмейтін ақпарат “қара тізім” қағидасы бойынша сайттың меншік иелері тарапынан сұрыпталып, Интернет желісіне орналастырылмауы тиіс. Алайда мұндай механизм адамның сөз бостандығы құқығының шектелуіне әкеліп соқтырады, сондықтан тұлғаның белгілі бір субъект туралы ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін, бірақ шындыққа сай келетін мәліметтерді тарату құқығын жүзеге асырудың келесі механизмін ұсынуға болады: мұндай мағлұмат ақпарат таратушының жеке басы толығымен, дәлелді анықталғаннан кейін ғана Интернет желісінде орналастырылуы қажет. Бұл орайда, менің көзқарасым бойынша, сайт иелерінің аталған міндеті заңнамалық деңгейде бекітіліп, ол орындалмаған жағдайда кінәлі тұлғалар жауапкершілікке тартылуы керек. Мұндағы “кінәлі тұлғалар” ретінде ақпаратты сұрыптау жөніндегі заңмен бекітілген міндетін орындамаған кінәлі сайт иелері танылады. Осыған байланысты сайт иелерінің кір келтіретін мағлұматтарды тарату арқылы келтірілген моральдық зиян үшін “кінәлі жауапкершілігі” презумциясы тек қана Интернет желісі бойынша шындыққа сай келмейтін мағлұматтар белгісіз тұлғамен таратылған және сайттың меншік иелерінің заңмен бекітілген “ақпаратты сұрыптау” жөніндегі міндеті орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған жағдайда ғана қолданылуы тиіс екендігін атап өту қажет.

Ғаламдық жүйе – Интернет желісі арқылы келтірілген моральдық зиян үшін жауапкершілікті белгілеу кезінде жәбірленушінің өз талаптарын негіздейтін дәлелдемелерді сотқа тапсырумен байланысты мәселелер туындайтын. Атап айтқанда, бұл – Интернет желісінде орналастырылған мәліметтерді кез-келген уақытта жою мүмкіндігінің болуы мен қажетті дәлелдемелерді бекіту жөніндегі шараларды қолдану үшін талап қоюшының тиісті іс жүргізушілік құқықтарының болмауы. Менің пікірім бойынша, аталған күрделі мәселені шешудің бірден-бір жолы – тәуелсіз мемлекеттік ұйым құру. Ұйымға Интернет жүйесінде орналастырылған ақпаратты бекіту және сотта Интернет арқылы қандай да бір мәліметтің таратылу/ орналастырылу фактісін мәлімдеу құқығы беріліп, қызметі заңнамалық деңгейде реттелуі тиіс. Бұл орайда, аталған мемлекеттік ұйым мемлекеттік мекеме нысанында ғана құрылуы мүмкін.
Жәбірленушінің бұзылған құқықтарын қорғау Интернет желісі бойынша моральдық зиян келтіруден туындайтын міндеттемелер шетел элементімен күрделенген жағдайда қосымша қиындықтар тудырады. Олар, ең бірінші кезекте, қолданылатын құқықты анықтау, шет мемлекетінің заңнамасында Интернет арқылы келтірілген моральдық зиянды өтеу институтының құқықтық реттелуі/ реттелмеуі, зиян келтірілген жерді анықтау мәселелерімен байланысты. Жоғарыда аталған мәселелерді шешудің жолы ретінде ҚР АК-ге жаңа норма енгізіп, оның мазмұнын төмендегідей мәтінде баяндау қажет деп есептеймін.

“Интернет желісі бойынша ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды тарату арқылы зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер жөніндегі құқықтар мен міндеттер жәбірленушінің таңдауы бойынша:

жәбірленуші тұрақты тұратын тұрғылықты жердегі елдің құқығы;
жәбірленуші азаматы болып табылатын елдің құқығы;
жәбірленуші заңды тұлға болған жағдайда, ол мемлекеттік тіркелген елдің құқығы бойынша анықталады”.
Сот тәжірибесіне құқықтық талдау жасаудың нәтижесінде соңғы жылдары жекелеген тұлғалардың ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғатын теріс сипаттағы мәліметтерді бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратумен байланысты қайшылықты жағдайлар санының көбейе түскендігі анықталды. Сол сияқты аталған категориядағы істерді талдау осы салада ақпаратты жеткізудің белгілі бір стильдік нысандарының құқыққа сай келетіндігін/ келмейтіндігін анықтайтын ғылыми негізделген критерийлердің жоқ екендігін көрсетті. Сондықтан, біздің көзқарасымыз бойынша, заңгерлердің, журналистердің қатысуымен арнайы кешенді ғылыми зерттеу жүргізу, конференциялар, семинарлар өткізу, тәжірибелік қолдану үшін терминдердің мазмұнын ашатын сөздік шығару, ҚР Жоғарғы Сот Пленумының түсініктеме беруі Қазақстандағы сөз еркіндігінің бекітілуі мен азаматтардың мүліктік емес құқықтарының қорғалуына оң әсерін тигізеді.
ҚР “Бұқаралық ақпарат құралдары туралы” Заңының 26 бабы бас редактор мен журналистің ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды таратқаны үшін “кінәлі жауапкершілігін” белгілейді. Алайда ҚР АК 951 бабының 3 тармағы моральдық зиян зиян келтірушінің кінәсіне қарамастан зиян тұлғаның ар-ожданына, қадір-қасиеті мен іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтер тарату арқылы келтірілсе, өтелуге жататындығын бекітеді. Сөйтіп, АК мен заң нормасының арасында коллизия пайда болады. Аталған қайшылықты жою үшін ҚР АК 951 бабының 3 тармағын төмендегідей мәтінде өзгерту қажеттігі туындайды: “… заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда, зиян ар-ожданына, қадір-қасиеті мен іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтер тарату арқылы келтірілсе”.
Бүгінгі таңда мемлекетіміздің азаматтық заңнамасында моральдық зиян өтемінің сомасын анықтаудың белгілі бір нақты механизмдері мен тәсілдері белгіленбеген. Осыған байланысты “әділеттілік пен ақылға қонымдылық” қағидаларын басшылыққа ала отырып, біз аталған мәселені математикалық әдістер (формулалар) арқылы шешуге тырыстық. Атап айтқанда, жұмыста заңмен бекітілген ережелердің негізінде жекелеген құқықбұзушылықтар үшін өтелуге тиісті моральдық зиянның орташа көрсеткіші беріледі. Мұндай көрсеткіш орын алған жағдайлардың мән-жайларына (жәбірленушінің кінәсі, зиян келтіруші кінәсінің нысаны, назар аударуға тұратын мән-жайлар, т. б.) байланысты өзгеріп (өсіп, келіп) отыратындықтан, формула өтелуге жататын моральдық зиянның әділетті және ақылға қонымды мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.
Жекелеген деликтілік міндеттемелер бойынша моральдық зиян өтемін анықтау кезінде аталған міндеттемелердің өздеріне тән ерекшеліктерін ескеру қажет. Атап айтқанда, бұл негізінен тұтынушылардың құқықтарының бұзылуымен, ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін мәліметтерді таратумен байланысты міндеттемелерге қатысты. Осыған байланысты азаматтардың денсаулық жағдайларына және жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақыларды мерзімінде төлемеу жөніндегі құқықбұзушылықтар мүліктік жауапкершілікпен қатар, мүліктік емес жауапкершіліктің туындауы үшін негіз болуы қажет деп есептейміз. Себебі жәрдемақылар олардың алушылары үшін өмір сүрудің, денсаулығын бір қалыпта ұстаудың бірден-бір материалдық көзі болып табылады, олардың төленбеуі немесе мерзімінде төленбеуі тиісті тұлғаның денсаулығына, өміріне кері әсер етеді, жан және тән азабын әкеледі. Алайда баяндалып отырған жағдайда мүліктік құқықтардың бұзылуы моральдық залалдың өтелуіне тек аталған құқықтар әлеуметтік сипатқа ие болған жағдайда ғана негіз болуы тиіс.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Нормативтік құқықтық актілер:

ҚР Конституциясы. 1995 жыл 30 тамыз // Алматы: Юрист, 2006 ж., Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы — Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы №254-ІІІ Заңы.
ҚР Азаматтық Кодексі. Жалпы бөлім. 1994 жыл 27 желтоқсан // Алматы: Юрист, 2006ж., 2007 жылғы 21 шілдедегі №299-ІІІ, 2007 жылғы 26 шілдедегі №311-ІІІ Заңдарымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
ҚР Азаматтық Кодексі. Ерекше бөлім. 1999 жыл 1 шілде, №409-І // Алматы: Юрист, 2006 ж., 2007 жылғы 7 тамыздағы №321-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
ҚР Қылмыстық Кодексі. 1997 жыл 16 шілде // Юрист, 2003 ж., 2007 жылғы 21 шілдедегі №308-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
ҚР Азаматтық іс жүргізу Кодексі. 1999 жыл 13 шілде, №411-І // Алматы: Юрист, 2006 ж., 2007 жылғы 29 маусымдағы №270-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
“ҚР Азаматтық Кодексінің Ерекше бөлімін заңды күшіне енгізу туралы” ҚР №410-І Заңы. 1999 жыл 01 шілде // Алматы: Юрист, 2006 ж.
“Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы” ҚР №493-І Заңы. 1999 жыл 10 желтоқсан // Алматы: Юрист, 2006 ж.
ҚР “Акционерлік қоғамдар туралы” №415-ІІ Заңы. 2003 жыл 13 мамыр // Алматы: Юрист, 2006 ж.
Қазақ Советтік Социалистік Республикасының “Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы” Заңы // Алматы: Юрист, 1999 ж.
ҚР “Бұқаралық ақпарат құралдары туралы” №451-І Заңы. 1999 жыл 23 шілде // Алматы: Юрист, 2006 ж.
ҚР “Мемлекеттік қызмет туралы” №453-І Заңы. 1999 жыл 23 шілде // Алматы: Юрист, 2006 ж.
ҚР “Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы” №2143-XІІ Заңы. 1993 жыл 14 сәуір // Алматы: Юрист, 2000 ж.
ҚР Жоғарғы Кеңесінің “Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы ҚР Заңын күшіне енгізу туралы” Қаулысы. 1993 жыл 14 сәуір // Алматы: Юрист, 1999 ж.
“Сот тәжірибесінде азаматтар мен заңды тұлғалардың ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғау жөніндегі заңдардың қолданылуы туралы” ҚР Жоғарғы Сот Пленумының №6 Қаулысы. 1992 жыл 18 желтоқсан // Алматы: Юрист, 2005 ж.
ҚР Жоғарғы Сотының “Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануы туралы” №3 Нормативтік Қаулысы. 2001 жыл 21 маусым // Алматы: Юрист, 2005 ж.
ҚР Көлік және телекоммуникация Министрлігінің 22.05.2003 ж. №147-І Бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының ресми электрондық мекен-жайларын меншіктеу және ресми электрондық мекен-жайлары анықтамалығын жүргізу Ереже // Алматы: Юрист, 2006 ж.
ҚР Ақпараттандыру және байланыс Агенттігінің төрағасының орынбасарының 05.04.2005 ж. №88-Б Бұйрығымен бекітілген Интернет желісі сегментінің қазақстандық домендік кеңістігін бөлу Ережелері // Алматы: Юрист, 2006 ж.
“Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы” Қазақстан Республикасының 25 желтоқсан 2000 жылғы Конституциялық заңы.
“Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы” Қазақстан Республикасы 21 желтоқсан 1995 жылғы Заңы.
“Нотариат туралы” Қазақстан Республикасының 14 шілде 1997 жылғы Заңы.
“Адвокаттық қызмет туралы” Қазақстан Республикасының 5 желтоқсан 1997 жылғы Заңы.
“Мемлекеттік баж туралы” Қазақстан Республикасының 31 желтоқсан 1996 жылғы Заңы.
“Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы” Қазақстан Республикасының 30 маусым 1998 жылғы Заңы.
“Соттардың азаматтық іс жүргізу заңының кейбір нормаларын қолдануы туралы” Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 26 маусым 2000 жылғы №9 қаулысы.
“Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы туралы” ҚР Президентінің 14 ақпан 1994 жылғы Жарлығы.

Халықаралық құқықтық актілер мен шет мемлекеттердің нормативтік құқықтық актілері:

Адам құқықтарының Жалпы Декларациясы. 1948 жыл 10 желтоқсан. // Сборник документов по международному праву. Том 1. Алматы: “САҚ” АҚ, 1998. Под общей редакцией К.К. Токаева. 388-394 бет.
Ресей Федерациясының Азаматтық Кодексі. 2 бөлім. 1996 жыл 26 қаңтар, №14-Ф3 // Алматы: Юрист, 2006 ж.

Ғылыми әдебиеттер:

Агарков М.М. Возмещение морального вреда по советскому праву // Проблемы социалистического права. – 1939. — №1.
Абдуллина З.К. Участие общественности в судебной деятельности по гражданским делам. // Рефераты научных докладов. Юбилейная научная конференция профессорско-преподавательского состава.
Ащеулов А.Т., Жайлин Г.А. Гражданско- правовая ответственность за вред, причиненный преступлением против личности. – Алматы, 2000. – 145 бет.
Абдуллина З.К. Производство гражданских дел в суде первой инстанции. Алматы, КазГУ им. Аль-Фараби. Издат., Қазақ Университеті, 1998 г.
Базарбаев Б. Возмещение морального вреда по законодательству Республики Казахстан // Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи. Комментарии. Практики / Под ред. А.Г. Диденко. Вып. 15. – 91 — 108 беттер.
Абдуллина З.К. Подготовка гражданских дел к судебному разбирательству. Алматы: АТ и СО, 1998 г.
Балтабай М. Анализ некоторых проблем законодательства о СМИ и ответственности его нарушения // Бюллетень “Законодательство и практика средств массовой информации Казахстана”. – 2000 ж. — №№8-9. – 25, 27, 28 беттер.
Абдуллина З.К. Окончание гражданского дела без вынесения судебного решения. // Вестник КазГУ им. Аль-Фараби, №9, 1998 г.
Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Учебное пособие. – Алматы, “Әділет пресс”, “Пресс”, 1997. – 47 бет.
Гражданский процесс. М, 1993 г. Под ред. Шакарян М.С.
Батырбаев К.А. Некоторые проблемы применения законодательства о СМИ // Бюллетень “Законодательство и практика средств массовой информации Казахстана”. – 2005 ж. — №21. – 17 бет.
Тараненко В.Ф. Принципы диспозитивности и состязательности в современном гражданском процессе. М., 1990.
Белякова А.М. Имущественная ответственность за причинение вреда. – Москва, 1979. – 100 бет.
Семенов В.М. Конституционные принципы судопроизводства. М., 1982.
Беляцкин С.А. Возмещение морального (неимущественного) вреда. – Москва, 1997. – 61 бет.
Шакарян М.С. Субъекты гражданского процессуального права. М., 1970.
Беркінбаева С.Б. Регулирование сетевых отношениий // “Мұнара”. – 2005 ж. — №7. – 15 бет.
Ошбалин Ю.А. Средства и способы обеспечения индивидуальной свободы личности в гражданском материальном и процессуальном праве. Тверь, 1991.
Брагинский М.И. О месте гражданского права в системе “право публичное – право частное” // Проблемы современного гражданского права: Сб., статей / Под ред. В.Н. Литовкина, В.А. Рахмиловича. – Москва . – 56-61 беттер.
Аргунов В.Н. Участие прокурора в гражданском процессе. Изд. МГУ, 1991.
Брагинский М., Суханов Е., Ярошенко К. Комментарий части первой Гражданского Кодекса Российкой Федерации для предпринимателей. – М., 1995. – 196 бет.
Щеглов В.Н. Субъекты судебного гражданского процесса. Томск: ТГУ, 1979.
Брауде И. Возмещение неимущественного вреда // “Революционная законность”. – 1926. — №9. – 12 бет.
Треушников М.К. Доказательства и доказывание в советском гражданском процессе. М: МГУ, 1982.
Вакуленко Т. Честь, достоинство и деловая репутация как естественные блага лиц // Бюллетень “Законодательство и практика средств массовой информации Казахстана”. – 2000 ж. — №13. – 55-56 беттер.
Боннер А.Т. Законность и справедливость в правоприминительной деятельности. М., 1992.
Ведомости съезда народных депутатов РСФСР и Верховного Совета РСФСР. – 1991. — №15. – 494 бет.
Чечина Н.А., Чечот Д.М. Актуальные проблемы теории и практики гражданского процесса. Л: ЛГУ, 1979 г.
Гражданский Кодекс Республики Казахстан. Особенная часть: Коментарий. Алматы: Жеті Жарғы, 2000. – 585 бет.
Шишкин В.Н. Конституцонное право на обжалование в суд действий должностных лиц. Киев., 1999.
Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи. Комментарии. Практика / Под ред. А.Г. Диденко. – Вып. 7. – 144 бет.
Алексеева Л.Б., Жуйков В.М., Лукашук И.И. Международные нормы о правах человека и применение их судами. М., 1996.
Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи. Комментарии. Практика / Под ред. А.Г. Диденко. – Вып. 9. – 176, 202, 214 беттер.
Аргунов В.Н. Участие третьих лиц в гражданском процессе. М., 1991.
Гражданское право: В 2 т. Т. 1 / Под редакцией Е.А. Суханова. 2-е издание. – Москва, 1998. – 31-33 беттер.
Шакарян М.С. Участие третьих лиц в советском гражданском процессе. М., 1990.
Достоевский Ф.М. Братья Карамазовы. М. 1991. 307 бет.
Жуйков В.М. Права человека и власть закона. М., 1995.
Жайлин Г.А. Гражданско- правовая ответственность за вред, причиненный преступлении против личности. Автореферат. Диссертация на соискание ученой степени к.ю.н. – Алматы, 1999. – 137 бет.
Репин В.С. Настольная книга нотариуса. М., 1994.
Жанбатырова Ш. Моральдық зиянды өтеудегі сараптама қорытындысының маңыздылығы // “Заң” журналы. – 2003 жыл. — №5. – 70-72 беттер.
Научно-практический комментарий к Гражданскому процессуальному кодексу Казахской ССР. Изд. Казахстан, 1976.
“Законность”. – 1994 ж. — № – 30 бет.
Треушников М.К. Комментарий к гражданскому процессуальному кодексу РФ. Москва, 1998.
Зейц А. Возмещение морального вреда по советскому праву // “Еженедельник советской юстиции”. – 1927. — №47. – 1465 бет.
Курс советского гражданского процессуального права. Т. 1,2. М., 1981.
Иоффе О.С. Советское гражданское право: Курс лекций. Ч. ІІІ. – Ленинград, 1965. – 181 бет.
Шакарян М.С. Участие в советском гражданском процессе органов госуправления. М., ВЮЗИ, 1978.
Ихсанов У.К. Комментарий к главе 47 ГК РК “Обязательства, возникающие вследствие причинения вреда” // Гражданский Кодекс Республики Казахстан. Особенная часть: Комментарий. – Алматы 2000. – 561-585 беттер.
Захаров В. Процессуальные гарантии прав сторон в суде первой инстанции. // Советская юстиция, 1980, №14, с. 5-6.
Йенс Деппе. Материалдық емес зиянды өтеу бойынша неміс тәжірибесі // “Заң” журналы. 2003 жыл. — № – 33-39 беттер.
Матиевский М. Осуществление диспозитивных правомочий в советском гражданском процессе. // Сов. юстиция, 1980, №8, с. 23-2.
Калятин В.О. Проблемы установления юрисдикции в Интернете // “Законодательство”. – 2001 жыл мамыр. — №5.
Добровольский А.А., Иванова С.А. Основные проблемы исковой формы защиты права. М: МГУ, 1979.
Қарашайық М.Қ. Нұрнама. – Жібек жолы баспасы, 1998 ж. – 33 бет.
Трубников П.Я. Защита гражданских прав в суде. Практическое пособие. М., 1990.
ҚР Жоғарғы Сотының сайты. 7/25/02 docіd = 1022362.
Осокина Г.Л. Право на защиту в исковом производстве. Томск, 1990.
ҚР Жоғарғы сот Хабаршысы. – 1994 жыл. — №2. – 18-22 беттер.
Гурвич М.А. Судебное решение. Теоретические проблемы. М., 1976.
Малеин Н.С. Возмещение вреда, причиненного личности. Москва: “Юридическая литература”, 1965. – 230 бет.
Чечот Д.М. Неисковые производства. М., 1973.
Медетов С. Қазақ тіліндегі кейбір сөздердің мағыналары // Қазақ әдебиеті. – 2000 ж. — №17. – 7 бет.
Исполнительное производство. М., 1990.
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: “Білім”, 1998. – 96 бет.
Осокина Г.Л. Проблемы иска и право на иск. Томск., 1989.
Назарчук В.М. Некоторые вопросы возмещения морального вреда при защите деловой репутации // Актуальные проблемы современного гражданского права. Т. 2. – Алматы, 2001. – 43-48 беттер.
Щеглов В.Н. Иск о судебной защите гражданского права. Томск., 1987.
Нарижний С., Голубаев К. Компенсация морального вреда при нарушении имущественных прав гражданина // “Российская юстиция”. – 2001 жыл сәуір. — №4.
Особенности расмотрения отдельных категорий гражданских дел. Учебное пособие. Под ред. М.К. Треушникова. М., 1995.
Ниязова А.Н. Гражданско-правовое регулирование личных неимущественных отношений в Кыргызской Республике. Автореферат. Диссертация на соискание ученой степени к.ю.н. Алматы, 1999 ж. – 121 бет.
Жуйков В.М. О новеллах в гражданском процессуальном праве. М., 1996.
Острой М.В. Институт компенсации морального вреда // Актуальные проблемы современного гражданского права. Т. 2. – Алматы, 2001. – 48-53 беттер.
Острой М.В. Моральный вред: возникновение и развитие идеи компенсации. Учебное пособие. – Алматы, 2000. – 105 бет.
Петровский С.В. Сайт – иное СМИ: коллизи права // “Журнал российского права”. – 2001. — №2. – 113 бет.
Раимбай Б.Т. Моральный вред и деловая репутация юридического лица // Актуальные проблемы современного гражданского права. Т. 2. – Алматы, 2001. – 41-43 беттер.
Тагаев А. Моральный вред: когда, кому, сколько и за что // Бюллетень “Законодательство и практика средств массовой информации Казахстана”. – 2000 жыл. — №11.
Таранов П. Философия сорока пяти поколений. – Москва, 1999 жыл. – 1079 бет.
Утевский Б. Возмещение неимущественного вреда как мера социальной защиты // “Еженедельник советской юстиции”. – 1927. — №35. – 1083 бет.
Черных А.В. Ограничение и оценка морального вреда // “Юридический мир”. – 1998 жыл маусым. – 64-67 беттер.
Шиктыбаев Т. Моральный вред: проблемы понятия и ответственности // “Правовая реформа в Казахстане”. – 2003. — №4 (22). – 55-58 беттер.
Азаматтық құқық, Под ред. № Басина Ю.Г. Сулейменова М.К.
Гражданское право, под ред. Толстого, Сергеева.
Эрделевский А.М. Компенсация морального вреда. – М., 1996. – 141 бет.
Эрделевский А.М. Компенсация морального вреда в Германии // “Законность”. – 1997. — №7. – 45-50 беттер.
Эрделевский А.М. Компенсация морального вреда в России и за рубежом. Практическое пособие. – Москва, 1997.

Заң тәжірибесінің материалдары:

Обзор судебной практики по рассмотрению дел о возмещении вреда, причиненного здоровью // Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи. Комментарии. Практика / Под ред. А.Г. Диденко. Вып. 9. 95 бет.
Постановление Коллегии по гражданским делам Верховного суда Республики Казахстан. 07.2002 ж. №3 а – 242-02 // Алматы: Юрист, 2006 ж.
Алматы қаласының Мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының №2 э – 449 / 05 ұйғарымы. 24 наурыз 2005 ж. // Алматы: Юрист, 2006 ж.
Определение специализированного межрайонного экономического суда г. Алматы. №2 э – 449/05. 24 наурыз 2005 ж. // Алматы: Юрист, 2006 ж.
Материалы практики суда Алматинской области. 1997 жылғы архив.
Материалы практики Бостандыкского района города Алматы. 1999 жылғы архив.
Практика Верховного суда Российской Федерации по гражданским делам за 1999-1994 г.г. Москва: ДЕ-ЮРЕ, 1996. 95-111 беттер.
Материалы практики суда города Алматы. 2000 жылғы архив.
Решение Бостандыкского районного суда г. Алматы. 1999 жыл 31 мамыр // Алматы: Юрист, 2006 жыл.

[1] Алматы қаласы- Әуезов ауданы сотының мұрағаты. 2001 жыл

[2] Гражданский процесс: Учебник. Третье издание, преработонное и дополненное / Под. Ред. В.А. Мусина, Н.А. Чечиной , Д.М. Чечета.- М.: ПБОЮЛ; Гриженко Е.Л., 2000. С. 332-337

[3] «Новости права». 2000 №9 (13).С. 16

[4] Концепция развития судебной системы Республики Казахстан (проект)// Юридическая газета, 2001г. 8 августа

[5] Кожухарь А.Н. Право на судебную защиту в исковом производстве / Под ред. Е.Г. Мартынчика . – Кишинев: Штинца, 1989. – С. 104.

[6] Бұл заңда «претензия» сөзін «талап қою» деп аударған екен . «Претензия» сөзін сол қалпында қолдану туралы пікіріме қарамастан, заң мәтіндерін келтірген жағдайда заңдағы нұсқасын өзгертпей қолдандым.

[7] Комиссаров К.И. Возбуждение гражданских дел по требованию прокурора-мера повышения эффективности правового регулирования// Вопросы теории и практики прокурорского надзора.-Свердловск, 1979 . – С. 90.

[8] Осокина Г.Л. Право на защиту в исковом судопроизводстве (права на иск) / Под ред. В.Н. Щеглова – Томск: Томск.университет 1990. – С. 116 — 121

[9] Добровольский А.А., Иванова С.А. Основные проблемы ис ковой формы защиты права.М.: МГУ, 1979, 98 бет; Пушкар Е.Г. Исковое производство в советском гражданском процессе (процессуальные последствия [9] Добровольский А.А., Иванова С.А. Основные проблемы ис ковой формы защиты права.М.: МГУ, 1979, 98 бет; Пушкар Е.Г. Исковое производство в советском гражданском процессе (процессуальные последствия возбуждения дел). –Львов: Вища школа, 1978,44 бет; Щеглов В.Н. Иск о судебной защите гражданского права: Лекции для студентов / Под ред. Г.Л. Осокиной . – Томск: Томс. ун-т., 1987 . – С. 58

[10] Осипов Ю.К., Юков М.К. Защита прав социалистических организаций в суде. М: Юридическая литература, 1982 г. – С. 59

[11] Осокина Г.Л. Аталған еңбекте, 112-113 беттер

Автор публикации

не в сети 3 года

Назира

Комментарии: 0Публикации: 167Регистрация: 25-12-2019

Азаматтық сот ісін жүргізу.

Мазмұны

Кіріспе ……………………………………………………………………………………………………..3

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі……………………………………………………………..