Ақша реформасы .

28 февраля, 2020 15:01

                                  Жоспар.

Кіріспе.

1. Ақшаның мәні   және   түрлері.

1.1  Ақша   реформасының    қажеттілігі   мен  түрлері.

2. Қазақстандағы ақша   реформалары.

1922   жылғы  ақша  реформасы.

2.1 1947  жылғы  ақша  реформасы.

2.2 1961  жылғы   ақша   реформасы.

2.3  Теңге – тұрлаулы  валюта.

2.4  ҚР  1993  жылғы   ақша   реформасы.

Қорытынды.

Қолданылған  әдебиеттер.

 

Кіріспе.

         Ақша  реформасын  жүргізудегі  қажеттілігі  мен  мәні  атты   жұмысымыз   негізгі   екі   бөлімнен  тұқрады.   Мұндағы   қаралған   мәселе    Кеңес  үкіметі    тұсындағы   ақша  реформалары   туралы    және   егеменді    ел  болып  өз   теңгемізді   енгізумен  қатар   Қазақ- стандағы    ақша   реформасының   жүргізілуі   қарастырылады.

Ақша  реформасы   мемлекеттің    билігі  мен     ақша   жүйелерінің  толық  немесе   ішінара   өзгеруі   және    ақшаның  бір  жүйесінің   екіншісіне   немесе    ақшаның  бір   белгісінің  жаңа  белгіге   ауыстырылуы.   Ақша   реформасы   капитализм   жағдайында    буржуазиялық   мүддесі   үшін   жүргізілді,   оның   ақыры    халықты     қанауды   күшейтуге,   тұрмысын   нашарлатуға   әкелді.   КСРО   және   басқа   да   социалистік    елдер   еңбекшілер  мүддесі    әр  уақытта   мемлекет   қамқорлығында   болды,   ол   ақша  реформасы   кезінде   еңбекшілердің    әл – ауқатын   жақсартуға   бағытталған   арнаулы  экономикалық  шараларды    жүргізуден   байқалады.

КСРО – да    ақша   реформасы   екі  рет —  жаңа   экономикалық    саясаттың   алғашқы   жылдарында   1922 – 1924   жылдары   және    Ұлы   Отан соғысы   аяқталғаннан   кейін  1947  жылы    жүргізілді.  Азамат  соғысы    одан  кейін   Ұлы  Отан   соғысы   кезінде   Совет   үкіметі   Отан   қорғау   шараларына   байланысты    көп  шығындарды   өтеу   мақсатымен   ақшаны   айналыс   қажетінен  артық    шығара   беруге   мәжбүр  болды.   Бұған   қоса    көпшілік    қолды   тұтыну    тауарларын  өндіру  мен   сату   мөлшерінің     кемуі   салдарынан   нақты   ақшаның     айналыс    қажеттілігі  де   азайды.  КСРО   Комитетінің   1947  жылғы  “Ақша    реформасын   жүргізу  және   азық – түлік  пен   өнеркіәсіп   тауарларына   карточкалық   жүйені” жою  туралы   қаулысына  ақша   реформасын  жүргізу   еңбекшілердің    әл – ауқат   дәрежесін   арттыруға,   халық   шаруашылығын   қалпына   келтіруге   және   Совет   үкіметінің     күш    қуатын  одан  әрі  нығайта   беруге   көмектеседі   деп   көрсетілді.    КСРО – ның   қаулысына   бойынша    1960   жылы   бағалардың   масштабын   өзгерту   және  осы   күнгі  айналыстағы   ақшаны     жаңа   ақшаға   ауыстыру   туралы   қаулы   қабылдынды.

Егеменді    еліміздің   ұлттық  теңгесі    1993   жылы   15  қарашада   қабылданды.  Осы   кезде   ақша  реформасы   Қазақстанда   жүрді.   Ол   еркін  айырбасталатын   валюталарға   шектеусіз   айырбасталды.

.   Ақшаның     мәні   және   түрлері.

Ақша — өндіріс    және    бөлу    процесіндегі     адамдар   арасындағы    қатынасты    бейнелейтін,   тарихи    түрде    дамып   келген     экономикалық   категория.   Ақшаның     экономикалық   категория    ретіндегі    мәні,   оның     мынандай   үш     қасиеттің    біртұтастығынан    байқалады:

жалпыға   тікелей   айырбасталу    формасы;

айырбас   құнының    дербес    формасы;

еңбек   өлшемінің    заттай  (материалдану)   формасы;

Жалпыға    тікелей   айырбасталу    формасы,   оның   кез   келген    материалдық    бағалы   затқа     айырбасталатынын    сипаттайды.   Екіншісі    тауарларды   сатумен    байланыссыз.   Соңғы   қасиеті    тауар   өндіруге     жұмсалған    еңбектің   ақша   көмегімен    өлшеуге     болатын    құнын    сипаттайды.

Ақша   өзінің    дамуы    барысында   екі    түрге    бөлінеді:   толық   құнды  ақшалар     және    толық   құнсыз   ақшалар.

Толық   құнды   ақшалар – номиналдық      құны   оны   дайындауға     кеткен    нақты    құнымен   сәйкес    келетін    ақшалар.  Мұндай   ақшаларға     металл    ақшалар,   соның    ішінде:    мыстан,     күмістен    және    алтыннан      жасалғандары   жатады.    Металл  ақшалар    әр     түрлі    формада   болған.   Монета    түріндегі   формасы – бұл   олардың   соңғы   формасы.   Монетаның   бет  жағы – аверс,    артқы   жағы – реверс    және    жаны    гурт   деп   аталады.   Алғашқы    монеталар   ҮІІ   ғасырда   б.э.б.   Ертедегі    Қытайда    және    Ертедегі   Лидия    мемлекетінде    пайда  болды.  Бастапқы    кездері    айналыста   алтын    монеталарымен    қатар,    күміс    монеталар  да   қоса   жүреді.

Алтын   айналысы    тұсында   құнның    қағаздай   белгілерінің    пайда    болуының    мынадай    обьективті     қажеттіліктері    болған:

алтын   өндірісі     тауар    өндірісінің    артынан    ілесе    алмай,     нәтижесінде     айналыстағы    ақшаға    деген      қажеттілікті   толық    өтей   алмады;

жоғары   құнды   алтын   ақшалар   ұсақ    құнды    айналымға    қызмет   көрсете    алмады;

алтын    стандарты,   жалпы   алғанда   өндірісті   және    тауар    айналымын   ынталандырмады;

Алтын    айналысы   не   бары    бірінші   дүние  жүзілік   соғысқа   дейін    болды   және   соғысушы    елдер     өздерінің    шығыстарын   жабу    мақсатында   құнның   қағаздай    белгілерін   шығаруды  ұлғайтты.Соның   нәтижесінде,    алтын   айналыстан    шыға   бастады.

         Толық   құнсыз   ақшалар – номиналдық   құны   нақты   құнынан  жоғары   болып  келетін   ақшалар.  Оларға   мыналар  жатады:

құнның металлдық   белгілері – арзан    бағалы   металлдардан   жасалған   ұсақ   монеталар;  мысалға   жез,   алюминий,   т.б

құнның   қағаздан   жасалған   белгілері.   Құнның   қағаздай   белгілері   екіге   бөлінеді:  қағаз    ақшалар   және   несиелік   ақшалар.

Қағаз   ақшалар – бұл   нағыз    ақшалардың    өкілдері.  Тарихта   олар   айналыста   жүрген    алтын  және   күміс   монеталардың   орынбасарлары   ретінде   пайда   болды.   Метал   ақшалардың    қағаз   ақшаға   ауысу   себептері:

металл   ақшалардың   тасымалдап   алып   жүру  қолайсыздығы;

бағалы   металлдарды    өндірудің   қағаз  ақшаларды   шығаруға   қарағанда   қымбаттылығы;

эмиссиондық   табыс   алу   мақсатында   қазынаның   қағаз   ақшаларды   шығаруы;

бюджет   тапшылығын   жабу  мақсатында   шығарылуы;

Қағаз   ақшалар   тек   қана   айналыс   құралы   және   төлем   құралы   қызметін   атқарды.   Олардың    айналыста   көбеюі    мемлекеттің    қаржы    жетіспеушілігіне    байланысты   шығарумен   түсіндірілді.    Қағаз   ақшалар   тұрақсыз   және   құнсыздануға   тез   икемді.   Олардың    құнсыздану   себептері:

айналысқа   басы    артық    қағаз   ақшалардың   шығарылуын,  эмитетке   деген   сенімнің   төменденуінен   төлем   баланысының   қолайсыздық   жағдайынан  болды.

Несие  ақшалар – тауарлардың   сатып   алу  және   сатудың   уақытын   кешіктіріп   төлеуге   байланысты   пайда  болған   ақшалар.  Несиелік   ақшалардың   шығуы    банктердің    несиелеу   операцияларымен   байланысты.   Несиелік   ақшалардың   басты   мақсаты – ақша   айналымын   икемді  ету,  ақшаларды   үнемдеу,    қолма – қолсыз   ақшалардың   дамуына   мүмкіндік    жасау.  Несие   ақшалары    өте   ерте   заманнан   пайдаланып   келді.  Сол   кездегі    төлем   міндеттемесінің     жай  түрі   қолхат   болды.    Қазіргі   несие   ақшалардың   эвалбциясы:  Вексель,   Банкнота,   Чек,  Несие   карточкалары   болып   есептеліненді.

1.1 Ақша   рефомасының   қажеттілігі   мен   түрлері.

Ақша  реформасын      өткізудің   қажеттілігі    ревалюцияға   дейінгі    Қазақстанда   жүргізілген    1895 – 1897   жж.    ақша   реформалары     нәтижесінде     алтын   монета    айналысы     бар    алтын    монометаллизм     жүйесі     енгізілді.    Айналыста    алтын,    күміс    және   мыс    монеталар    жүрді.    Негізгі    ақша    белгілеріне   92 %алтынмен   қамтамасыз  етілген    Мемлекеттік    банктің    несиелік   билеттері   жатты.  Ақша   массасының   басты   бөлігін    алтын   монеталарға   ауыстырылатын   айналыс     құралдыры    құрады,    яғни    оларға   деген   халықтың   сенімі   мол   болды.

…1924 жылдың  ақпанында  майда   ақшалар: 1 рубль   құнындағы   күміс   мәнеттер,   50 тиындық   шығарылды.     Бұрынғы  Одақтық    Қаржы   халық    комиссариаты   мен    Мемлекеттік    банкінде    кеңестік   белгілерді    қазынашылық    билеттерге    айырбастау   1924   жылдың   30  мамырыа   дейін   жүргізілді.    Осы    уақыттан   бастап   1919  жылдың    наурызынан    күшіне   ие   болған  кеңестік     белгі    айналыстан   алынып   тасталды.  Кейінірек,    кеңестік  кезеңде   екі   рет   1947  және  1961   жылдары    ақша   реформасы   жүргізілді.    Осынау   реформаларды    жүргізудің   кейбір    шарттары   мынандай:

• жылдағы ақша  реформасы:

– жаңа   үлгідегі   ақша  билеттері;

– 1   жаңа   рубль   10  ескіге   теңестірілді;                                                         – бұрын    шығарылған   металл    мәнет   айырбасқа   жатпады

және    өз  атауын   айналасыта   сақтады;

– салымдар      жеңілдетілген   арақатынастар    бойынша

айырбасталды;

– 300  – ге    дейін    мүлдем   қайта    бағаланбады;

– 3 – тен   10  мың    рубльге  дейін – 3: 2:

– 10  мың   рубльден   жоғары – 2 :1 .

1961   жылдағы   ақша   реформасы:

– бағалар  мен   ақша   міндеттемелерін    бір    мезеттік   қайта    бағалағандағы    10  ескі   рубльдің  1 жаңа    рубльге   арақатынасы;

– жаңа   рубльдің   алтындық   маңызы   10  есе   емес,   4,7   есе    көтерілді.

. . . Өз   ұлттық    валютамызды     енгізу    қажеттігі   1991    жылдың    аяқ  шені   мен   1992  жылдың    бас   кезінде   айқын   болды.  Валютамыздың     күрделі    процесі    ақша    реформасымен     тұспа – тұс  келіп   және    сонымен    ілесе    жүргізілу    тиістілігінің    мән – жайы     белгілі   бір    қиындық    туғызды.     Оның   үстіне   ақша   реформасы   өз   ақшасы,   өз  валютасы   бар   жерде    жүргізілетінні   белгілі    ғой.

Сонымен   бірге,   алтынның,   күмістің    және   басқа  да   асыл    металдардың    жекеменшік    банктер   мен   жеке    тұлғаларға   жылыстауы    туралы    қауіптер    айтылды.   Бұл    қауіптер    Мәскеудегі    Орталық,    Ұлттық,   Резервтік    және    басқа да    Мемлекеттік    банктерді     орағыта    алтын – құймалық     жинақтамалардың    даму   ү.рдісін   ескере    отырып,     орын   алды.   Осы     жағдайда     республикамызда   Жоғарғы    Кеңес    төралқасы    мен    сессиясының    шешімін    шапшандатқаннан    басқа    амал    қалмады.   1991  жылдан   1993   жылдың    бас    кезіне   дейін   1  доллардың    шамамен  100   рубльге   арақатынасы   1 доллар – 980-990  рубль    арақатынасына   дейін    көтерілді.      Уақыт  өтіп    жатты    және    жорамалданған   1 теңге – 100 рубль   арақатынасының    орнына   1993  жылы   1  теңге – 1000  рубль    арақатынасы   туралы    айтуға    тура   келді.

Күндер   сырғи     берді,   ал    жорамалданған     қаржылық   және    материалдық     шығындардың     көлемдері    өсе    берді.   Бұл    кезеңде    Ресейде   және    оның     үкіметтік   пен    қаржылық     топтарында   негізінен    жаңа   рубль     аймағының    идеологиясы,   тұжырымдамасы   белсенді   түрде    жасақталып,      насихатталды.    Өз   ұлттық    валютамысын     енгізген     және    бұрынғы     тәуелсіз    мемлекеттермен      көпвалюталық      ақшалай     айналыс   кезінде     Қазақстан   Республикасының   Ұлттық   банкі   өз    ұлттық    валютасы   мен    алтын – валюталық    қорын    рынокқа     республиканың    валюталық   биржасы    арқылы     шығаруы    және    басқа    елдердің    қажетті     валютасын:  РФ  рублін;    Украина    гривнасын;   литтерді;    латтарды;   манаттарды;    сомдарды;    маркаларды;   юаньдарды;   швейцар    франкілерін;    йендерді     және   тағы   басқа     алуы   тиіс   болды.     Мәселе      өте   күрделі    бола    бастады,    сондықтан   Достастық    елдерінде    жаңа     рубль     енгізілген   кезде    Қазақстан   Республикасының   Ұлттық   банкі    мен   оның    валюталық   биржасы     теңгенің     айырбас     бағамының   1 – ші    сатысында    теңге    тек    ғана   РФ   рублімен,   АҚШ    долларымен   және   ФРГ    маркасымен    жұмыс    істейтін    болды.

 

 

 

2.    Қазақстандағы   ақша   реформалары.

                   1922 жылғы    ақша   реформасы.

Өскелең   халық   шаруашылығына     тұрақты  ақша   қажет   болды,   онсыз    қала   мен  ауыл   арасындағы     тауар   алмасуы    қалыптастыру,    өндірісте   есеп   жұмыстарын   ұйымдастырып,   оған    шаруашылық    есепті   енгізу,    еңбекке      экономикалық    жағынан   ынталандыру   мүмкін  емес   еді.    Сондықтан     рубльді,    тұрақтандыру  мақсатында    1922  жылдың   күзінде    ақша   реформасын   жүргізу   басталды.

Ақша   реформасы    деп  мемлекеттік   ақша   жүйесіне     өзгеріс   енгізуді   айтамыз.    Ақша   реформасы   жүргізілгенді   бір   ақша   жүйесін    екінші   ақша   жүйесімен   ауыстырады,    я   болмаса   сол   ақша   жүйесінің  кейбір   элементерін   өзгертеді.

1922 – 1924   жылдардағы    ақша   реформасын   жүргізуге    мына   жағдайлар   әсер  етті.

Біріншіден,   1917   жылғы   қазан   төңкерілісінен    кейін    патшалық   Ресейден    қалған    тауар – ақша     айналымын     елдегі   азамат   соғысы    мен    шетел   әскерлік    интервенциясы    одан   әрі   бұзылуына   жол   ашты.    Оның мәні – шаруалар   өндірген   өнімнің    өз   қажетінен    артығын,    кей  жағдайда     өзіне   қажетті   бөлігін де   мемлекетке    нақты   бағамен    өткізіп  отырды.   Сонда да    өткізген   өніміне  шаруалар     қолма – қол    ақша  ала   алмай    қарызға   берді.   Осының   салдарынан    нарықта  сатылатын   тауарлар   күрт   азайып,    бағалар  өсіп  отырды.     Халық    азық – түлікпен    және  керекті   заттармен    тек    карточкамен    қамтамасыз   етілді     және   де   жалақы    заттай     түрде   беріліп  отырды.  Ақшаның   қызметі    тек   жалақыны     есептеумен   шектеліп   қолма – қол   ақшаны   әскер   қатарындағылар  ғана   алды.

Екіншіден,    ақша   айналымына    жүйелі   түрде   көп  мөлшерде ақша   шығару  да   ақша   жүйесінің   бұзылуына   әсер  етіп  отырды.    Оккупацияланған   аймақтарда    ақша   шығаратын      эмиссиялық     орталықтар   пайда   болды.    Сонымен     қатар   кейбір    үкімет   орындары  да    өз   алдына    ақша    шығарымен    шұғылданды.      Нәтижесінде     қағаз   ақша   мөлшері   көбейіп   тауар   бағасы   өсіп   отырды.

Елдегі   шаруашылықтың   күйзелуін   азық – түліктің,    тауарлардың    жетіспеушілігін    және    Кеңес   үкіметін   сақтап   қалуға   жұмсалған  әскери   шығындарды   өтеу   үшін   және    халық   шаруашылығын    қалыпына  келтіру  үшін     еңбек    өнімділігін    арттыратын     шараларды    іске   асыру   қажет  болды.

1921  жылғы    наурызында  болған  РКП(б) – ның  Х съезінде    жаңа   экономикалық  саясат    қабылданды.   Онда     шаруалар   өнім   салықтарын   мемлекетке   төлегеннен    кейін    артық   өнімдерін    базарға  сатуға   мүмкіндік    алды.    Қаламен    ауыл   арасында   нарықтық     қатынас    дами   бастады.     Жеке   меншік    капиталдың   саудаға   және   ұсақ   өнеркәсіпке   арласуына   жол   берді.     Бұл   ақша   реформасының       арқасында   ғана    мүмкін   болды.

1921   жылғы  қазанда    Ресей   Кеңестік    Федеративтік   Социалистік    Республикасында    мемлекеттік     банкі     ұйымдастырылып,   ол   елдің   басты   эмиссиялық    орталығы   болып   саналды.   Бұл   Мемлекеттік    банктің   басты   міндеті    ақша   реформасын   жүргізуге   дайындық   жасау   болды.

Ақша   реформасын    өткізүдің   экономакалық   алғышарттарына     жаңа    экономикалық  саясат    жүргізудің   нәтижесіндегі   шаруашылық     жағдайдың    жақсаруы      әртүрлі   өнеркәсіп   салаларындығы    өнімдер   көлемінің   өсуі,   еңбек   өнімділігінің   артуы   ауыл   шаруашылығының    басты   өнімдерінің     өсуі   бидай,   мақта   тауар    айналымының    артуы   жатты.   Осы   кездегі   ақша  реформасының   мазмұны    екі   кезеңде   жүргізілді.

1922  жылы     25  шілдеде    және    11 қазанда     Мемлекеттік    банк   бағасы    1,   2,  3,  5,  10,  25   және  50   червонец    тұрғысындағы   банктік    билеттерді   шығару   туралы  құқық   берілді.   Бұл   червонец     соғысқа      дейінгі     алтын   монетадағы  ( 7,74234 грамм    алтын)   10   рубльге   теңесті.   Червонецтерді    кәсіпорындарда      вескельдік    және   тауармен     қамтамасыз   етілген     қарыздар   беру   арқылы   шығарып   отырды.     Бұл   тауар   айналысының     қажеттілігінен     байланысты   чераонецтерді   шығаруға   мүмкіндік   берді.   Червонецтер   ірі    ақша   болғандықтан    олар   көбіне   көтермен   шаруашылық   айналымына   қызмет   етті.   Кеңестік    ақша  белгілері   өздерінің      ұсақ   құндылығына   қарамай    олар   ұсақ   бөлшек    сауда   және    базар   айналымына     қызмет  еттілді.   Шын   мәнінде     елде   екі  валютаны   қосарлы     айналысының  жүйесі  қалыптасты:   Мемлекеттік   банктің    несиелеу   барысында   шығарған     червонецтер   және   Халықаралық  қаржы   комитетінің   бюджет  тапшылығын   жабу   мақсатында   шығарған  Кеңес   ақшасының   белгілері   екі    валютаның   қосарлы   айналысы – халық пен   елдің     экономикалық   жағдайына  қатты   әсер   етті. Шаруалар     өздерінің     өнімдерінің     құнсыз     Кеңестік   ақша     белгілеріне   сатқылары    келмеді.     Кеңестік  ақша     бірліктерінің     құнсыздануы    шаруаларға   үлкен   зиян   келтірді.   Червонец    қаланың   валютасы   болып,    іс   жүзінде  ол   ауылға   жетпеді.  Мұның   бәрі   ақша  реформасын     тезірек   аяқтауды   талап  етті.

Ақша   реформасы   1922 жылдың   қазанынан    басталып   1924 жылдың  наурызында     аяқталды.   Оның   негізгі   маңызы   елдегі    ақша   жүйесін   қайта   құру.    Реформаға   дейін    бюджеттің    кемшілігін     толтыру  мақсатында   қағаз   ақша   шығарылса,    енді    тауарлармен   және   алтынмен     қамтамасыз   етілген    несие   ақшалар  шығарылатын   болды.

Айналымдағы     ақшаның    тез  көбеюіне  қарамастан   1924 – 1925  жылдары   ақша   массасы   төрт   есе   өсті.   Ақшаның   сатып   алу   мүмкіндігі   тұрақтанды,    яғни   елдің   экономикасының   нығаюына   оң   әсер   етті.    Ақша   айналысын   реттеуді,   ақша   белгілерін   эмиссиялауды   қатаң     орталықтандырып,    Ұлы   Отан   соғысына      тұрақты    ақша     жүйесімен   қатаң    басуға   мүмкіндік   жасады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

               2.1   1947  жылғы   ақша   реформасы.

         Соғыс   зардаптары    өмірдің   барлық   саласын   күйзелткен.  40 — жылдарды    екінші   жартысы  мен 50 – жылдардың   басы  КСРО

азаматтарының    басым   көпшілігі       үшін   аса   ауыр  кезең   болды.    Осыған    қарамастан   аға   ұрпақ   өкілдері   арасында    сол   уақытты   ризашылық   сезіммен  еске   алып  кейде   оны   “Алтын   ғысыр”   деп   атаушыларды   табылады.

Шындығында да,    1947  жылғы      желтоқсанда    карточка    жүйесі    және    еңбекшілерді     азық – түлік    және     өнеркәсіп     өнімдерімен     өлшеулі   қамтамасыз    еру      жойылды.     Сол   жылы    ақша   реформасы     жүзеге   асырылды.    Негізгі   өнімдердің,   нан   және     бидайдан    жасалған    өнімдердің,  еттің,    өнеркәсіп   өнімдерінің   бағасы   арзандады,    кооперативтік    сауданың    даму   нәтижесінде   базар    бағасы     төмендеді.   Ақша   реформасы   екінші   дүние  жүзілік   соғысқа   қатысқан    басқа     елдерде  де   өткізілді.   Бірақ,    дүние   жүзінде    соғыстан  кейін   алтын   құрамы   көтерілген   бірден   бір   валюта   тек   рубль   ғана   болды.    Рубль   халықаралық   есеп   айырысуда     қолданылып,   достас   мемлекеттер   арасында   тауарлар   рубльмен   бағаланып,     несиелер   рубльмен    өлшенді.

Ұлы  Отан  соғысы   елдің   экономикасын   орасан  зор   шығынға   ұшыратып,   27   млн.    адам   өмірін     қиды,   елдің    ұлттық   байлығының    30 %    жойды.  Соғыс   мемлекеттік   бюджеттің   кірісі  мен   шығысын   өзгертті,    соғыстың   алғашқы   екі   жылында   өндірістен   түсетін   табыс   азайып,   халықтан    түсетін   кіріс   артты.    Халыққа    табыс   салығынан    басқа   әскери   салық,     баласыздық   салығы,    аз    отбасылық    және    жалғыз    бастылар    салығы  салынды.    Мемлекеттік     бюджеттің   кемшілігі   ақша    эмиссиясымен    толықтырылды,   бұл   айналыстағы  ақша   массасын   өсірді.    Тұтыну    тауарларын   өндіру   мен оны    сауда   орындарынна   түсіру    қысқарып   отырылды.    Халықты    азық – түлікпен     қамтамасыз   ету  үшін   оларды   бөлудің   картоякалық   жүйе     енгізілді,    белгілі   бір   норма   бойынша  соғысқа   дейінгі    тұрақты   бағамен,   ал   нормадан   артығы   нарықтық   бағамен   сатылды.   Ақшаның   көптеген   мөлшерінің     саудагерлердің   қолына    шоғырлануы   ақшаның   сатып   алу    мүмкіндігін   төмендетті.    Осы   кемшіліктерді   жою    үшін,    біріншіден,   мемлекеттік   тауар   ресурстарының   белгілі   бір   мөлшерін    қалыптастыру,   екіншіден,    бір  уақытта    артық   ақшаны    айналымнан   шығару,   үшіншіден,   бюджеттің   енгізгі   қаржы   жүйесін   нығайту    қажет   болды.    Мұның    барлығы  1947  жылғы ақша  реформасын   жүргізуге    материалдық   және  қаржылық   мүмкіндік  туғызды.   Ақша  реформасы  1947   жылдың   16  желтоқсаннында   айналымға     жаңа   үлгідегі   сом   шығарылды; екіншіден,    ескі   қолма – қол   ақша   жаңа   үлгідегі   ақшаға   10 – ның  1 – ге   арақатынасымен    айырбасталды,    майда    тиындарп   айырбасталмай,   бұрынғы   құнымен  айналымда   қалды;    үшіншіден,    ақшаны   айырбастауды    мемлекеттік    банк    бір   апта   мерзімде   өткізді,   алыс   аудандарда   екі   аптада    өткізілді;   төртіншіден,    бұрынғы   шығарылған   мемлекеттік   облигицияларының   жағдайларын,     мерзімін,     төленетін    процент     мөлшерін    өзгертіп,    жаңасына   айырбастады.   Қорыта   айтқанда,   1947  жылғы    ақша   реформасының     нәтижесінде   халық   жалақысын     және    басқада    табыстарын   жаңа   ақшамен   алды,    халықты      карточкамен     жабдықтау    жүйесі   жойылды.  Мемлекеттік    бөлшке   сауда  ашық   шектелмей    біртектес   бағамен     жүргізілді.   Нанның     және    кейбір   азық – түліктердің    бағасы   карточкалық    бағамен   салыстырғанды   10 – 12 %    арзандатылды.   Колхоз     базарындағы   азық – түліктің   де   бағасы   төмендетілді.     Ұлы   Отан   соғысынан  кейінгі     халық   шаруашылығын   қалпына      келтірудің   бірінші     бесжылдық     жоспары   артығымен   орындалып,    ақша   реформасынан    кейінгі   жылдарда   тауарлардың   бағасы   төмендетілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2  1961  жылғы   ақша   реформасы.

Ақша   реформасы   мен   карточкалық     жүйенің    жойылуы-

ның     экономикаға     маңызы    орасан   зор   болды,     шаруашылық-та     ақшаның   мәні   көтерілді,    совет   сомының     құны    толығынан   қалпына     келтірілді.    КСРО     Жоғарғы       Советінің     қаулысына   сәйкес   КСРО     Мин.Советі    1960   жылы    4   мамырда   “Бағалардың   масштабын    өзгерту   және     осы     күнгі    айналыстағы   ақшаны    жаңа   ақшаға   ауыстыру     туралы”     қаулы   қабылдады.       1961   жылдың    1  қаңтарынан     бастап    айналысқа   құны     1,   3,   5,    10,   25,   50,   100  сомдық   ақша     билеттерінің    жаңа   үлгісі   шықты     және     1,   2,    3,    5,    10,    15,    20     тиындық     ұсақ   ақша,    сондай-ақ   50 тиындық   және    1 сомдық    күміс   ақша   шығарылды.     Сомның    алтын   бағамы    таза   алтынның   0,222168   граммынан  0,987412   граммына   дейін   артылды,    яғни    Американың     1  доллоры    жаңа   ақшаның    90  тиынына   тең   болды.  Осымен   байланысты     барлық   ескі   ақша    жаңа   ақшаға     10  сомына    1  сом   есебімен   айырбасталды.   Осы  есеппен    барлық   тауарлардың      бағалары,       еңбекақы  мен   басқа   табыстар,    жинақ    кассаларындағы    аманат    ақша,      мемлекетттік      үш  проценттік    ішкі   ұтыс   заемы     облигация – лары     өз   құны    қайта   есептелді.

Баға  масштабын   ірілендіру   нәтижесінде     ақшаның   сатып   алу    мүмкіншілігі    он  есе  ұлғайып,     халықтың   табысы,  зей- нетақысы     сонша   есе    азайды.   Тек    ақша   есебі   жеңілдетілді.

Баға     масштабын   ірілендіру    ақша  есебін  дың   техникалық   қызмет   көрсетуін   жеңілдетті.     Ақша   билеттернінің     пішімдері    шағын   болып   келуі,   оларды   айналысқа   қолайлы   етті.  Баға   масштабын     ірілендіру   мен   бірге    рубльдің    алтындық     құрамын   көтерді   және   оның   шет   ел   валюталарына   деген  бағамын   жоғарлату   жүзеге   асты.     Рубльдің   жаңа   алтын   құрамы   рубльде   бейнеленген   алтынның   ресми   дүниежүзілік   бағасын    тауарлар   бағасымен      теңестіріп,    мемлекеттік     бюджетпен     сыртқы    сауда  арасындағы     күрделі    қайта    есептеулерді   қалпына   келтірілді.

1964  жылы     экономикалық    ынтымақтастықтың     халықаралық     банкінің     құрылуымен     байланысты,    1991   жылға   дейін    экономикалық   өзаракөмек    кеңесіне      мүше     елдердің     арасында    көп     жақты    клирингтік    есеп     айырылысулар    үшін    қолданылатын     ақша      бірлігі  — аудармалы    рубль   енгізілді.

Ақша   реформасына   мемлекеттің    билігі   мен   ақша   жүйесінің   толық   немесе    ішінара    өзгеруі   және   ақшаның    бір   жүйесінің    екіншісіне    немесе    ақшаның   жаңа  түріне   ауыстырылуы  жатады.    Кеңес   Одағы   тұсында    үш  рет – 1922 – 1924,    1947,   1960      жылдары    ақша   реформасы   енгізілді.

 

 

 

 

 

 

 

              2.3  Теңге – тұрлаулы   валюта.     

Қазақстанда     1991  жылы   тәуелсіздік   жарияланғаннан     кейін   кеңестік   кезеңде   құрылған    Үкіметіміз    экономикалық   әлеуетті    сақтап    қалуға    тырысты.    Дағдарысқа    қарсы    бағдарлама    қабылданды.     Оның    материалдық    және    қаржылық    базасы    бар   еді.    Себебі     республика    шетелге   сатып — өткізетін      экспорттық     тауарларға,   шикізат    өнімдеріне,   атап   айтқанда,    мұнайға,   металл   мен    астыққа     ие    болды.    Алайда,    энергия   тасымалдаушылар     мен   ауыр   өнеркәсіп    өнімі     әлемдік   рынакта    сұранысқа   ие  тұғын.    Сөйтіп,   біз   бұрынғы    социалистік   елдермен     ежелгі  сауда – саттық   байланыстарының   орнына   өз   тауарларымызды     сатып — өткізудің     жаңа   арналарын    таба    алар   едік.    Мұның     орнына    ең   үздік    кәсіпшіліктер    мен      өндірістер     шетелдіктерге    сатылып    кетті.

Біз    жекешелендірудің   заңға     кезең – кезеңмен     жүргізілуі     үшін    ұмтылдық.    Экономиканың    бастапқы   салаларын,  шикізат- ты   қазып   алу   мен   өңдеуді    мемлекеттің   қабылдауында.    Ал,   саудада    сұраныс  пен   ұсыныстың     тетіктерін   пайдалана   отырып     нарықтық    қарым – қатынастарды    дамыту   көзделген.

Біздің   сол   кездің    өзінде   өз   өніміміздің    Қытайға,   Иранға   және    басқа  да   елдерге    сата    алғанбыз.   Мұның   орнына   Қазақстандықтардың   еңбегімен   жасалған    материалдық   құндылықтар   талан – таражға   салынды.   Кәсіпорындардың    активтері   су  тегін   сатылды,    еліміздің   экономикасы   күйрей   бастады,     ауылшаруашылығы   мен  өнеркәсіпті   тоқырау  жайлады.   Халық   шаруашылығының   тұтас   бір  салалары    шетелдік   компаниялардың   қолдарына   тапсырылды.

Осы   себептердің   салдарынан    мемлекеттік   қаржылық  жүйесі    күйрейтіндей   қауіп   төнді.    Сондықтан  да   рубльдік   аймақтан  шығу   сәтіне    алдын – ала    ұлттық    валютамен    қордаланатындай    шешім    шығарылды.   Теңгеге    даярлдық   Жоғарғы   Кеңесте    жүргізілді.    Сол   кезеңде  экономикалық    реформалар    комитетінің   республиканың    бұрынғы   мемлекеттік  жоспарлау    комитетінің    төрағасы   басқарды.   Ұлттық    банк    теңгенің    дизайнын    әзірлеу   үшін   “Қазақстан    дизайн  орта- лығы”     жауапкершілігі    шектеулі   серіктестігінің  суретшілерін    тартты.    Портретсіз,   күрделі   қазақ  ою  —  өрнекті  банкноттар,   долларға,    голландық  валютаға     ұқсастау   купюрлар   болды.   Соңғы    нұсқаны    суретшілер    портреттерді    салып    әзірледі.  Олар   тарихшылармен   кеңесіліп,   таңдап   алынды.   Іс   барысында  “теңге”    атауы   туды.   1992   жылы     теңге    дизайндағы   тарихи   қайраткерлердің   тұлғалары    мұрағат   құжаттармен   салғастырыл – ды,    олардың   портреттерін    Ғылым    Академиясы  мойындау   керек  болды.    Ұлы   тұлғалардың   көпшілігі    таныс,   тәрбиелік,    тарихи – саяси     қырлары  да   бар.

1993   жылға   дейін   айналыста    Кеңес   рублі   болды,   сонан   соң   Ресей  жаңа   рублін    енгізді.  1993   жылдың   күзінде  Қазақстан  ТМД   елдерінің    ең  соңында    рубль    аймағынан    шықты.

 

 

2.4   Қазақстан   Республикасындағы   1993   жылғы   ақша  

                                 реформасы.

Қазақстан   Республикасында    1993   жылғы   ақша   реформасының    жүргізудің  негізгі   себебі    ақша    белгісін   тұрақтандыру.   Себебі   КСРО    ыдырағаннан    кейінгі   екі   жыл  аралығында   Кеңестік  рубль  бұрынғы   одақтас   республикалардың   орнына  құрылған   тәуелсіз    елдерде    біртектес   ақша   ретінде   қолданылды.

1993   жылы   23  шілдеде  Ресей   Орталық    банкі   1961 – 1991   жылдардағы    Кеңес   ақшаларының     белгілерін,    сондай – ақ   1992  жылғы  5000  және   10 000   рубльдерді   айналыстан   алу  туралы   хабарланды.   Бастапқыда   оладың    айырбасына   бір   апта   берілді.

Қазақстан   республикасының   Президентінің    Жарлығымен  екі   күн   өткенсоң   айырбас   мерзімі    1993  жылдың   1  қыркүйек   айына  дейін   ұзартылып,   айырбас   бір   адамға  100   мыңға   дейін   ұлғайтылды.

Ресейдегі   ақша  рефоромасы  ескі   үлгідегі    ақшаларды  ТМД   елдеріне    оның   ішінде   Қазақстанға   қарай   жаппай    ығысуына   жол   берілді.

1992 жылы   бірінші    жартысында – ақ   Қазақстан   Республикасының    жетекшілері    ендігі    жерде    рубльден    күдер    үзіп,    өз   валютасын   шығаруға   бет – бұрыс     жасаған   болатын.    Жаңа    ақшаларды    шығаруға     ағылшынның   “Хариссон”

фирмасымен    шарт   жасалды.    Сөйтіп,   1993   жылы  1,  2,  5,   10,  20,   50   және   100     теңгелік   ақшалар    Қазақстанға    жеткізілді.   Оларды   қолдан   жасаудан    қорғанатын   18  дәрежесі   бар.

1993  жылы   12   қарашада   Қазақстан  Республикасының    Президенті   Нұрсұлтан   Әбішұлы  Назарбаев   “Қазақстан   Республикасына    Ұлттық    валютаны    енгізу   туралы   “Жарғыға   қол   қойды”.   Осы    жарғымен   1993  жылы   15  қарашада   сағат  8 – ден   бастап   ұлттық    валюта  —  теңге   енгізілді.    Ақша  реформасын   жүргізуге   Қазақстан   басшылары     бір   жарым  жыл   уақыт    өте     құпия   жағдайда   дайындалып,   нәтижесінде    700   миллион   доллар   сома    шамасында    алтын   құймалары  мен   шетел   валютасы   қоры   болды.    Тәуелсіздік   жарияланған   күннен  бастап   Қазақстанда    өндірілген   алтын  мен  күміс    енді  Мескеуге   жіберілмей,   оны    Ұлттық   банк   сатып   алып,     резерф   қорына   айналдырды.   Сондай – ақ   резерф   қорына   экспорттық  валюталық   түсім  мен   үкіметтің    сыртқы   заемдарында  Ұлттық   банк   сатып  алып,   қорға  түсіріп   отырды.    Халықаралық   валюта  қоры Қазақстанда  Ұлттық   валюта  енгізу   акциясын   қолдап,    Ұлттық  банкке   90   миллион   доллар  стендбай   несиесін   және   Жапония   біздің   елдің     төлем  балансын  қолдау    мақсатында   Қаржы министрлігіне   180   миллион  доллар  берді.

Қазақстан   Республикасы   Ұлттық   банкі   теңгенің   валюталық   бағамын:   1 доллар  =  4 теңге 70  тиын   шамасында   белгіленді.   Келесі    жылдары    ол    бірден    өсіп   кетті.   Соған   сәйкес    баға  мен   жалақы  да   өсті.

Инфиляцияның   өсуі    біршама   ірі   ақша    купюларын  қажет   етті.  1994   жылдан   бастап    200,   500,   1000,  2000   купюрдағы    ақшалар   айналысқа  шығарылды.   1995  жылы     ұсақ  тиындар    бірдіндеп   айналыстан   шығып   қалды,    олардың   орнына    мыс – никельден   жасалған   1,   3,   5,  10,   20    теңгедегі   монеталар   шыға  бастады.   Сонымен   қатар  Абай   Құнанбай   ұлының   100  жылдық   мерейтойының   құрметіне    100   теңгелік   күміс   монеталар  шығарылды.   1995 жылдың  аяғында    Жібек  жолы    жиынтығын   құрайтын   жоғары    сыныпты     төрт   алтын   монеталар    шығарылды.    Жалпы   салмағы   57,54    грамм  құрайтын    жиынтығынан    1,   2,   5   және   10   мың   теңгелік   алтын   монеталар   кірді.   Жиынтығы    816   доллар  тұрды.

Қазақстан    теңгесі  тұрақты   төлем  құралы   болып   қана  қоймай,    еркін   алмастырылатын    валюталарға   шексіз   айырбасталды    және   тұрақты   валюталар   қатарына   кірді.                           Қазақстанға  Ұлттық  валютаны   сәтті    енгізілуі,   әрі    қарай   оның   сыртқы   және    ішкі    тұрақтылықтылығын    қамтамасыз   етуді    талап  етті.

Қазіргі   кезде   теңге    тұрақталып    келеді   ал,  оның   тұрлаулы   валюта   болуы  үшін   біраз   істерді    жүзеге   асыруымыз   керек.   Атап   айтқанда:    өз  өндірісімізді   нығайтуымыз    қажет,   шикізаттық    экспорттық   жүйеден    біртіндеп   жаңа    иновациялық   өнеркәсіптік   салаға    көшуіміз  керек.    Біздің   тауарларымыз   әлемдік    сұранысқа  ие  болса,   әлемдік   сауда    ұйымына  мүше  болуымызға  джа  болады.     Дүние  жүзілік  нарықта  валюта   теңге  десек,   біздің   теңгеміз   бағыт – бағдарын   нық   ұстап,    еркін   жүзетіне   сеніміміз   мол  болуы  ке

 

 

 

                          Қорытынды.    

Бұл  “Ақша   реформасының мәні  және  түрлері” атты курстық   жұмыста   тақырып   бойынша   қаралған    негізгі   ақша   реформасының   түрлері   мен   жүргізілген   кезеңдерін   қарастырыл- ды.  Сондай – ақ    ақша  реформасының    қажеттілігі  мен   мәні   қарастырылды.   Ақша – бұл  тауар   айналысының   құралы   және   оның   ізбасары.  Тауар  мен  ақша   бір – бірінен   бөлінбейді.  Ақша   өндіріс  және   бөлу   процесіндегі  адамдар     арасындағы   қатынасты    бейнелейтін,   тарихи   түрде   дамып   келген   экономикалық   категория.  Нарықтық   экономикада   ақашаның   маңызы  зор.   Себебі    әртүрлі   меншік  жағдайында   жұмыс   істейтін   тауар   өндірушілер   өндіретін   және   сататын   өгімнің    көлемін,   түрін   және   бағасын   бекітуге  дербестік   алады.

Мемлекетіміздің   егемендігін    және    республика     банк    жүйесінің    дербестігін    нығайту     мақсатында    1993   жылдың   екінші    жартысында   қазіргі    техникамен     жарақтандырылған    монет   сарайы   іске   қосылды,  ол    металл    тиындарын   шығарып  отырды.

Ұлттық    валютаны    жасау    еліміздің   Президенті    Нұрсұлтан   Әбішұлы    Назарбаевтің   жеке   басшылығымен    жүргізілді   және   осы    мәселе   бойынша    барлық    шаралар    қатаң     құпияда   сақталынды,   әрі   жоғары   деңгейде    ұйымдастырылды.   Сонымен   бірге,   ол   қысқа   мерзімде —   бір  жыл  екі  ай   ішінде   Англияда   аяқталды.

Дайындық    жұмыстары    бітер    кезеңде   сол  кездегі   Премьер – министр    С.А. Терещенконың   төралығымен    мемлкеттік    комиссия   құрылып,  “теңгені   енгізу    тұжырым да- масы” әзірленді.    ҚР   Президенті    ұлттық   валютаның  1993 жылы   15  қарашасында   айналысқа    енгізілетіні    туралы   Жарлыққа   қол   қоцйды.

Осылайша  1993  жылдың  15  қарашасы   ұлттық   валютаның   туған   күні   деп   саналады.   Ұлттық   валютаны     тұрақтандыру    жөнінде    қадамдар    есептелінді,    теңгенің    бағамы   сол   кезде   бір   АҚШ    доллары   үшін  4,6  теңге    деңгейінде   белгіленді.   АҚШ   долларына    қатысындағы   теңге   бағамы    еліміздің    алтын   қорының   тұрақтануы    мен   мүкіндіктерін,   экономикалық — әлеуметті,   ақша   айналымын   секере    отырып     есептелінді.   Бірақ    ол   ұзақ   сақталмады,    тағыда    құлдырай    берді.  Ал   теңгені  біз   ерекше    шиеленістерсіз    енгіздік.

Бүгінгі    күні    Қазақсатан  өз   егемендігінің    мүшелі   тойын   атаған   кезеңде,   біз  ұлттық   валютамыз   теңгемізді   енгізгелі   бүкіл    өркениетті    әлем   секілді  өзіміздің   дербес   экономикалық   саясатымызды   жүргізудеміз.    Мемлекеттер    бір – бірімен  санасып,   өзара   тиымды    мүдделерінде   іс – қимыл   жасасуы  тиіс.  Қазіргі     кезде   Қазақстан    экономикасы    дәйекті   түрде    көтеріліп   келеді. Бұл   ішінара    өнеркәсіп    өндірісінің,   жалпы   өнімнің    өсуімен   дәлелденуде.    Көптеген    кәсіпорындар   бүгіндері     қайта   жанғырып,   қайта   бейімделуде,    бұл   экономиканың   жанданып   өркендей   бастағанын  білдіреді.    Валюталық   түсімдер    негізінде    республиканың     келешегі    үшін   “Ұлттық  Даму”   қоры    құрылды.    Ойластырған    бюджет     тамақ,   жеңіл    өнеркәсіп,   машина   жасаудың      өрендеуіне     көмектеседі.   Яғни,   қазіргі   таңда   біз  дербес   саясатты    жүргіземіз   және   біршама    мезгіл    өткеннен   соң    көптеген   елдердің  АҚШ долларына   байланған    секілді,   біріңғай   валютаға   келуіміз   ғажап   емес.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған   әдебиеттер.

1. Сейітқасымов Ғ.С. – Ақша, несие, банктер.   Оқулық  — Алматы
2. – 466 бет.
3. Мақышев С.Б. – Ақша айналысы   және   несие.  Оқу  құралы.

Алматы.    2004. – 448 бет.

3. Тұрғынбаев Ж.Қ. – Теңге шежіресі.   “Жас  алаш”.  2001. — №163.
4. Тобаяқов Б. – Теңге төзімділігі. “Ақиқат”  2003. — №10  11 – 23 б.
5. Шаденов Ө.Қ. – Жалпы экономикалық теория.  Оқулық.

Ақтөбе.   2004. – 455 бет.

6. Оманбаева А.Ж. – Ақша, қаржы және  несие.    Оқу  құралы.

Қарағанды.   1997. – 120 бет.

7. Титова Н.Е. Кожаева Ю.П. — Денги, Кредит, Банк.

Масква.  2003.- 480 бет.

8.Жуков М.П.  – Денги,  кредит,  банки.

Масква. ЮНИТИ, 2002. – 640.

9. Көшенова Б.А. – Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары.

Оқу  құралы.    Алматы.  Экономика.  2000 – 328 б.