АДАМ ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАР ФИЗИОЛОГИЯСЫ.

11 января, 2020 22:00

Тақырыбы: АДАМ ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАР ФИЗИОЛОГИЯСЫ Курсабой

 

Жоспар

I Кіріспе………………………………………………………………………………………………………3

 

2.1 Жүйке тамырлары……………………………………………………………………………………..4

2.2 Жүйке талшығы. Жүйке талшықтарының құрылымдары және олардың физикалық қызметі………………………………………………………………………………………4-6

2.3 Тітіркеніс пайда болуы және таралуы………………………………………………………..6

2.4 Синапс. Синапстың құрылымы және жіктелуі…………………………………………7-8

2.5 Рецепторлар және олардың жіктелуі……………………………………………………….8-9

2.6 Вегетативтік, симпатикалық және парасимпатикалдық бөлімдерінің құрылымдық ерекшеліктері…………………………………………………………………………..10

2.7 Симпатикалық және парасимпатикалық жүйелердің функционалдық ерекшеліктері…………………………………………………………………………………………..10-11

2.8 Вегетативтік рефлекстердің қызметі……………………………………………………11-12 2.9 Жүйке жүйесінің информациялық қызметі………………………………………….12-17

2.10 Жүйке жүйесінің нәрленуі……………………………………………………………………..17

 

III.Қорытынды……………………………………………………………………………………………18

 

IVПайдаланылған әдебиеттер тізімі ………………………………………………………….19

Кіріспе

 

Жүйке жүйесі жүйке ұлпасынан құралған. Ал, жүйке ұлпасы өз кезегінде жүйке торшаларынан – нейрондардан және жүйкелік глеядан —  нейроглядадан тұрады. Нейроглия торшалары нейрондар аралығында орналасады да, оларды біріктіре, дәнекерлей отырып, тіректік, қорғағыш және нәрлік қызмет атқарады.

Жүйке торшалары жүйке жүйесінің құрылымдық және әрекеттік негізі болып табылады. Нейронның ядролы денесі және одан жан-жаққа тарайтын бір ұзын, көптеген қысқа өсінділер болады. Қысқа өсінділер – дендриттер, ал ұзын өсінді – нейрит немесе аксон деп аталады. Дендриттер сырттан келетін тітіркендіргіштерді қабылдап, нейрон денесіне өткізеді, ал нейриттер нейрон денесінде пайда болған тітіркеністі басқа нейрондар дендриттері ұшына, немесе атқарушы мүшеге жеткізеді. Нейрон өсінділері сыртынан қабықпен қапталып, жүйке талшықтарына, ал олар топтаса келіп, жүйке тамырларына айналады. Бір жүйке тамырдың құрамында бірнеше мың немесе миллион талшықтар болады. Осыдан жүйке тамыры жүйке талшықтарының будасы болып табылады. Жүйке тамырларының негізгі қызметі – нерв импульстерін өткізу. Тітіркеніс деп тітіркендіру нәтижесінде нерв жүйесінде туындаған процесті айтады.

Нерв жүйесі ішкі және сыртқы әсерлерді қабылдап, оған жауап беру нәтижесінде организмді қоршаған ортаны құбылмалы жағдайына бейімдейді. Сонымен қатар нерв жүйесі әр түрлі мүшелердің, ұлпалардың, торшалардың қызметін реттеп, оларды өз ара үйлестіріп, организмнің біртұтастығын қамтамасыз етеді. Демек, нерв жүйесі жеке мүшелер мен бүкіл организмнің күрделі әрекетін басқарып, түрлі физиологиялық процестердің үйлесімді жүруін қамтамасыз етеді.

Нерв жүйесі жан-жануарлар мен адамда ұзақ эволюциялық даму нәтижесінде пайда болған және ол сыртқы ортаның түрлі құбылыстарының әсерінен өзгеріп, күрделеніп отырады. Алғашқы нерв жүйесі ішекқуыстыларда пайда болады, бірақ оның құрылымы өте қарапайым келеді. Бұл жағдайда нерв элементтері эпителии астында орналасады да, құрылымы жағынан толық жетілмей, организмде нерв торын құрайды. Ганглийлер осы торда шашыраңқы орналасады. Бұл баяндалған құрылым нерв жүйесінің диффузиялық түрі.

2.1 Жүйке тамырлары

 

Қызметіне қарай жүйке тамырлар сезімтал, қозғалтқыш және аралас болып үш топқа бөлінеді. Сезімтал жүйке тамырлар тітіркеністі дененің шеткей аймақтарынан жүйке жүйесінің орталық бөлімінен өткізеді, сондықтан оларды орталыққы тепкіш немесе афференттік жүйке тамырлар деп атайды. Бұл жүйке тамырлар тек сезімтал талшықтардан құралады. Қозғалтқыш жүйке тамырлар тітіркеністі, керісінше, орталықтан шетке, орындаушы мүшелерге қарай өткізеді. Оларды орталықтан тепкіш немесе эфференттік жүйке тамырлаы дейді. Бұлар қозғалтқыш талшықтардан құралады. Ал, аралыс жүйке тамырлар құрамында тітіркенгісті қарама-қарсы бағытта өткізетін орталыққа тепкіш және орталықтан тепкіш талшықтар болады.

Құрылым ерекшеліктеріне қарай жүйке тамырлар үлпекті және үлпексіз болып бөлінеді. Үлпекті талшықтар миелин және Шван қабықтарымен, ал үлпексіз талшықтар – тек Шван қабығымен қапталады. Үлпекті талшықтар жуандау диаметрі 1-25 мкм, ал үлпексіз талшықтар жіңішкелеу 0,5-2 мкм келеді.

Құрылысы мен қызметіне қарай шеткі үлпекті жүйке талшықтары А, В, С деп аталатын үш топқа бөледі. А тобының талшықтары жуан, диаметрі 4-20 мкм шамасында болады. Бұл топқа қаңқа еттерінің қозғалтқыш нерв талшықтары мен жанасу, қысым және ет пен буын рецепторларынан басталатын орталыққа тепкіш жүйке талшықтары  жатады. В тобы диаметрі 3 мкм шамасындағы жіңішке талшықтар. Оларға афференттік талшықтар мен вегетативтік жүйке талшықтары жатады. С тобының талшықтары жұқа миелин қабығымен қапталады. Олардың диаметрі 2 мкм шамасында. Бұл топқа ауырсыну мен температуралық тітіркеністерді өткізетін афференттік талшықтар жатады.

 

2.2 Жүйке талшығы. Жүйке талшықтарының құрылымдары және олардың физикалық қызметі

 

Жүйке талшығының ортаңғы цилиндрі – оқтығы, — болады да, оның сыртын миелин қабығы мен Шван торшалары, немесе тек Шван торшалары қоршап жатады. Шван қабығы біртұтас болмайды, оның тіркес жатқан екі торшасының арасы қылталана үзіліп, Ранвье үзілімі пайда болады. Орталық цилиндр ішінде өте жіңішке диаметрі 10-40 нм бойлай орналасқан нейрофибриллалар мен микротүтікшелер, аксоплазма болады. Аксоплазмада көп мөлшерде митохондриялар, микросомалар және тасымалдаушы филоменттер орналасады. Соңғы құрылымдар актин белогынан, ал нейрофибриллалар мен микротүтікшелер – миозиннен құралады.

Жүйке талшықтарының түрлі құрылымдары әр түрлі физиологиялық қызмет атқарады. Тітіркеністің туындау және таралу процестерінде маңызды рөлді орталық цилиндрдің плазмалық мембранасы атқарады. Миелинді қабық электр изоляторы болып табылады және нәрлендіру қызметін атқарады. Осы милиенді қабықтың арқасында қозу толқыны орталық цилиндр мембранасының бүкіл ұзына бойында туындамай, тек Ранвье үзілімдерінде ғана пайда болады. Нейрофибриллалар, микротүтікшелер және тасымалдаушы филаменттер әр түрлі заттарды, торшаның кейбір қосындыларын – митохондрияларды, — талшықтар бойымен нейрон денесінен рецепторларға және кері бағытта тасымалдау процесіне қатысады.

Жүйке талшықтары деп сырт жағынан дәнекер ұлпалы қабықпен қапталған нейрондар өсінділерін айтады. Олар топтаса келіп жүйке тамыр құрайды. Құрылысы жағынан жүйке тамыр паренхималы құрылым болып табылады. Ол екі құрамадан төсеміктен және паренхимадан құралады. Жүйке талшықтары жүйке тамырдың паренхимасын құрайды. Ал оларды бір-бірімен біріктіріп тұратын борпылдақ және дәнекер ұлпа жүйке тамырдың төсемігін түзеді. Талшықты сыртынан қоршап тұратын дәнекер ұлпаны – ішкі қабық, ал оларды бір-бірімен топтастырып, талшықтар будасын құрайтын дәнекер ұлпаны – сыртқы қабық және осы талшықтар будаларын топтастырып сыртынан қоршай келе нервке айналдыратын дәнекер ұлпаны – жүйке тамыр қабығы деп атайды.

Жүйке талшықтарына қозғыштық, лабильділік, қозуды жеке дара және қос бағытта өткізу тағы басқа қасиеттер тән.

Жүйке талшықтарының қозғыштығы өте жоғары және де үлпекті талшықтар үлпексіз талшықтармен салыстырғанда оңай қозады. Жүйке тамырларында қозу толқыны басқа ұлпалармен салыстырғанда шапшаң пайда болып, тез өшеді, демек олардың лабильділік қасиеті жоғары болады. Осыдан жүйке талшықтары өте жиі тітіркендіру ырғағын игере алады. Үлпекті нервтердің лабильділік   қасиеті  үлпексіз нервтерден жоғары келеді.

Жүйке талшықтары қозуды іргелес талшыққа таратпай жеке дара өткізеді, сондықтан тітіркеніс тек қозған талшықпен байланысатын торшаға ғана беріледі. Жүйке талшықтарының бұл қасиеті миелин қабығының қызметімен   байланысты. Жүйке тамырдың өткігіштігі неғұрлым жоғары болса, оның миелин   қабығы соғұрлым қалыңдай түседі. Оның себебі қозуды өткізу жылдамдығы   жоғарылаған   сайын   әрекет тоғының   күші   арта  түседі.

Тітіркеніс нерв талшықтарымен оның анатомиялық тұтастығы мен талшық мембранасынаң қалыпты функционалдық белсенділігі сақталған жағдайда ғана өткізеді. Жүйке талшықтарын   механикалық   жолмен   зақымдау, немесе натрии арналарын арнаулы заттар көмегімен тығындау оларды   өткізгіштік   қасиетін   жояды.

Қалыпты жағдайда жүйке тамырының қозған учаскесінде рефрактерлік құбылысының   дамуымен   байланысты қозу толқыны кері бағытта таралмайды. Дегенмен аксомның қозғыштығы жоғары бастапқы сегменттерінде қозу толқыны қос бағытта – аксом ұшына қарай және нейрон денесіне қарай тарайды. Бөлектенген нерв талшықтары   да қозуды қос бағытта таралады. Қозу үстіндегі нерв   талшықтары энергияны көп шығындамайды, сондықтан қалыпты  жағдайда   олар қажымайды. Жүйке тамырлаында зат алмасу қарқыны төмен болады да,  қайта синтездеу  процестері  шапшаң  жүреді. Жүйке тамырдың   қажымауына   оның  лабильділік   қасиетінің  жоғары   болуы   да себепші болады.

 

2.3  Тітіркеніс пайда болуы және таралуы

 

Тірі ұлпада тітіркеніс электрлік құбылыс түрінде пайда болады. Өз кезегінде ұлпалардағы электрлік құбылыс зат алмасудың молекулалық процестерімен байланысты. Мұнда электр зарядтарының көзі иондар болып табылады, ал электр қозғағыш күш зарядталған иондар концентрациясының айырмасына байланысты қалыптасады.

Қазіргі кезде қабылданған биопотенциалдар туындауының мембраналық теориясына сәйкес тірі торшаларды потенциалдар айырмасы торша мембранасының жартылай өткізгіш қасиетіне байланысты оның ішкі және сыртқы беткейлерінде иондардың біркелкі таралмауы салдарынан туындайды. Иондар табиғаты жағынан фермент тасымалдағыш болып табылатын иондық сорап қызметінің арқасында концентрациялық градиентке қарсы тасымалданады. Осы сорап қызметінің нәтижесінде торша ішінде торша аралық сұйықпен салыстырғанда калии иондарының концентрациясы 50 есе көп, натрии иондарының концентрациясы 8-10 есе аз болады. Мембрананың калии иондарына дейін өтіміділігі жоғары болғандықтан олар торша сыртына толассыз шығып отырады да, торша ішінде аниондар қалады. Аниондар мембранасына ішкі беткейіне электростатикалық күшпен тартылып оған теріс заряд береді. Сондықтан иондардың трансмембраналық айырмасы пайда болып, торша мембранасының ішкі беткейі теріс, сыртқы беткейі оң зарядталады.

Әрекет потенциалы мембраналық потенциалдың қысқа мерзімдік тербелісі нәтижесінде туындайды. Бұл процесс екі сатыда өтеді.  Деполяризация (өріссіздену) сатысында қозған учаскеде мембрананың натрийлік арналары ашылып, натрий иондары торша ішінде өтеді де, мембрананың сыртқы беткейі теріс, ішкі беткейі – оң зарядталады. Қозу шыңында мембраналық потенциал деңгейі  +30- +40 мВ жетеді. Реполяризация сатысында мембранадағы натрийлік арналар ашылып, калийлік арналар ашылады. Иондар алмасуының нгәтижесінде мембрананың бастапқы заряды қалпына келеді. Осыдан соң гиперполяризация процесі жүріп, мембраналық потенциал тыныштықтағы деңгейден шамамен 10 мВ-қа немесе  -80 мВ көрсеткішіне дейін төмендейді.

Нерв импульсі талшық бойымен қозған және қозбаған учаскелер арасында жергілікті токтың пайда болуы нәтижесінде таралады. Ет талшығы мен үлпексіз нерв талшықтарында қозу толқыны бірсыдырғы, секундына 3 м жылдамдықпен, ал үлпекті нерв талшықтарында секірмелі түрде  -30-120 м жылдамдықпен тарайды.

  

 

 

 

        2.4 Синапс. Синапстың құрылымы және жіктелуі

 

 

Синапс, немесе жалғама деп қозуды немесе тежелуді біржақты өткізетін торша аралық үзілмелі байланыстың ерекше түрін айтады. Ол арқылы қозу толқыны жүйке талшықтарынан атқарушы құрылымға – жүйке, ет, без торшаларына беріледі.

Синапс негізгі үш бөліктен – алдыңғы шептік, артқы шептік мембраналардан және синапс саңылауынан тұрады. Бітер жерінде аксом ұшы миелин қабығын жоғалтып, сәл жуандайды да. Бірнеше тарамдар түзеді. Осы тарамдар мембранасы алдыңғы шептік мембрана деп аталады. Оның ішінде митохондриялар мен медиаторлы көпіршіктер орналасады. Аксом тармақтары ет талшықтары мембранасын ойыстырып, онда көптеген қыртыстар пайда болады. Атқарушы мүшелерде орналасқан осы мембрананы артқы шептік мембрана дейді. Алдыңғы және артқы шептік мембраналар арасында мөлшері 50 нм шамасында синапстық саңылау орналасады.

Сонымен аксом ұшы бұлшық ет мембранасының арнаулы аймағы мен көптеген ойыстармен қатпар жасай түседі. Ет талшығының осы синапс түзуге қатысатын аймағын шеткей әрекет табақшасы деп атайды.

Синапс орналасу орнына қарай орталық және жалғай, қызметіне қарай – қоздырғыш және тежеуші, әрекет механизміне қарай – химиялық, электрлік, аралас, бөлетін медиаторлар табиғатына қарай – холинэнергиялық және адренэнергиялық болып бөлінеді.

Адам мен жэоғары сатыдағы жануарлар ОНЖ-дегі синапстық аппараттың көпшілігі химиялық жолмен әрекет ететін синапстарға жатады. Олардың синапстық саңылауы кең 10-20 нм, сондықтан әрекет потенциалының алдыңғы шептік мембранадан артқы шептік мембранаға өтуіне кедергі көп болады. Мұндай синапста тітіркеніс медиатор көмегімен беріледі. Тітіркеніс аксон бойымен пресинапстық мембранаға жеткенде өріссіздену процесі жүріп, көпіршгіктердегі медиатор экзоцитоз нәтижесінде синапстық саңылауға бөлінеді. Медиатор бөліну үшін аксон ұшында кальций  иондары болуы керек. Бөлінген медиатор артқы шептік мембрананың рецепторлық белоктарымен байланысып оның натрий иондарына өтімділігін арттырады. Натрий иондарының синапс саңылауынан артқы шептік мембрана арқылы өтуі нәтижесінде өріссіздену процесі жүріп, қоздырушы постсинапстық потенциал туындайды да, тітіркеніс атқарушы құрылымға беріледі. Бұл процесті қамтамасыз ететін медиаторлар ацетилхолин, норадренолин, глутамин және аспарагин қышқылдары, глицин, гамма-аминді май қышқылы т.б.

Орталық синапстардың нерв ет синапстарынан ерекшелігі, олардың көпшілігі тежеуші синапсқа жатады. Демек оларда бөлінген медиаторлар гиперполяризация процесін жүргізіп, тежеуші постсинапстық потенциал тудырады, өздері жанасқан нерв талшықтарының белсенділігін басады.

Электрлік жолмен әрекет ететін синапстар қарапайым нерв жүйесі тән жануарларда – омыртқасыздарды ұшырасады. Алайда олар сүтқоректілер, тіпті приматтар миында кездеседі. Құрсақтық даму барысында олардың саны кеми түседі.

Электрлік синапстарда синапстық саңылау тар (2-4 нм) келеді және оны белоктан құралып, ерекше арналар түзетін көпіршелер қиып өтіп отырады. Бұл арналар арқылы анорганикалық иондар мен майда молекулалар оңай өтеді. Осымен байланысты мұндай синапстарды электрлік кедергі төмен болып, пресинапстық потенциао постсинапстық мембранаға оңай, өшпей өтеді.

ОНЖ-де электрлік синапстар аз болғанмен, олар жүрек етінде, ішкі ағзалардың бірыңғай салалы еттерінде, эпителиилі және безді ұлпаларда көптеп кездеседі.

Химиялық және электрлік синапстар бір-бірінен көптеген функционалдық қасиеттермен ерекшеленеді.

1.Химиялық синапстарды тітіркеністің бөгелу мерзімі 0,2-0,5 мс құраса, электрлік синапстарда бөгелу құбылысы болмайды.

2. Химиялық синапстарда тітіркеніс бір бағытта пресинапстық мембранадан постсинапстық мембранаға өткізілсе, электрлік синапста ол көбінесе қос бағытта өткізіледі.
3. Химиялық синапстар постсинапстық құрылымдарда қозу процесін де, тежелу процесін де тудырады. Ал электрлік синапстар тек қана қозу процесін тудырады.
4. Химиялық синапстарда, электрлік синапстармен салыстырғанда, әрекет ізі жақсырақ сақталады.
5. Химиялық синапстар, электрлік синапстармен салыстырғанда, температура ауытқуларына сезімтал келеді.

Жануарлардың эволюциялық даму деңгейіне байланысты бір нейрондағы синапстар саны бірден бірнеше мыңға дейін ауытқуы мүмкін. Мысалы, теңіз тышқаны миының қыртысының 1 г массасында 4*10¹¹ шамасында синапс болса, адам миында бұл көрсеткіш  1*10¹⁸ –ге жетеді

 

 

2.5 Рецепторлар және олардың жіктелуі

 

Рецепторлар деп ішкі және сыртқы орта тітіркендіргіштерінің әсерін қабылдап,  түрлендіріп, оларды ерекше электрохимиялық сигналдарға – тітіркеніске айналдырып, нерв орталықтарына бағыттап отыратын өте күшті машықтанған сезімтал нерв ұштарын айтады. Рецепторлар – сезім жүйесінің бастапқы буынын құрайды, сондықтан олар адам мен жануарлар организміндегі әр түрлі ақпараттардың – сигналдардың  көзі болып табылады. Рецепторларды туындаған тітіркеніс нерв талшықтары арқылы шартты белгі – импульс, — түрінде орталық нерв жүйесінің нейрондарына жетеді де, сол жерде талдаудан өтеді.

Рецепторлар орналасқан орнына, морфологиялық ерекшеліктеріне, қабылдайтын тітіркендіргіш сипатына қарай бірнеше топқа бөлінеді. Орналасқан орнына қарай рецепторлар сыртқы (экстеро-), ішкі (интеро-) және буын-бұлшық ет рецепторлары (проприорецепторлар) болып бөлінеді. Экстерорецепторлар тітіркендіруді қабылдау ерекшеліктеріне байланысты алшықтық (дистанциялық) және жанаспалы (контактылық) болып жіктеледі. Алшақтық рецепторлар тітіркендіпгіш әсерін онымен түйіспей-ақ белгілі бір арақашықтықтан қабылдай береді. Оларға көру, есту, ес талдағыштары рецепторлары жатады. Жанаспалы рецепторлар тітіркендіргіш әсерін олармен тікелей түйіскенде ғана қабылдайды.

Қабылдайтын тітіркендіргіштерінің табиғатына байланысты рецепторлар фото-, механо-, хемо- (химио-), ноци-(ауырсынту әсерлерін қабылдайтын) рецепторлар болып жіктеледі.

Қозу ерекшеліктеріне қарай рецепторлар негізгі немесе тікелей сезінетін және жанама, немесе сатылы сезінетін, болып бөлінеді. Тікелей сезінетін рецепторлар (тері, бұлшық ет-буын, ішкі ағзалар, иіс талдағыгының рецепторлары) әсерді тікелей қабылдайды, ал сатылы сезінетін рецепторлар тітіркендіргіш әсерін арнаулы маманданған эпителиялдық немесе глиялық торшалар арқылы қабылдайды. Бұл торшалар әсерді алғашқы қабылдаушы құрылымдар болып табылады. Олар рецепторлық торшалармен синапс түзіп, сол арқылы оларға тітіркеністі бағыттайды. Рецепторлардың бұл түріне есту, көру, татым (дәм сезу), тепе-теңдік талдағыштарының сезімтал ұштары жатады.

Модальдылығына (сезім жүйесі арқылы туындайтын ұқсас түйсіктер жиынтығына) қарай рецепторлар мономодальды және полимодальды болып бөлінеді. Мономодальды рецепторлар (иіс, дәм, көру, есту, вестибулярлық рецепторлар) нақтылы бір модальды тітіркендіргішті қабылдайды. Полимодальды рецепторлар бірнеше модальды тітіркендіргіштер әсерін қабылдайды. Оларға механикалық және ауырсынту әсерлерін қабылдайтын тері рецепторлары, сүйек рецепторлары жатады.

Тітіркендіргіш әсеріне бейімделу шапшаңдығына қарай рецепторлар жылдам бейімделгіш, немесе фазалық, және баяу бейімделгіш немесе тонустық, болып екіге бөлінеді.

Рецепторлардың барлық түрлерінде сыртқы орта энергиясы (жарық, механикалық әсер, жылу т.б.) түрленіп, рецепторлық торшалар «тіліне» айналады. Тітіркендіргіш әсерімен рецептор мембранасының иондаға өтімділігі жоғарылап, нерв ұшына натрий иондары өтеді де, мембрана өріссізденіп, рецепторлық потенциал туындайды. Рецепторлық потенциал мембраналық потенциал деңгейі 80-нен 30 мВ-қа дейін төмнендеген кезде, демек мембрана жартылай өріссізденгенде пайда болады.

Тікелей сезінетін рецепторларда рецепторлық потенциал алдымен генераторлық потенциалға, содан соң нерв талшығының әрекет потенциалына айналады. Сатылы сезінетін рецепторларда рецепторлық потенциал нерв ұшының артқы шептік мембранасынды өріссіздену процесін тудыратын химиялық медиаторлардың бөлінуіне себепші болады. Осының нәтижесінде негізгі рецепторлық торшалар өсінділерінің ұшында генераторлық потенциалдар пайда болып, ол бірден нерв талшығының әрекет потенциалына айналады. Сатылы сезінетін рецепторларда рецепторлық потнециал нерв ұшының артқы шептік мембранасына айналады.

 

 

2.6 Вегетативтік, симпатикалық және парасимпатикалдық бөлімдерінің құрылымдық ерекшеліктері

 

Вегетативтік жүйке жүйесінің әр түрлі бөлімдерінің өздеріне тән ерекшеліктері болады.

1.Симпатикалық және парасимпатикалық жүйкелер орталығы жүйке жүйесінің әр түрлі деңгейінде орналасады. Симпатикалық жүйке орталықтары жұлын сұр затынан көкірек және бел омыртқалық бөлімдерінің бүйір мүйіздерінде орналасса, парасимпатикалық орталықтар ортаңғы және аралық ми мен жұлынның құйымшақ бөлімінде орналасады.

2. Симпатикалық жүйке бөлімінің түйіндері өздері жүйкелендіретін мүшелерден тыс орналасса, парасимпатикалық түйіндер ағзалардың өзінде орын тебеді.
3. Симпатикалық бөлім әмбебап келеді, барлық мүшелерді жүйкелендіреді. Парасимпатикалық бөлім әмбебап емес тері тамырлары, тері бездері, бүйрек үсті бездері, зәр ағарлар, көк бауыр, қаңқа еттері парасимпатикалық жүйкелермен жүйкеленбейді.
4. Симпатикалық жүйкелерге мультипликация құбылысы тән: түйінннен соңғы талшықтар саны түйін алды талшықтар санынан әлдеқайда көп болады. Парасимпатикалық жүйкелер айтарлықтай көп тарамдалмайды.
5. Симпатикалық жүйкелердің эфференттік талшықтары парасимпатикалық жүйке талшықтарынан ұзын келеді.
6. Симпатикалық жүйке ұштары эрготоксинмен, ал парасимпатикалық жүйке ұштары – атропинмен жансызданады.
7. Симпатикалық жүйкелер қозу толқынын симпатин, ал парасимпатикалық жүйкелер – ацетилхолин медиаторы арқылы таратады. Бірақ қазіргі кезде қозу барысында кейбір симпатикалық жүйке ұшының ацетилхолин, ал парасимпатикалық нерв ұшының, кенрісінше, норадреналин бөлінетіні дәлелденген. Осымен байланысты вегетативті жүйкелер холинергиялық және адренергиялық болып екі топқа бөлінеді. Холинергиялық жүйкелер өз қызметін ацетилхолин бөлу арқылы, ал адренергиялық жүйкелер – норадреналин бөлу арқылы атқарады.

 

 

• Симпатикалық және парасимпатикалық жүйелердің функционалдық ерекшеліктері

 

Вегетативтік жүйке жүйесінің симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдері организм функцияларына әр түрлі әсер етеді. Симпатикалық бөлімнің қозуы нәтижесінде организм стресс жағдайынанг шығады. Симпатикалық жүйке жүрек жұмысының ырғағын жиілетіп, артериялық қысымды жоғарылатады, бұлшық еттің қанмен жабдықталуын жасартып, қандағы глюкоза деңгейін көтереді, ас қорыту жүйесі мүшелері қызметін әлсіретеді. Оның әсерімен организм күшін жұмылдырып, стестен шығуғ,а мүмкіндік алады.

Парасимпатикалық жүйке жүрек жұмысын баяулатып, қан қысымын төмендетеді, ас қорыту ағзаларының қызметін жандандырады. Демек, оның әсерімен организмде қор толықтырылу, оны қалпына келтіру процестері жүреді.

Сонымен, симпатикалық жүйе организмнің жаопы белсенділігін жоғарылатса, парасимпатикалық жүйе оның әрекеті кезіндегі шығынды жабуға, организм қорын қайта толықтыруға жағдай туғызады.

Баяндалған жайлар симпатикалық және парасимпатикалық жүйкелердің бір-біріне қарама-қарсы әсер ететінін көрсетеді. Бірақ тұтас организмде олар тек салыстырмалы антагонизм жағдайында болады. Олардың қатынасын қарама-қарсылықтың функционалдық бірлестігі ретінде қараған жөн. Жүйке жүйесінің аталған бөлімдері әрекетіне айналымдық сипат тән. Осы бөлімдердің ьірінің белсенділігінің жоғарылауы, соңынан екіншісінің қызметінің күшеюімен алмасып отырады. Мысалы, түнгі мерзім мен ертеңгісін парасимпатикалық реакциялар, ал күндіз және кешқұрым – симпатикалық реакциялар басымырақ болады. Көп жағдайда аталмыш бөлімдер синергиялық эффект көрсетеді: бірінің тонусы жоғарыласа, екіншісінің тоноусы төмендей қалады. Мысалы, қолқа барорецепторлары тітіркендіргенде қан қысымы бір жағынан парасимпатикалық жүйкелер белсенділігінің артуы, екінші жағынан жүректің симпатикалық жүйке талшықтары белсенділігінің әлсіреуі нәтижесінде төмендейді.

 

      2.8 Вегетативтік рефлекстердің қызметі

    

Вегетативтік   рефлекстер деп әр түрлі ішкі ағзалар қызметінің вегетативтік жүйкелер әсерімен өзгеруін айтады. Вегетативтік рефлекстер белгілі бір ағза мен ұлпадағы зат алмасу процесі деңгейін сыртқы орта немесе организмнің өзінің жағдайына байланысты өзгертіп, организмнің орта жағдайына беімделуін қамтамасыз етеді. Вегетатаивтік рефлекстер дененің белгілі бір бөлігінің тітіркенуінен басталады, организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтауда маңызды рөль атқарады.

Вегетативтік релекстер  бірнеше топқа бөлінеді.

1.Экстерорецепторлардан басталып, ішкі ағзалармен тамырларда аяқталатын рефлекстер. Бұл рефлекстер организмде жылу алмасуды, қуаттың алмасуын, қимыл әрекеттерінің вегетативтік құрамаларын қамтамасыз етеді.

2.Бір интерорецептордан басталып, басқа ішкі ағзаларда аяқталатын  рефлекстер. Бұл рефлекстер тобына қан тамырларының рефлексогендік аймақтарының тітіркенуі салдарынан жүрек қызметінің өзгеруін қарын мен ішек  керілген кезде сілекей бөлудің күшеюін қамтамасыз ететін рефлексторді жатқызуға болдады.

3. Бір ағзаның интерорецепторларының тітіркенуінен басталып сол ағзаның өзінде аяқталатын рефлекстер. Оларға жүрек қызметі мен тамыр тонусының өздігінен реттелуін, қуықтың босауын  қамтамасыз  ететін  рефлекстер жатады.
4. Аксон-рефлекстер, немесе ОНЖ-нің қатынасуынсыз атқарылатын рефлекстер. Бұл жағдайда рецепторларда пайда болған тітіркеніс афференттік талшықтар арқылы түйінге дейін жетеді де, одан әрі эфференттік симпатикалық не парасимпатикалық жолға ауысады. Мысалы, теріні нәзік сипалағанда оның қан тамырлары кеңейеді.

Организмнің     вегетативтік қызметі көп  деңгейлі  құрылым  арқылы  ретелінеді. Бастапқы   реттеу  тетігі ВЖЖ-нің қабырғалық түйіндерінде орналасады. Бұл түйіндер  қарапайым, төменгі деңгейдегі вегетативтік орталықтар қызметің атқарады және оларға белгілі дәрежеде автоматия қасиеті тән. Қабырғаклық түйіндер мүшенің өзімен ғана шектелетін ағзалық рефлекстерді ретейді.

Вегетативтік қызметті ретеудің екінші деңгейі мүшеден тыс орналасқан ОЖЖ-нің шеткі түйіндерінің қактысуымен қамтамасыз етіледі. Үшінші деңгейді жұлын мен ми бағанында орналасқан   вегетативтік  орталықтар құрайды. Ал, организмнің күрделі әрекеттеріндегі вегатативтік және тұлғалық функциялар арасындағы үйлесімдік гипоталамуста, лимбика жүйесінде және ми қыртысында орналасқан  жоғары  деңгейлі реттеу орталықтарының қатысуымен  қалыптасады.

Сопақша мида тыныс алу, қан айналым, ас қорыту процестерін реттейтін орталықтар орналасады. Жұтыну, құсу, түшкіру, жөтелу сияқты рефлекторлық реакцияларды реттейтін орталықтарда осы сопақша мида орын тебеді.

Гипоталамуста гомеостазды қамтамасыз ететін, зат алмасу процесін ретейтін орталықтар орналасады. Гипоталамус эндокриндік,  вегетативтік және дене тұлғасының қызметін біріктіретін, үйлестіретін құрылым болып есептеледі. Гипаталомустың артқы   ядроларын  тітіркендіргенде симпатомиметикалық эфект юайқалады. Ал оның алдынғы ядроларын тітіркендіргенде парасипатикалық бөлімнің қызметін реттейәтін нейрондар қозып, қарама-қарсы құбылыстар байқалады. Ортанғы ядроларды тітіркендіргенде немесе зақымдағанда зат алмасу процесі бұзылады. гипоталамустың  медиальдық бөлімнде қан құрамындағы өзгерістерді бақылап отыратын ерекше рецепторлық нейрондар орналасады.

Вегатативтік рефлекстерді реттеуге лимбикалық жүйе де қатынасады. Мұнда ішкі ағзалар қызметін үйлестіретін жғары деңгейдегі орталық орналасады. Либикалық жүйе вегетативтік қасиетпен әр түлі эмоцияларды, мінез реакцияларын (қимыл-әрекет, қоректену, қорғаныс)қалыптастыруға қатынасады.

Әр түрлі вегетативтік реакциялар ми қыртысының түрлі бөліктерін тітіркендіргенде де байқалады. Ми қыртысы вегетативтік функциялардың жетік реттелуін, олардың күрделі әрекеттерге сәйкестелуін бағалап, бағыттап отырады.

 

       2.9 Жүйке жүйесінің информациялық қызметі

 

Сигналдарды қабылдау және оларды жүйкелік процеске айналдыру рецепторлар (қабылдағыштар) деңгейінде іске асырылады. Барлық сенсорлық жүйелер (көру, есту, иіс сезу т.б.) рецепторлардан басталады.

Рецептор – анализатор жүйесінің шеткі бөлімі. Түрлі  тітіркендіргіштерді қабылдауға бейімделген нерв ұштары.

Бұл жерде әсердің күшіне, жиілігіне, химиялық құрамына, концентрациясына баға беріледі. Сигналдарды әрі қарай өңдеу мидың қабықасты құрылымдарында жүреді. Ол жерде жеке каналдармен келген информация қосындыланады және бұрынғы жиналған түрлік тәжірибемен салыстырылады. Қабық деңгейінде қабық асты құрылымдарының  қатысуымен сигнал жеке өмір дамуы кезінде алынған өткен тәжірибемен салыстырылып, соның нәтижесіне сәйкес жауап бағыт түзіледі.

Информациялық процесс рецептеуші жүйелердің сигнал қабылдауынан басталады да содан кейін ол сигнал әрі қарай беріледі. Сигнал қабылдау процесі, оны өңдеу және орындаушы жұйеге жіберу кодтау және информацияны «шифорлаумен» байланысты. Ал бұл процесс жеке жүйке клеткасы деңгейінде жүреді. Жүйке клеткасының бұл жағдайдағы айырмашылығы болып оның бір уақытта ажыратушы және ажыратуды бұзушы қызметінде болуы саналады.

 

Сенсорлық жүйелер немесе анализаторлар – тірі ағзалар  эвалюциясы өмірідің әртүрлі жағдайында әсер етуші тітіркендіргіштерге сапалы және санды анализ жасайтын сенсорлық жүйелердің қалыптасуына  алып келеді. Олардың И.П. Павлов анализаторлар деп атап әр қайсысының ішінде үш бөлшекті ажыратты: прифериялық немесе шеттік, өткізгіштік  және орталық (жүйке орталығы).

Сапалық анализ  механиздері. Рецепторлық мүшенің таңдау сезімділігі тек адекватты энергия түрінде мамандырылған. Мысалы: көз жарықты сезеді, ал құлақ оны сезбейді. Көздің жарықты сезу қасиеті оның анатомиялық құрылысы арқылы қамтамасыз етіледі. Сапа анализдің ең басты механизм болып оның рецептордың адекватты тітіркендіргішке аса бір жоғары  сезімділігі жатады. Мысалы, көз түнде ұзақ жұлдыздардың жарығын ажырата алады.

Санды анализ механизмдері. Сезімнің элементарлық бірлігі деп тітіркендіргіштің күшінің өзгергені байқайтындай дәрежеге жеткізгендегі шаманы айтады.  Бұл шама тітіткендіргіш күші асқан сайын үлкейе береді, бірақ тітіркендіргіш күші геометриялық прогресиямен өскенде сезім арифметикалық  прогресиямен өседі.

Сенсорлық жүйелердің жұмысы ағзалардың өзгергіш ортаға бейімделу қасиетін қамтамасыз  етеді. Оған ең көрнекті мысал ретінде көздің жарыққа адаптациясын айтуға болады.

Сенсорлық жүйелердің жіктелуі. Ескі сезім мүшелер физиологиясы сезімнің субъективтік критериіне сүйенген және көру, есту, иіс сезу, дәм сезу, тиіскенді сезу , жылылық пен сұйықтықты сезу дененің тұру жағдайын сезу және ауырғанды сезу сияқты түсініктерге бөледі. Бірақ негізін іздесек бұл сезімдер механизмі бір-бірімен араласып жатыр.

Сол себепті сенсорлық жүйелердің адегватты тітіркендіргіштердің объективтік крите бойынша жасалған классификация ең дұрыс деп саналады.

 

Хемерецопторлық жүйелер. Химиялық әсерлерге сезімділік контакты және дитантты жүйелерде қатты дамыған.

Хеморецепторлардың эволюциясы. Хемотаксис лейкоциттерді суықтаған мүшелерге апарады да, онда фогоцитез реакциясын қоздырады. Иістердің классификациясы қазірге дейін бір қорытындыға келген жоқ.

Дәм сезу клеткалкры жинақы топтарға шоғырланып дәм сезу бүртіктерін құрайды. Әр осындай бүртік бірнеше ондаған рецептор клеткаларынан құралған. Сүтқоректілерде олар тілдің, көмекей бездің және таңдайдың сыртында болады. Көпшілік омыртқаларда сезім мүшесінің рецепторлық клеткалары негізінен тіл жұтқыншақ, бет және ұштармақ жүйкелері арқылы жүйкеленеді. Бұл жүйкелерді құрайтын орталық бағыттағы нейтрондар дәм сигналдарын сопақша мидың будасының ядросына жеткізеді. Екінші қатарлы нейрондар медиалдық ілмектің құрамында таламустың доға тәрізді ядросына қарай көтеріледі. Ол жерден үшінші қатарлы нейрондар дәм сезудің қабыршық орталығына бағыт алады. Заттың молекулалық массасы үлкен болған сайын оның дәмінің сезілуі күшті болады. Тілдің топографиялық айырмашылықтары анықталған. Мысалы, тілдің ұшы тәттілікті, ұшы мен айналасы – тұздылықты, тек айналасы – қышқылдықты, ал түбірі ащылықты көбірек сезеді.

Адаптация құбылыстары дәм сезу мүшелерінде де бар. Мысалы, селеткадан кейін сорпа тұзсыз болып сезіледі. Тәттілік қышқылға сезімді күшейтеді, қышқылдық – тәттілікке, ал ащылық жалпы дәм сезуді күшейтеді. Дәм сезудің классификациясы иіс сезуге қарағанда оңайлау.

Қазіргі кезде 4 негізгі дәм анықталған: тәтті, тұзды, қышқыл және ащы. Заттың дәмдік қасиеті мен химиялық құрылысы арасында байланыс жоғары болмағанымен иістік қасиеттерге қарағанда анығырақ. Мысалы, барлық тұздар тұз дәмін береді, қышқылдар – қышқыл.

Ішкі мүшелердің хеморецепторлары. Хеморецепторлардың ас қорыту мүшелерінің қызметіндегі маңызы И.П.Павловтың жұмыстарында жақсы көрсетілген. Мысалы, 12-елі шектің ішіндегі хеморецепторлар асқазан сөлінің тұз қышықылымен тітіркендірілгенде пилорикалық сфинктердің жабылу рефлексін туғызады. Бұл рефлекс толық ішекке өтіп қарынасты безінің секрет бөлуін тездетеді. Тыныс жүйесінде хеморецепторлар СО₂  көбейіп кеткенде ентігуге алып келеді.

Хеморецопторлар қан айналу, бөлу жүйелерінде, жыныс мүшелерінде және бапсқа ағзаның маңызды бөлшектерінде бар.

 

Механорецепторлар жүйесі. Механорецепторлар ағзаның сыртқы дүние туралы информация қабылдауына қатысады.

Тері механорецепторлары. Бұл рецепторларға әр түрлі түктер, жүндер, шаштар, түбіттер және басқа қауырсын теріде өсетін тактильдік ұштар жатады. Кемірушілер мен жыртқыштарда тұмсық вибристері бар. Олар тек тиіскенді ғана сезіп қоймай, басқа да көптеген жан-жақты информацияны қабылдауға мүмкіндік береді.

Есту мүшелері. Механорецепторлардың дыбыстарды сезу қасиеті дыбыс толқындарының жиілігімен тікелей байланысты. Олар дыбыс сезгіш мембраналарға әсер етеді. Мысалы, кейбір түнгі көбелектер жарқанаттардан ультрадыбыстың локаторлары арқылы қашып құтылады.

Омыртқалылар мен адамдағы есту мүшесі сыртқы, орта және ішкі құлақтан тұрады. Сыртқы құлақ немесе құлақ қабыршағы дыбысты жинап орта құлақ шекарасындағы дабыл жарғағына бағыттайды. Құлақ қабыршағының қимылы, әсіресе кемірушілер мен тұяқтыларға дыбыстың шыққан жерін, анықтауға жәрдем береді.

Орта құлақ сүтқоректілерде қуыс сияқты болып оның ішінде мыеадай есту сүйекшелері бар: балғаша, төстік және үзеңгі. Балғашаның сабы дабыл жарғағы мен қосылып тұр, ал жарғақтың тербелуін төстік пен үзеңгі арқылы ішкі құлақтың кірер жеріндегі бүйір терезенің жарғағына жібереді. Сонымен кең сырт бөлімнен ішкі тар бөліміне дыбыс қысымы күшейіп барады, ал амплитудасы төмендейді.

Ішкі құлақ негізгі есту бөлімі болып саналады. Оның негізгі бөлшегі, құлақ иірімі. Иірімдегі негізгі мембранада мамандандырылған фонорецепторлар орнаған. Оны кортиев мүше деп атайды.

Дененің тұру және қимыл жағдайын сезетін мүшелер. Кеңістіктер ориентация жасау қарапайым ағзаларда да бар. Омыртқалыларды бұл қызметті вестибулярлық аппарат атқарады. Жоғарға дамыған жануарлар мен адамнаң вестибулярлық аппараты екі жарғақты қапшалардан және үш жартылай шеңберлі каналдан тұрады. Қапшаларда эндолимфа сұйықтығы бар. Осы қапшадағы отолит аспабы бастың кеңістікте қалай тұрғанын хабарлайды. Бұл механизм гравитация күшінен бағытына сүйенген. Жартылай шеңберлі каналдар аппараты негізіненг бастың үш өзара перпендикулярлық бағыттағы қимылын хабарлайды.

Вестибулярлық аппараттың сезімділігн арнайы методтармен немесе айналма креслоға отырғызып анықтайды. Бұл қасиет космонавттардың ағзаларында күшті дамыған болуы және шынықтырылуы керек.

Қимыл және ішкі мүшелер механорецепторлары. Бұл топқа өт және буын сезім рецепоторлары, қан, тамыр жүйесіндегі барорецепторлар рефлекстер рецепторлары жатады.

 

Фоторецепторлар жүйесі. Құрттарда жарық сезу клеткалкры барлық денесінде орналасқан. Молюскаларда оптикалық аппарат пайда болда бастаған. Эволюцияда фасеталық және камералық көздер жетілген. Әр фасеталдық көз бөлек-бөлек мыңдаған көру бірлігінен тұрады, оны омматидиялық дейді. Фасеталық көздер шіркейлерде жоғары дамыған. Бұл көз тірі көрініп тұрған заттың тек қана нүктесінің бейнесін қабылдай алатын омматидилерден тұрады. Фоторецепторлық ретинула клеткалары арқылы келетін жүйке импульстарының ағымы шыбын-шіркейдің басында заттың мозайкалық бейнесін құрайды.

Шыбын-шіркейлердің фоторецепторлары жарықтың және ультра күлгін спектрлерін жақсы сезеді. Ал тарақанның көзі жасыл және ультра күлгін түсті жақсы байқайды.

 

Камералық көздің оптикасы. Камералық көз заттың жаппай тұтас бірақ теріс және кішірейтілген дененсін көреді. Бұл көз, омыртқалылар мен адамда жақсы дамыған жәнге мынадай үш қабықтан тұрады:

1. Белокты немесе склера қабықтан.
2. Оның алдыңғы бөлігі мөлдір болып негізгі линза шын айнаны құрайды.
3. Тамырлы қабық – тамырлармен пигментке бай болады және кірпік бұлшықеттерін, кемпірқосақ қабығын, қарашықты және көз торын қамтиды.

Көз оптикасы әр түрлі қашықтықтан көре алу үшін аккомодацияны, ал әр түрлі жарықтықта көру үшін диафрагмалауды, көлемділікті сезу үшін бинокулярлық көруді пайдаланады.

Аккомодация деген сөз қашықтықтағы немесе жақындағы заттардың бейнесін көз торына әкелду үшін көз оптикасынан фокустың қашықтығының өзгеруін айтады.

Сүтқоректілер мен адамда көз шынысы барлық уақытта цинналы байлам әсерімен созылып капсуланың ішінде жалпақ түрде болады. Жатық кірпік бұлшықеттері жиырылғанда олардың меридианалдық жіптері цинналы байламдардың түбін алға қарай жылжытады, ал циркулярлық жіптері олардың сақиналарының диаметрін кішірейтеді. Сөйтіп көз шынысын жалпитып тұрған капсуланың кернеуін әлсіретеді. Көз шынысын серікпелі болғандықтан томпақтығы үлкейіп жарықты сындырып өткізуін күшейтеді. Аккомодация процесі еріксіз ми әсерімен жүреді.

Ағзаның жасы ұлғайған сайын көз шынысының серікпелігі жоғалады да, аккомадацияның мүмкіндіктері қысқарады. Содан тек ұзақты көре алатын кәрәләк пресбиопиясы қалыптасады. Мұндай жағдайда ауруға екі жағы да томпақ линзалы көзәйнек беріледі.

Көздің диафрагмалануы кемпірқосақ қабыршағының циркулярлық және радиалдық бұлшықеттерінің қосылып істеген жұмысымен іске асырылады. Бұл бұлшықеттер жарықтың күшіне байланысты қарашықтың саңылауын реттейді.

Бинокулярлық көру заттың көлемдік пішінін және оған дейінгі қашықтықты бағалайды. Ол үшін көздердің оптикалық остері көріп жатқан заттың үстінде қиылысатындай жағдайда болуы керек.

Көздің фоторецепторларының тітіркенуі сигналдарың миға өтуі. Омыртқалылырдың көзінің фоторецепторлық мүшесі – көз торы эктодермадан емес, ал жүйке ұлпасынан құралып мидың перифирияға шығарылған бөлігі есебінде саналады.

Көз торының құрылысы өте күрделі. Оның рецепторлық клеткалалары таяқша және қолба тәріздес. Жалпы көз торында 125 млн, таяқша мен 6,5 млн қолбаша бар. Таяқшалы аппарат қолбашалы аппаратқа қарағанда жарыққа өте сезімді. Қолбашалар күндізгі жарықтың аппараты болып саналады және олар арқылы заттың түсі анықталады.

Рецепторлық клетканың жарықпен тітіркенуі фотохимиялық, процесі де өте күрделі.

Көздің түс ажырату қабілетінің нашарлауы немесе бұзылуы еркектерде көп кездеседі 8%, ал әйелдерде тек 0,5%. Көбінесе қызыл және жасыл түсті ажырату қабілеті тез бұзылады.

 

Терморецепторлық жүйелер. Температура барлық биохимиялық процестерді тездететін фактор. Жылықанды жануарлар мен адамда термррецептор тері бетінде орналасқан. Олардың сигналдары арқылы жылу алмасу реттеледі, денненің температурасын тұрақтылығы қамтамасыз етіледі.

Жоғарғы дамыған жануарларда жылылық рецепторлары болып Руффини түйіршелері саналады. Олар эпидермистің астында 0,3 мм тереңдікте орналасқан. Ал суықтың рецепторларға Краузе қолбалары жатады. Олар 0,7 мм тереңдікте. Адамның терісінде барлығы 250 мыңдай суықтық және 30 мыңдай жылылық нүктелері бар. Терморецепторлар өздерінің суықтық туралы сигналдарын миелинденген тез өткізгіш жіптері арқылы, ал жылылық сигналдарын – миелинденбеген жай өткізгіш жіптері арқылы жібереді.

Басқа сенсорлық жүйелер. Ауырғыш сенсорлық жүйе механикалық, термикалық, жарықтық және басқа тітіркендіргіштер арқылы болады. Бұл жүйесінің қорғану маңызы бар. Адам денесінің бетінде 1 миллионға жуық ауырғыш нүктелер бар. Олар әсіресе саусақ ұштарында, табанда жиі орналасқан. Ауыртқыш тітіркендіргіш қорғану реакциясын туғызып эндорфиндердің бөлінуіне әсер етеді. Эндорфинндер ауырғанды сезуді бәсеңдетеді. Олар ең мықты деген морфийден жүздегне есе күшті әсер етеді.

Электрорецепция, магниттік рецепция деген жүйелер де бар.

 

 

• Жүйке жүйесінің нәрленуі

 

Жүйке жүйесінің орталық не шеткі бөлімі зақымданса әркез ұлпаның нәрленуі бұзылады. Ал, нәрлену, немесе трофикалық процестің бұзылуы нәтижесінде ет семеді, түктің өсуі нашарлайды, кілегей қабықта теріде әр түрлі жаралар т.б. аурулар байқалады.

И.П.Павлов іліміне сәйкес кез-келген мүше үш жақты нервтік бақылауда болады. Оларға өздеріне тән әрекеттерді, қан тамырларының физиологиялық күйін және нәрлену процестерін реттеп отыратын нерв талшықтары әсер етеді. Мүше өз қызметін дұрыс атқару үшін қажетті мөлшерде қоректік заттармен қамтамасыз етіліп қана қоймай, сол мүшеге жеткізілген қоректік заттар орынды, тиімді, дұрыс пайдаланылуы, ағза дұрыс нәрленуі керек. Бұл процесс нерв жүйесінің нәрлендіру қызметінің арқасында атқарылады.

Зерттеулер нәрлік және функционалдық нервтерді бір-бірінен айқын шектеуге болмайтынын байқатты. Оның себебі белгілі мөлшерде қозғағыш нервтер де нәрлік әсер көрсетеді. Олар қиылса, немесе зақымданса, бұлшықеттегі зат алмасу процесі бұзылып, оның құрылымы өзгереді, мөлшері кішірейеді.

Нәрлік әсер сезімтал нервтерге де тән. Жұлынның дорсальдық түбіршіктеріне келетін нервтерді қиып тастағанда, немесе олар зақымданғанда теріні жара басып, дене бөліктерінің нәрленуінде ауытқулар байқалған. Демек, нәрлік әсер организмнің бүкіл нерв жүйесіне тән ортақ қасиет.

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Жүйке жүйесі жүйке ұлпасынан құралған. Ал, жүйке ұлпасы өз кезегінде жүйке торшаларынан – нейрондардан және жүйкелік глеядан —  нейроглядадан тұрады. Нейроглия торшалары нейрондар аралығында орналасады да, оларды біріктіре, дәнекерлей отырып, тіректік, қорғағыш және нәрлік қызмет атқарады.

Жүйке торшалары жүйке жүйесінің құрылымдық және әрекеттік негізі болып табылады. Нейронның ядролы денесі және одан жан-жаққа тарайтын бір ұзын, көптеген қысқа өсінділер болады. Қысқа өсінділер – дендриттер, ал ұзын өсінді – нейрит немесе аксон деп аталады.

Дендриттер сырттан келетін тітіркендіргіштерді қабылдап, нейрон денесіне өткізеді, ал нейриттер нейрон денесінде пайда болған тітіркеністі басқа нейрондар дендриттері ұшына, немесе атқарушы мүшеге жеткізеді. Нейрон өсінділері сыртынан қабықпен қапталып, жүйке талшықтарына, ал олар топтаса келіп, жүйке тамырларына айналады. Бір жүйке тамырдың құрамында бірнеше мың немесе миллион талшықтар болады. Осыдан жүйке тамыры жүйке талшықтарының будасы болып табылады. Жүйке тамырларының негізгі қызметі – нерв импульстерін өткізу. Тітіркеніс деп тітіркендіру нәтижесінде нерв жүйесінде туындаған процесті айтады.

Нейрон деп жүйке торшасы мен оның өсінділерінің жиынтығын айтады. Ол жүйке жүйесінің құрылымдық және функционалдық негізі болып табылады. Нейрон құрамында төрт құрылым болады: торша тұлғасы – денесі, қысқа өсінділер – дендриттер, ұзын өсінді – нейрит немесе аксон және аксон ұшы немесе терминалдар. Нейронның аталған бөліктернің әрқайсысы өзіне ғана тән қызмет атқарады.

Нейрон тұлғасы синтез процесін жүргізеді. Оның құрамында ядро, рибосомалар, эндоплазмалық тор және басқа қосындылар болады. Мұнда медиаторлар, торша белоктары және басқа компаненттер түзіледі. Сома нейронның әрекетін, біртұтастығын қамтамасыз етеді. Ол зақымданса бүкіл нейрон қызметі бұзылады.

Аксон – тітіркеністі басқа торшаларға – жүйке, ет немесе секреторлық торшаларға жеткізеді. Аксон жүйке торшаларының ұзын өсіндісі.

Нерв жүйесі ішкі және сыртқы әсерлерді қабылдап, оған жауап беру нәтижесінде организмді қоршаған ортаны құбылмалы жағдайына бейімдейді. Сонымен қатар нерв жүйесі әр түрлі мүшелердің, ұлпалардың, торшалардың қызметін реттеп, оларды өз ара үйлестіріп, организмнің біртұтастығын қамтамасыз етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

 

1. Рымжанов Қ,С., Төленбек И.М. «Адам мен жануар физиологиясы».

Алматы 2000

2. Төленбек И.М. «Адам мен жануарлар физиологиясы». Алматы 2002
3. Дүйсенбин Қ.Д. «Орталық жүйке жүйесі және жоғары жүйке әрекетінің физиологиясы» Алматы 2001
4. Нұрғалиев Ж.Н., Төлеуханов С.Т. «Эндокриндік жүйелер физиологиясы» Алматы 2000
5. Рымжонов Қ.С., Ж.Н. Нұрғалиев «Жалпы физиология бойынша практикум сабақтары» Алматы 1996
6. Несіпбаев Т.Н. «Жануарлар физиологиясы» Алматы 1995
7. Х.Қ. Сәтпаева «Адам физиологиясы» Алматы 1995
8. Агаданян Н.А., И.Г. Власова «Основы физиологии человека» М-2003
9. В.М. Симрнова «Физиология чекловека» Медицина 2001
10. Батуев А.С. «Высшая нервная деятелность» Петербург 2002