АҚПАРАТТЫҚ ЖҮИЕЛЕРДІ СИПАТТАУ ӘДІСТЕРІ

Мақсаты: Акпараттық жүйелердің сипаттау әдістерін зерделеу. |

Д                                                                                                                     —

‘1

Тақырыптың мазмүны: Жүйелерді сипаттау эдістері \ нысандандырушылықты арттыру тэртібінде — алғашқыда жүйелік талдау, негізінен, онымен байланысты болған сапалық әдістерден I бастап ЭЕМ-ді қолданатын сандық жүйелік модельдеуге дейін | жіктеледі. Әдістердің сапалық жэне сандық болып бөлінуі, эрине, | шартты сипатта болады.             і

•     Сапалық әдістерде есептің қойылуын үйымдастыруға, оны !

нысандандырудың жаңа кезеңіне нұсқаларды қалыптастыруға, ; нұсқаларды бағалау тәсілдемесін таңдауға, адамның тэжірибесін ! пайдалануға, эрқашан да сандық бағалаулармен көрсетіле бермейтін ; оның артықшылықтарына жете назар аударылады.                                                                                                    \

•     Сандық эдістер нұсқаларды талдаумен, олардың мүлтіксіз дэл ] сандық сипаттамаларымен байланысты. Есептің қойылуы үшін бұл • әдістерге құралдардың болмауынан, осы кезеңді жүзеге асыруды . адамға толықтай қалдырады.

Жүйелік талдау эдістерінің осы шеткі сыныптары арасында екі ] кезеңді — есептің қойылу, нұсқаларды эзірлеу кезеңі мен нұскаларды | бағалау жэне сандық талдау кезеңіне ұмтылатын эдістер бар, бірак ¹ мұны нысандандырушылықтың эртүрлі дәрежесімен, эртүрлі алғашқы тұжырымдамалар мен терминологияларды қатыстыра отырып жасайды. Олардың ішінде: шешімдерді басқару, жоба- ]

Жүйелік талдаудың сандық әдістері, талдамалық тэуелділіктер түрінде жүйелердің зандылықтарын сипаттау жоқ болған кезде қолданылады.

Нақты жағдайларда жүйелік талдау қағидаттарын жүзеге асыра- тын әдістемелер жүйелерді зерттеу үдерісін, сондай-ақ проблема- ларды шешу үдерісін нысандандыруға бағытталған. Жүйелік талдау әдістемесі жүйелерді нысандандырылған түрде көрсетудің бара- бар әдісін таңдауға мүмкіндік беретін жүйе туралы зерттеушінің жеткілікті мэліметтері жок болған жағдайларда әзірленеді жэне колданылады. Ең жақсы нұсканы таңдау мен жүйелерді көрсетудің нұсқаларын қалыптастыру бүкіл әдістемелер үшін ортақ болып са- налады.

Акпараттық жүйелерді кұру жэне пайдалану кезінде:

• жүйелердің әртүрлі қасиеттерін сипаттайтын көрсеткіштерді бағалаумен;

•    жүйелердің оңтайлы құрылымдарын таңдаумен;

• оның параметрлерінің оңтайлы мэндерін таңдаумен байланыс- ты көптеген зерттеулер мен есептеулер жүргізуді талап етеді.

Ақпараттық жүйелерді жобалау кезінде қандай құбылысты негізгі, қандай факторларды — басты деп санауды анықтау аса киын болады, яғни сол, бір нақты объектінің атқарымы үдерісінде есептің қойылуына қатысты әртүрлі математикалық сипаттамаларды алуға болады. Осыны ескергендегі күрделі ақпараттық жүйелердің математикалык модельдері көп болуы мүмкін, сондықтан олардың барлығы абстракцйялаудың қабылданған деңгейімен анықталады.

Жүйелерді абстрактылы сипаттаудың мына деңгейлері:

•    символикалық немесе лингвистикалық;

•    теориялық-жиындық;

•    топологиялық;

•    логикалық-математикалық;

•    теориялык-ақпараттық;

•    динамикалық;

•    эвристикалық, неғұрлым жарамды болып саналады.

Шартты түрде алғашкы төрт деңгей жүйелерді сипаттаудың

жоғары деңгейлеріне, соңғы төрт деңгей — төменгі деңгейлеріне жа- тады.

Әдістер жіктеулерінің сұлбасы 6-суретте көрсетілген.

«Ақылмандар талқысы» тұжырымдамасы жаңа идеяларға жэне түйсіктік ойлау негізінде адамдар топтарының келісімге жетуіне бағытталған шығармашылық ойлауды жүйелі жаттықтыру әдісі ретінде 50-ші жылдардың басынан кең тарауға ие болды. Осы типтегі әдістер сондай-ақ «ақылмандар талқысы», «идеялар конфе- ренциясы» сияқты атаулармен белгілі, ал соңғы уақытта «ұжымдык идеялар беру» (¥ИБ) термині неғұрлым кең қолданысқа ие болды.

Әдетте, акылмандар талқысы немесе ¥ИБ сессияларын өткізу кезінде белгілі бір ережелерді орындауға тырысады және мыналар оның мэні болып табылады:

• ¥ИБ қатысушылардың ойлауына мүмкіндігінше көбірек еркіндік беруді камтамасыз ету;

• егер олар басында күмэнді немесе мағынасыз болып шықса (идеяларды талқылау мен бағалау кейінірек жүргізіледі), кез келген идеяларға жол ашық;

• сынға жол берілмейді, жалған идеялар жарияланбайды жэне бірде-бір идеяны талкылау токтатылмайды;

•    мүмкіндігінше көбірек, эсіресе жаңалығы бар идея айту.

Әртүрлі кеңестерді — конструктораттарды, проблемалар бо-

йынша ғылыми кеңестер отырысын, уақытша арнайы кұрылатын комиссиялардың отырысы мен құзырлы мамандардың өзге де жина- лыстарын ¥ИБ сессияларына ұксас деп санауға болады.

Жазбаша түрде баяндалған, талданатын объекті немесе пробле- ма туралы ұсыныстарды дайындау жэне келісу әдістері сценарий атауына ие болды. Алғашқы бетте бұл эдіс окиғалардың логикалық тізбектілігінен немесе проблемаларды уақыт аралығында шешудің мүмкін нұсқаларынан тұратын мэтінді дайындауды ұйғарды. Бірак кейінірек анық көрсетілген уақыттық координаталардың міндетті

Тәжірибеде сценарийлер типі бойынша өнеркэсіптің кейбір салаларындағы болжамдар әзірленді. Қазіргі уақытта ұйымдар не- месе арнайы комиссиялар дайындайтын халық шаруашылығы салаларын дамытудың кешенді бағдарламаларына ұсынысты сценарийлердің бір түрі деп есептеуге болады.

Сценарийлер соның негізінде салалардың дамуына болжам жа- сау бойынша немесе жоба нұсқаларын әзірлеу бойынша одан ары қарай жұмыстар жүргізілетін алдын ала ақпарат болып саналады. Осылайша, сценарий проблема туралы түсінік қалыптастыруға, содан кейін сараптамалық сұрау мен жүйелік талдаудың өзге де әдістерін жүргізу үшін графиктер, кестелер түрінде жүйені неғұрлым нысандандырылған түрде көрсетуге көмектеседі.

«Сараптамашы» термині «тэжірибелі» дегенді білдіретін латын сөзінен шыққан. Сараптамалыц багалауларды пайдалану кезінде әдетте, сараптамашылар топтарының пікірі жекелеген сарапшының пікіріне қарағанда сенімдірек екендігі ұйғарылады. Кейбір теориялық зерттеулерде бұл ұйғарымның анық болып саналмайты- ны атап көрсетіледі.

Сараптамалықбағалауларэдістеріменшешілетінпроблемалардың бүкіл жиыны екі сыныпқа бөлінеді. Бірінші сыныпқа, соған қатысты ақпараттармен жеткілікті қамтамасыз етілетіндер жатады. Бұл рет- те сұрау жүргізу мен өңдеу әдістері «жақсы өлшеуіш» қағидатын пайдалануға негізделеді, яғни сарапшы — акпараттардың сапалы көзі; сарапшылардың топтық пікірі нақты (ақиқат) шешімге жақын келеді. Екінші топқа, соған қатысты көрсетілген гипотезалардың эділдігіне сенімді болу үшін білім жеткіліксіз болатын проблемалар жатады. Бұл жағдайда сарапшыларды ендігі уақытта «жақсы өлшеуіштер» ретінде қарастыруға болмайды жэне үлкен қателіктерді болдырмау үшін сарапшылардың нәтижелерін өңдеуге сактықпен байқап карау қажет. Әдебиеттерде негізінен бірінші сынып есептерін шешу үшін сараптамалық бағалау мэселелері карастырылады.

Ұжымдық сараптамалық бағалау материалдарын өңдеу кезінде

бағалаулар

модельдеу

семнотикалык

модельдеу

лингвистикалык

модельдеу

динамикалык

модельдеу

^ = ІХ=£ Ү_лг_и-0,5т(п + і)

IV конкордациялар коэффициенті эрбір сарапшы құрған артықшылық қатарлары бір-бірімен қаншалықты келісімді екенін бағалауға мүмкіндік береді. Оның мэні 0 < IV <1 шектерінде бо- лып келеді; IV = 0 толық қарама-қарсы екенін білдіреді, ал IV = 1 — саралаудың толық сәйкес келуі. Егер IV = 0,7…0,8 болса, іс жүзінде сенімділігі жақсы деп есептеледі.

Сарапшылар пікірлерінің келісімділігі нашар екендігін рас- тайтын конкордациялар коэффициентінің үлкен емес мэні мы- надай себептердің салдары болып саналады: сарапшылардың қарастырылатын жиынтығында шынында да пікірлердің ортақтығы жоқ; сарапшылардың қарастырылатын жиынының ішінде пікірлері жоғары келісімдікке жеткен топтар бар, бірақ осындай топтардың жинақталған пікірі қарама-қарсы.

А жэне В кез келген екі сарапшы пікірлерінің дәрежелері тура- лы түсініктің көрнекілігі үшін жүптық дәрежелік корреляциялар коэффициенті пайдаланылады:

Жұптык дәрежелік корреляциялар коэффициенті -1 < р < +1 мэнін кабылдайды. р=+1 мэні екі сарапшылар дәрежелеріндегі (екі сарапшы пікірлерінің толық келісімділігі) бағалардың толық дэл келуіне сәйкес келеді, ал р = -1 — қасиеттердің маңыздылығының екі өзара қарама-карсы дэрежеленулеріне сэйкес келеді (бір сарапшының пікірі екіншісінің пікіріне қарама-қарсы).

XX гасырдың ортасына тэн болып саналатын ғылым мен техниканың қарқынды дамуы жүйелердің болашақтағы дамуын бағалауларға қатысты үлкен өзгерістер туғызады. Әдебиеттерде «Дельфи әдістері» ретінде белгілі сараптамалық бағалаулар эдістерін дамытудағы осы кезең нэтижелерінің бірі болып санал- ды. Осы әдістердің атауы ежелгі гректің Дельфи каласымен байла- нысты, онда б.д. дейінгі IX ғасырдан б.д. дейінгі IV ғасырға дейін Аполлон храмы жанында Дельфий оракулі өмір сүрген болатын.

Дельфи әдісінің мэні мынада болып табылады. Ашық пікірталас жолымен сарапшылар пікірлерінің келісімділігіне жетудегі дәстүрлі тәсілдемеден өзгешелігі, Дельфи әдісі үжымдық талқылаудан толық бас тартуды ұйғарады. Бүл неғұрлым беделді маманның пікіріне қосылу, жария білдірілген пікірден бас тартқысы келмеу, көпшілік пікіріне еру сияқты психологиялық факторлардың әсерін азай- ту үшін жасалады. Дельфи әдісінде тікелей пікірталастар, әдетте сауалнама жүргізу формасында жүргізілетін дәйекті жеке сүрау жүргізулердің мұқият әзірленген бағдарламасымен ауыстырылған болатын. Сарапшылардың жауаптары жинақталады жэне жаңа қосымша ақпараттармен бірге сарапшылардың қарауына түседі, содан кейін олар өзінің бастапқы жауаптарын нақтылайды. Осын- дай рәсім айтылған пікірлердің жиынтығы қолдануға ыңғайлы үқсастыққа жеткенге дейін бірнеше рет қайталанады. Эксперимент нэтижелері сұрау жүргізудің бесінші турынан кейін сарапшылар бағалауларының қолдануға ыңғайлы ұқсастығын көрсетті.

Дельфи әдісін алғашқыда О. Хелмер, қайыра отырыстар өткізу кезінде психологиялық факторлардың әсерін төмендетуге жэне нэтижелердің объективтілігін арттыруға көмектесуі тиіс, ақылмандар талкысына салу кезіндегі итеративті рэсім ретінде ұсынған болатын.

Дельфи әдісінің рэсімі:

•    ақылмандар талқысы циклдерінің тізбектілігі оңайлатылған түрде ұйымдастырылады;

•    сарапшылар арасындағы байланыстарды алып тастайтын, бірақ турлар арасында олардың бір-бірінің пікірімен танысуын қарастыратын; сүрақтар турдан турға дейін нақтыланатын, әдетте сүрақтар көмегімен дәйекті жеке сұрау жүргізулер бағдарламасы әзірленеді;

•    неғұрлым дамыған әдістемелерде сарапшыларға бүрынғы сұраулар жүргізу негізінде есептелетін, турдан турға дейін нақтыланатын жэне бағалаулардың жинақталған нәтижелерін алу кезінде ескерілетін олардың пікірлерінің салмақты маңыздылық коэффициенттері беріледі.

40-шы жылдардың екінші жартысында АҚШ қорғаныс Министрлігі кейбір есептерді шешуге Дельфи әдісін тэжірибеде алғаш рет қолдануы болашақ оқиғаларды бағалаумен байланыс- ты есептердің кең сыныбына таратудың дұрыстығын жэне оның тиімділігін көрсетті.

Зерттелетін проблемалар: ашылған ғылыми жаңалық, халық санының өсуі, өндірісті автоматтандыру, ғарышты игеру, соғысты болдырмау, әскери техника. Сарапшылар пікірлерін статистикалық өңдеу нэтижелері көрсетілген алты аспектілерде болашақ әлемнің ықтимал суретін салуға мүмкіндік берді. Сондай-ақ сұрау жүргізудің төрт турын өткізгеннен кейін қолдануға ыңғайлы болып шыққан са- рапшылар пікірлерінің келісімділік дэрежесі бағаланған болатын.

Дельфи әдісінің кемшіліктері:

•    бағалаулардың тізбектік қайталану санының көптігімен байла- нысты сараптамалар өткізуге айтарлықтай уақыт шығындары;

•    сарапшының өз жауаптарын әлденеше рет қайта қарау қажеттілігі оның теріс кері әсерін туғызады жэне бұл сараптамалар нәтижелеріне эсерін тигізеді.

РІІ\Ү8Т, 8ЕЕК, РАТТЕЯЫ эдістері Дельфи әдісін одан ары қарай дамыту болып саналады.

Мақсаттар ағашы эдісінің идеясын алғаш рет өнеркэсіпте

Сатыластық құрылымдар ұйымдық құрылымдарды зерттеу жэне жетілдеру кезінде пайдаланылады. Талдау үшін әзірленетін максаттар ағашы тіпті эркашан да мақсаттар терминдерінде көріне бермейді. Кейде, мысалы, ғылыми зерттеулер мақсаттарын тал- дау кезінде болжамдар жасау бағыттарының ағашы туралы айту ыңғайлырақ. В. М. Глушков, мысалы, «болжамдық граф» терминін ұсынған болатын жэне қазіргі уақытта кеңінен пайдаланылады. Осы ұғымды пайдалану кезінде шыңдардың эрбір жұбы жалғыз тізбекпен жалғанатын тұзақтан тұрмайтын байланыстык бағдарланған граф ретінде ағаш ұғымын неғұрлым дэл анықтау мүмкіндігі пайда бо- лады.

Морфологиялық әдістердің негізгі идеясы — проблемалар- ды шешудің бүкіл «ойлайтын» нұсқаларын жүйелі табу немесе бөлінген элементтерді немесе олардың белгілерін құрамалау жо- лымен жүйелерді жүзеге асыру. Морфологиялык ойлау идеясы Аристотельге, Платонға, ал белгілі ойлау механизациясының орта ғасырлық модельдері Р. Луллияға барып тіреледі. Морфологиялық тэсілдемені жүйеленген түрде алғаш рет швейцариялык астроном Ф. Цвикки әзірлеп, қолданған болатын жэне ұзақ уақыт бойы Цвик- ки әдісі ретінде белгілі болды.

Цвикки морфологиялық зерттеудің үш эдісін ұсынды.

Бірінші эдіс — кез келген зерттеу саласындағы бөлімнің тірек пункттерінің бөлінуіне негізделген өрісті жүйелі жабу жэне ойлаудың кейбір тұжырымдалған қағидаттарының өрісін толтыру үшін пайдалану әдісі.

Екінші эдіс — идеяларға негізделетін терістеу жэне кұрылымдау эдісі. Цвикки эдісінің қорытындысы мынау — догмалар мен терістеу жэне демек кейбір ұсынысты тұжырымдап, содан кейін оларды

Үшінші эдіс — неғұрлым кеңірек қолдау тапқан морфологиялық жэшік әдісі (МЖӘ). МЖӘ идеясы проблемаларды шешу соған қатысты болатын бүкіл «ойлайтын» параметрлерді анықтаудан жэне оларды матрица-жолдар түрінде беруден, содан кейін осы морфологиялық матрица-жәшікте эрбір жолдың бірі бойынша параметрлердің бүкіл мүмкін ұштасуларын аныктаудан тұрады. Осындай түрде алынған нұсқалар содан кейін ең жақсысын таңдау максатымен бағалауға жэне талдауға тартылуы мүмкін. Морфологиялық жэшік екі өлшемді ғана болмауы мүмкін. Мысалы, А. Холл зерттеу үшін үш өлшемді жэшік жүйелерінің кұрылымдарын пайдаланды.

Цвиккидің морфологиялық жэшіктері техникада болжамды тал- дау мен әзірлеу үшін кең колдауға ие болды. Үйымдык жүйелер үшін осындай жэшік көп өлшемді болатындай іс жүзінде басқару жүйелерін құру мүмкін емес. Сондьщтан ұйымдык жүйелерді мо- дельдеу үшін морфологиялық тәсілдеме идеясын пайдаланып, модельдеу тілдерін немесе жобалау тілдерін эзірлейді жэне бүл жүйеде мүмкін жағдайлар мен шешудің мүмкін нұсқаларын туғызу үшін, сондай-ақ сатыластық құрылымдардың төменгі деңгейлерін жиі кұрудың косалкы құралы ретінде, сол сияқты ұйымдық құрылымдарды модельдеу кезінде колданылады. Осындай тілдердің мысалдары мыналар: жүйелік-құрылымдык тілдер (атқарымдар тілдері мен құрылымдар түрлері, номинал-құрылымдық тіл), жағдайлык басқару тілі, құрылымдық-лингвистикалық модельдеу тілдері.

Нақты жағдайларда жүйелік талдау қағидаттарын жүзеге асыра- тын әдістемелер, жүйелерді зерттеу үдерісін жеткізу жэне проблема- ларды шешу үдерісін нысандандыруға бағытталған. Жүйелік талдау әдістемесі жүйенің нысандандырылған түрде берілуінің бара-бар әдісін таңдауға мүмкіндік беретіндей жүйе туралы зерттеушінің жеткілікті мэліметі жок болған жағдайларда әзірленеді жэне колданылады.

Жүйелерді ұсынудың (есептерді шешу үдерісін) нұсқаларын калыптастыру мен ең жаксы нұсқаны тандау жүйелік талдау әдістемесінің негізі етіп алып, оларды содан кейін ішкі кезендерге бөлуге болады. Мысалы, бірінші кезенді мынадай түрде бөлуге болады:

•     Жүйелерді ұсынудың тэсілдемесін тандау;

•    Жүйелерді үсынудың нұсқаларын қалыптастыру (немесе бір нұсканы калыптастыру — егер жүйе сатыластык кұрылымдар түрінде бейнеленген болса, онда ол жиі колданылады).

Екінші кезеңді мынадай түрде ішкі кезендермен беруге болады:

•     Нұскаларды бағалаудың тәсілдемесін таңдау;

•     Бағалау мен шектеулер өлшемдерін таңдау;

•     Бағалау жүргізу;

•     Бағалау нәтижелерін өңдеу;

•    Алынған нәтижелерді талдау жэне ең жаксы нұсқаны таңдау (немесе, егер ол біреу болса, нұскаға түзету жасау).

Қазіргі уакытта барлық кезеңдері бірдей талкыланған эдістемелер мысалдарын келтіру қиын.

Күрделі жүйелерді құру жэне пайдалану кезінде:

•    жүйелердің эртүрлі касиеттерін сипаттайтын көрсеткіштерді бағалаумен;

•     жүйелердің оңтайлы кұрылымдарын таңдаумен;

•    оның параметрлерінің оңтайлы мэндерін таңдаумен байланыс- ты көптеген зерттеулер мен есептеулер жүргізу талап етіледі.

Осындай зерттеулерді орындау жүйелердін атқарымдық үдерісін математикалық сипаттаудың, яғни оның математикалық моделінің болуы жағдайында ғана мүмкін болады.

Нақты жүйелердің күрделілігі ол үшін «абсолютті» бара-бар модельдер қүруға мүмкіндік бермейді. Математикалык модель (ММ) нақты жүйеге әсер ететін басты факторларды ғана жэне накты үдеріске кіретін негізгі кұбылыс кана көрсетілген кейбір оңайлатылған үдерісті сипаттайды.

Қандай кұбылысты негізгі және кандай факторларды басты деп санау — модельдердің тағайындалуына, оның көмегімен кандай зерт- теу жүргізу ұйғарылатынына түбегейлі катысты болады. Сондыктан сол накты бір объектінің аткарымдық үдерісі койылған есептерге қатысты эртүрлі математикалық сипаттама алуы мүмкін.

Өйткені күрделі жүйенің ММ көп болуы мүмкін жэне олардың барлығы абстракциялаудың кабылданған деңгейімен анықталады, сондыктан есептерді абстракциялаудың қандай да бір деңгейінде қарастыру сұрақтардың белгілі бір тобына жауап алу үшін ендігі уақытта абстракциялаудың өзге деңгейінде зерттеу

Математикадағы нысандандыру үдерісі карастырылатын объектінің өзгергіштігіне байланысты дерексіздендірілген үдеріс ретінде түсіндіріледі. Сондықтан формалды сапка тізу неғұрлым табысты пайдаланылады жэне сол уақытта заттармен немесе үдерістермен кандай да бір түрде кейбір тұрақты, өзгермейтін ұғымдарды салыстыру сэті түседі.

Берілген абстрактылык тілде айту (высказывание) туралы ұғым аталған тіл ережелерінде құрылған кейбір сөйлемдер (формула) бар екенін білдіреді. Бұл формула олардың белгілі бір мәндері кезінде ғана айтылғандарды акиқат ететін варияциаланатын айнымалылар- дан тұрады.

Барлық айтылғанды эдетте екі типке бөледі. Біріншіге «термдер» (заттардың атауы, сөйлем мүшелері жэне т.б.) — соның көмегімен зерттеу объектілерін белгілейтін, айтылған пікірлер, ал екіншіге — «функторлар» — термдер арасындағы қатынасты анықтайтын, айтылған пікірлер жатады.

Термдер мен функторлардың көмегімен абстрактылык сипаттаудың лингвистикалық деңгейінен (жоғарғы дәреже деңгейі) жеке жағдай ретінде абстракциялаудың теориялык-жиындык деңгейі (неғұрлым төменгі деңгейі) қалай туындайтынын көрсетуге болады.

Термдер — соның көмегімен элементтер немесе басқаша айтсак, зерделенетін жүйелердің ішкі жүйелері санамаланатын, ал функ- торлар енгізілген жиындар арасында катынастар сипатын орна- татын кейбір жиын. Жиын кейбір касиеттерге ие жэне бір-бірімен және өзге жиындар элементтерімен кейбір катынастарда болатын элементтерден пайда болады. Демек автоматтандырылған басқару жүйесі (АБЖ) «жиын» ұғымының осындай тектегі анықтамасына толықтай дэл келеді: Бұл абстракциялардың теориялық-жиындык деңгейінде күрделі жүйелерді құру толыктай сыйымды жэне мақсатқа сай келеді.

Абстракциялардың теориялык-жиындық деңгейінде нақты жүйелер туралы жал пы мэлімет кана алуға болады, ал неғұрлым нақты мақсаттар үшін нақты жүйелердің эртүрлі қасиеттеріне неғұрлым

Мәселен, егер карастырылатын жиындар элементтері арасындағы байланыстарды, жиын элементтерін алғашкы жиынның өзінде бейнелейтін кейбір бірмэнді атқарымдардың көмегімен орнатуға болса, онда жүйелерді сипаттаудың абстрактылық-алгебралык деңгейіне келетін боламыз. Мүндай жағдайда жиындар элементтері арасында нуларлы (ешкандай, жок болатын), унарлы, бинарлы (косарлы, екілік), тернарлык катынастар жэне т.б. орнатылған деп айтылады. Егер карастырылатын жиынның элементтерінде кейбір топологиялык құрылымдар анықталған болса, онда бұл жағдайда жүйелердің абстрактылық сипаттамасының топологиялық деңгейіне келеміз. Бұл ретте гомологиялык топология, алгебралык топология жэне т.б. аталатын жалпы топология немесе оның тармақтарының тілі пайдаланылуы мүмкін.

Жүйелерді сипаттаудың логикалык-математикалык деңгейі: автоматтардың атқарымын нысандандыру үшін; автоматтардың атқарымдық шарттарын беру үшін; автоматтардың есептеу қабілетін зерделеу үшін кеңінен қолданылады.

«Автомат» (грекше аиіотаіоз — өздігінен эрекет етуші) ұғымы мынадай маңызға ие:

1)      адамның тікелей қатысуынсыз кейбір үдерісті орындайтын құрылғы. Бұл өте ертедегі сағаттар, механикалык ойыншықтар, XVIII ғасырдың екінші жартысынан адамның физикалык еңбегін алмастыру үшін өнеркәсіпте кеңінен қолданыла бастады; XX ғасырдың 40-50-ші жылдары ой еңбегінің кейбір түрлерін орын- дау үшін автоматтар пайда болды; автоматты есептеу машиналары мен өзге де кибернетикалык кұрылғылар. Автоматтарды қолдану еңбек өнімділігін, операцияларды орындаудың жылдамдығы мен дэлдігін айтарлықтай арттырады. Адамды шаршататын бір сарынды еңбектен босатады, адамды өмірі үшін кауіпті немесе денсаулығы үшін зиянды жағдайлардан корғайды. Автоматтар адамның қатысуы мүмкін емес (жоғары температура, қысым, үдеу, вакуум жэне т.б.) орындарда пайдаланылады;

2)      математикальщ ұғым накты (техникалық) автоматтардың математикалық моделі. Абстрактылы түрде автоматты кіру жэне

3)        автомат тар мағынасында синхронды дискреттік автомат- тарды белгілеу үшін қолданылады. Осындай автоматтар кіру жэне шығу әліпбиі деп аталатын кіру жэне шығу дабылдары мәндерінің түпкі жиынына ие. Уақыт үзақтығы бірдей аралықтарға (тактыларға) бөлінеді: бүкіл тактының бойында кіру дабылы, күйі мен шығу да- былы өзгермейді. Тактылар шекараларында ғана өзгеріс болады. Де- мек уақытты 1=1,2,…, п дискретті деп санауға болады.

Тірі организм жүзеге асыратын немесе автоматты эрекет ететін ма- шина, я қүрылғы жүзеге асыратын басқару немесе реттеудің кез кел- ген үдерісінде кіру ақпараттарын шығу ақпараттарына қайта өңдеу жүреді. Сондықтан жүйелерді абстрактылы сипаттаудың теориялық- ақпараттық деңгейінде ақпарат объектілер мен қүбылыстардың (үдерістердің) қасиеті ретінде қатысады жэне бейнелеу аркылы бір объектіден екіншіге берілетін жэне оның құрылымында (мүмкін, өзгертілген түрде) есте қалатын күйлердің алуандыгын тугызады.

Дереккөзі жиынының ақпараттарды таратушы күйінің жиынын- да бейнеленуі кодтау тәсілі деп аталады, ал кодтаудың таңдалған тәсілі кезіндегі күй бейнесі — осы күйдің коды деп аталады.

Ақпараттарды таратушылардың физикалық мэніне абстракцияла- на отырып жэне оларды кейбір абстрактылы жиынның элементтері ретінде, ал олардың орналасу тәсілін осы жиындағы қатынастар ретінде карастыра отырып, оны беру тәсілі ретінде ақпараттар кодының абстрактылы ұғымына келеміз. Осындай тэсілдеме кезінде ақпараттар кодын математикалық модель ретінде, яғни онда преди- каттармен берілгең абстрактылы жиын ретінде қарастыруға болады. Бүл предикаттар код элементтерінің типі мен олардың бір-біріне қатысты орналасуын анықтайды.

Предикат — математиканың іргелі ұғымдарының бірі — дэл логикалық-математикалық тіл терминдерінде түжырымдалған шарт. Предикат кейбір сыныптағы еркін (айнымалы) объектілер

Жүйелерді абстрактылы сипаттаудың динамикалык деңгейі жүйелерді кейбір объекті ретінде көрсетумен байланысты жэне оған уақыттың белгілі бір сәттерінде затты, энергия мен ақпаратты енгізуге, ал уақыттың өзге сәттерінде — оларды шығаруға болады, яғни динамикалық жүйе «шығу» және «кіру» қасиеттерімен бөлінеді, эрі ондағы үдерістер үзіліссіз, сол сияқты уақыттың дискреттік сэттерінде өтуі мүмкін. Мүнан өзге, динамикалық жүйелер үшін оның ішкі қасиетін сипаттайтын «жүйелер күйі» ұғымы енгізіледі.

Жүйелерді абстрактылы сипаттаудың эвристикалық деңгейі күрделі жүйеде адамның бар болуымен байланысты, баскару есептерінің қанағаттандырарлық шешімін іздеуді көздейді. Эврика — бұл салалас есептерді шешудің жалпы тәжірибесіне негізделген дол- бар. Басқару үдерісінде адамның зияткерлік қызметін зерделеудің аса зор маңызы бар.

Эвристика жалпы айтқанда — бұл есептердің шешімін іздеу кезінде қарайтын нұсқалардың санын қысқартуға мүмкіндік беретін тэсіл. Әрі бұл тэсіл ең жақсы шешім табуға кепілдік бермейді.

Мысалы, адам шахмат ойнаған кезде шешім шығарудың эвристикалық тәсілдерін пайдаланады, өйткені ойын нұсқалары санының аса көптігінен (10¹²⁰-ға жуық нұсқаларды ойлау керек) басынан аяғына дейінгі ойынның бүкіл барысын ойлау іс жүзінде мүмкін емес. Егер бір нұсқаға бар болғаны 10 секунд жұмсалса, ал бір жылда Зх Ю⁷ секундқа жуық, онда демалыс күндері мен еңбек де- малысынсыз 8 сағаттық жұмыс кезінде адам жылына (1/ЗхЗхЮ⁷)/10 = 10⁶-дан аспайтын нұсқаларды санап шығуға қабілетті. Демек, шах- мат партияларының бүкіл мүмкін нұсқаларын іріктеп алу үшін бір адамға 10¹¹⁴ жыл қажет болады.

Сондықтан қазіргі уақытта эвристикалық бағдарламалау — ойындық жағдайларды бағдарламалау, бір тілден екінші тілге ауыстыру, дифференциалды диагностика, бейнелерді (дыбыстық, көрінетін жэне т.б.) тану теоремаларын дэлелдеу қарқынды дамуда.

Қазіргі уақытта жасанды жэне гибридті интеллекті жасауға басты назар аударылуда. Бұл ретте көрінеу тиімді емес жолдардың жолын кесу эдістерін эзірлеудің сатыластықпен ұйымдасқан проблемала- рын шешудің аса зор маңызы бар.

Күрделі жүйенің атқарымын уакыттың екі атқарымдарының жиынтығы: х(() — жүйелердің ішкі күйі; у(і) — жүйелердің шығу үдерісі ретінде қарастыруға болады. Екі атқарымдар да и{() — кіру эрекетіне жэне /(() — ауытқуға тэуелді болады.

Әрбір (ІТ үшін 2І2 жиыны бар болады.

2=2_{ ‘ 2,… ‘ 2_п,п — өлшемдік кеңістіктің жиыны. г(() жүйелердің

күйі — г_г 2„ 2₃, г₄, , 2_п жинақталған координаттарымен 2 кеңістіктік

нүктесі немесе векторы.

Ц=Т ‘ 2 — жүйелердің фазалық кеңістігі.

Салдарларсыз детерминацияланған жүйе — г(і) күйі г(іО)-ға ғана тәуелді жэне г(0)… г(Ю)-ге тәуелді емес, яғни г(і) г(іО)-ге тәуелді жэне жүйе қандай күйде г(Ю) күйге түскеніне тэуелсіз жүйе.

Салдарсыз жүйе үшін оның күйін былайша жазуға болады:

2(1)= Н{1,Ю,2(Ю), (I, хД_г‘},

мұндағы, (Ю, 1] интервалға сэйкес келетін, кіретін хабарлардың бүкіл мүмкін үзінділерінің {((, х//} -жиыны. Н — жүйелер ауысуларының операторы.

(ІТ, ЮІТ, г(Ю) І2, (I, х_һ}’і {((, X,]}}.

Бейнелеудің формалды жазбасы:

Т’Т'{ДхД}} ® 2.

Алғашқы шарты Н{(0, (0, г((0), ((, х/Д } = г((0).

Егер ({, х_һД} = ({, х_і2]_ю‘, онда Н{(0, (, г(Ю), ({, хЩ}} = Н{(0, (, г(Ю),

<*• ^хиійі-

Егер (0<(1<(2 және (0, (1, (2 І Т, онда Н{(0, (2, г(Ю), ((, хД

} = Н{12. (1. г((1), ((, х^*}, өйткені ({, хД* ((, хДД жэне ((, хДД кесінділердің теңдей бөлшектенуі.

С жүйелердің шығу операторы мынадай қатынастарды жүзеге асырады:

у(1) = 0(1, Ю, 2(10), (I, х_т)_і(}).

(х, у) IX ‘ Ү- жүйелердің кеңейтілген күйі.

Салдарларсыз динамикалық жүйе (Кламан динамикалық жүйесі) — жоғарыда койылған талаптарды канағаттандыратын, тэртіпке келтірілген жиын (Т, X, 7,, Ү, {(і, х_г)_г Н, С):

•      Т нақты сандардың ішкі жиыны болып саналады.

•    {(I, х_;)_т} — кесінділердің бөлшектенуін канағаттандыратын Т®Х бейнелеулер жиыны.

•      Яауысулар операторы {(1, Ю)} ‘ 2 ‘ (1, х)_т} ® Ү жүзеге асырады.

•     С жүйелердің шығу операторы у(І) = 0(1, Ю, г((0), (I, х₁₂]_і0‘) түрмен беріледі.

Жүйелер ұғымының кеңеюі үш жолмен жүреді:

•      эсердің өзіндік ерекшеліктерінің есебіне алу;

•      салдарлар есебіне алу;

•      кездейсок факторлар есебіне алу.

иІО\ и-М(І) басқарушы дабылдар ұғымы енгізіледі немесе егер и III дабылы мінездемелер жиынымен сипатталса, V = ІТ ‘ V, О_с

Алдындағы жағдайдан өзгешелігі 1_и жэне ( уақыт сэттерінің жи- ыны дэл келмеуі мүмкін.

Х*= X ‘ II кеңейтілген жиыны енгізіледі, осылайша жүйелердің күйіх = (х, и) = (х_г х„ …., х^ и_г и„ …., и_ь) векторымен сипатталады.

Осыны ескере отырып алдындағы формулалар түрге ие болады.

Ауысулар операторлары:

2.(1)= Н{і,іО,і(іО), (1, х_һ, и))}, немесе

х(і)= Н{і,іО,г(Ю), (I, х) ), (1, и)) }, бұл мына бейнелеуге сэйкес келеді

т’ т’ {(і, х,]_тп(і, и))®г.

Жүйелердің үлкен сыныбы олардың күйін беру үшін уақыт мезеттерінің кейбір жиынында жүйелер күйін білу қажеттілігімен сипатталады.

і(і)= нц,(і_т 2)₀ (і, х)), (і, V,;;,

{(I, 10)} ‘ {(1_ВІУ 2)_І0} ‘ 2 ‘ {(I, х)_т} ® 2.

мүндағы, {(і_вп, г)) — жүйелердің бүкіл мүмкін күйлерінің үйірі.

Кездейсок факторлардың эсерімен жұмыс істейтін жүйелер стохастикалық деп аталады. Оларды сипаттау үшін кездейсок опе- ратор енгізіледі:

X жиынын 2 жиынға ауыстыратын кездейсоқ операторы:

г = Н_}(х, и’), \Т жиынын {Х®1} жиынына бейнелеуді жүзеге асы- рушы.

Ауысулар операторы тиісінше мынадай түрде берілетін болады:

г(і) = Н, {?, (0, г((0, уғ₀ (I, Х_ь \0′, и>⁷}, уЫ-оАіМі)#» )-

2.(1)= Н,{1,Ю,2(Ю, XV₀), (I, Хі],о, XV’},

У(1) = С^І, 2(1), XV»).

мұндағы, м!_(Г XV’, хх”, Р/А), Р/А), Р/А)-га сәйкес ІҒ-дан тандалынады.

Тіркелген и’ ’, и’ ’ ’ кезінде — кездейсоқ бастапқы күйлердегі жүйе.

Тіркелген и^ XV ” кезінде — кездейсоқ ауысулар бар жүйе.

Тіркелген и^ и’ ’ кезінде — кездейсоқ шығулары бар жүйе.

Агрегаттың жалпы аныктамасы — жүйелердің эртекті элементтерінің аткарымдарын жазу үшін бірыңғайланған модель. Бүкіл жүйелердің динамикасы бір-бірімен түйіндесетін агрегаттық элементтердің динамикасы арқылы ашылады.

Агрегаттың сипаттамалары:

Т — уақыт мезеттерінің жиыны.

2- жүйелер күйі.

X-кіру дабылы.

Ү- шығу дабылы.

1    уақыт мезетіндегі күймен қатар агрегат уақыттың аз саны ішінде ауыса алатын (( + 0) уақыт мезетіндегі күй енгізіледі. Операторлық ауысу түрі уақыттың аталған аралығында кіру дабылдары түсе ме, элде жок па соған катысты болады.

Х(і) дабылдың түсу мезеті ( деп алайык, сол уакытта ауысу опе- раторын мынадай түрде жазуға болады:

Щ + 0) = Щ(,2(і),Х(і)],ГіТ.

((, ?_{5 + |}] интервалындағы агрегаттык күйі мынадай түрге ие бо- лады:

2(0 = Н₂[і, (, 2(/_? + 0)], IІ ((, (_{5 +},].

2       күйлерінің жиынында 2+ ішкі жиынды бөлеміз, егер 2(Т) 2^(у> ішкі жиынға жететін болса, онда Т мезеті

у(Т) = С[Т,2(Т)1

Кейбір жағдайларда шығу дабылын беру мезетінде агрегаттың өзгеруі мүмкін, осыны есепке алу үшін Н_} енгізіледі:

2(1),         2(1+ 0) = Н₃[(\ 2(01

Н_г Н₂ және Н, жиынтығы бұрын карастырылған Н-ді береді.

Н жэне С агрегаттың атқаръшдық моделін аныктайды. Агрегаттың аткарымдық үдерісі негізінен кіретін дабылдардың түсу жэне Н_} шығу дабылдарын беру мезетіндегі жүйелер күйлерінің секірістерінен тұрады.

Жүйелердің атқарымын агрегаттық сипаттау эмбебап және әртүрлі математикалық модельдер береді. Элементтердің атқарымы агрегаттық көрсетуге экелуі мүмкін. АЖ-нің агрегаттық модельдерін жасау үшін:

•    Қарапайым жүйелердің агрегаттық моделін жасау.

•    Түйіндесетін агрегат моделін құру қажет.

•   Сапалық әдістерде есептің қойылуын ұйымдастыруға, оны нысандандырудың жаңа кезеңіне нұсқаларды қалыптастыруға, нұсқаларды бағалау тэсілдемесін таңдауға, адамның тәжірибесін пайдалануға, эрқашан да сандық бағалаулармен көрсетіле бермейтін оның артықшылықтарына жете назар аударылады.

•   Сандық эдістер нұсқаларды талдаумен, олардың мүлтіксіз дэл сандық сипаттамаларымен байланысты. Есептің қойылуы үшін бұл эдістерге құралдардың болмауынан, осы кезеңді жүзеге асыруды адамға толықтай қалдырады.

•   Ақпараттық жүйелерді жобалау кезінде қандай құбылысты негізгі, қандай факторларды — басты деп санауды анықтау аса қиын болады, яғни сол, бір нақты объектінің атқарымы үдерісінде есептің қойылуына қатысты эртүрлі математикалық сипаттамаларды алуға болады.

•    «Ақылмандар талқысы» тұжырымдамасы жаңа идеяларға жэне түйсіктік ойлау негізінде адамдар топтарының келісімге жетуіне бағытталған шығармашылық ойлауды жүйелі жаттықтыру әдісі ретінде 50-ші жылдардың басынан кең тарауға ие болды.

•           Ашық пікірталас жолымен сарапшылар пікірлерінің келісімділігіне жетудегі дэстүрлі тәсілдемеден өзгешелігі, Дель- фи эдісі ұжымдык талқылаудан толык бас тартуды ұйғарады. Бұл неғұрлым беделді маманның пікіріне косылу, жария білдірілген пікірден бас тартпау, көпшілік пікіріне еру сиякты психологиялык факторлардың эсерін азайту үшін жасалады.

•    Мақсаттар ағашы әдісінің идеясын алғаш рет өнеркэсіпте шешімдер қабылдау проблемаларымен байланысты Черчмен ұсынган болатын. «Мақсаттар ағашы» термині жалпы мақсаттарды ішкі мақсаттарға, ал оларды өз кезегінде одан неғұрлым дәлірек құрамды бөліктерге — жаңа ішкі мақсаттар мен функцияларға бөлу жолдары алынған сатыластык (иерархия) кұрылымдарын пайдала- нуды түсіндіреді.

•    Нақты жағдайларда жүйелік талдау қағидаттарын жүзеге асы- ратын әдістемелер, жүйелерді зерттеу үдерісін жеткізу жэне проб- лемаларды шешу үдерісін нысандандыруға бағытталған. Жүйелік талдау әдістемесі жүйенің нысандандырылған түрде берілуінің бара бар әдісін таңдауға мүмкіндік беретіндей жүйе туралы зерттеушінің жеткілікті мәліметі жоқ болған жағдайларда әзірленеді жэне қолданылады.

СОӨЖ және СӨЖ тапсырмалары

1.     Тақырып бойынша бақылау сүрақтарына жауап беру:

1.    Сапальщ әдіс не үшін керек?

2.     Сандық эдістер қандай сипаттамаларға байланысты?

3.    Есептің қойылуына қатысты қандай сипаттамаларды алуға бо- лады?

4.         «Ақылмандар талқысы» тұжырымдамасының мэні?

5.         Сценарий қандай түсініктерді қалыптастырады?

6.         Дельфи эдісінің мэні қандай?

7.         Мақсаттар ағашы эдісінің идеясы қандай?

9.         Жүйелерді ұсынудың нұсқаларын қалыптастыруда қандай ішкі кезеңдерге бөлуге болады?

10.      Термдер мен функторлардың көмегімен нені көрсетуге болады?

11.      «Автомат» ұғымы кандай маңызға ие?

12.      Предикат — математиканың іргелі ұғымдарының бірі ретінде қандай шарттарды тұжырымдайды?

2.      Тақырып бойынша тест тапсырмаларынын сұрақтарына жауап беру:

1.          Элемент дегеніміз не?

A)         Жүйенің бөлінбейтін бөлігі

B)         Қосымша комбинация

C)         Ақпараттық символдар О) Жалпы бөлігі

Е) Аталғандардың барлығы дұрыс

2.          Кодталған хабар сигнал-ақпарат тасығыш түріне ие болады.

Ал олар не арқылы жүреді?

A)         Сым

B)         Арна

C)         Желі

Ә) Жүрмейді Е) Сигнал

3.          Телефон сымы —

A)         Акпарат жібермейтін арна

B)         ЭЕМ құрылғысы

C)         Ақпарат жіберілетін арна О) Жалпы көздеуіш кұралы Е) Дұрыс жауабы жоқ

4.          Қазіргі уақытта неше жүйелік әдіс қалыптасқан?

A)         5

B)         1

C)         4 Э) 3 Е) 2

Информатика; Математикалық бағдарламалау; Имитациялық

модельдеу

A)         Жүйелік құрылым

B)         Жүйелік арна

C)         Жүйелік тәсіл О) Жүйелік эдіс Е) Жүйелік талдау

6.          Анықсыздық принципі —

A)         Анықталмаған принцип

B)         Зерттеу жолымен алынған салыстырмалық

C)         Тэжірибелік жолмен алынған салыстырмалық О) Дәлелдеу жолымен алынған салыстырмалық Е) Дұрыс жауабы жоқ

7.          Бит —

A)         Сегіздік жүйедегі сегіздік белгісі

B)         Ондық жүйедегі алфавиттік белгісі

C)         Си жүйесіндегі ақпарат бірлігі Б) Екілік алфавиттің екілік белгісі Е) Аталғандардаың барлығы дұрыс

8.          Құрылым дегеніміз не?

A)         Бір ақпарат бірліктерінің басқа ақпарат бірліктеріне енуі

B)         Қандай да бір жүйенің кез келген элементі

C)         Кез келген уақытта объектінің күй жайын сипаттайтын шама О) ДБ сақталатын барлық ақпарат құрылым жүйесі

Е) ДБ түрлендіру жүйесі

9.          Желілік модель —

A)         Бір элемент құрылымы

B)         Әрбір элемент кез келген элементпен байланыса алатын құрылым

C)         Бір элемент бір ғана элементпен байланыса алатын құрылым О) Әрбір элементтің ешбір элементпен байланыса алмауы

Е) Дұрыс жауабы жоқ

10.       Ақпараттын бар болуынын неше фазасы бар?

A)         1

B)         2

Э) 4

Е) 5

11.       Кедергіге тұрақты деп нені айтамыз?

A)         Байланыс каналдарымен жіберілетін кодтык сөздерде қатені түзетуге жэне анықтауға мүмкіндік беретін кодтар

B)         Жалпы айтқанда олар бір-бірінен бір символмен (элемент) ажыратылады

C)         Кодтаудың бұл түрі дискретті сигналда, оны байланыс каналдарынан жіберу кезінде пайда болатын қателерді іздеу және/ немесе түзету үшін қолданылады

О) Деректерді жіберу сенімділігін арттыру үшін кедергіге түрақты кодтарды қолдану кодтау жэне декодтау тапсырмаларын шешумен байланысты

Е) Екі кодтық сөздің арасындағы кодтық қашықтық — бұл бір-бірінен ажыратылатын позиция саны

A)         Екі кодтық сөздің арасындағы кодтық қашықтық — бұл бір-бірінен ажыратылатын позиция саны

B)         Деректерді жіберу сенімділігін арттыру үшін кедергіге тұракты кодтарды қолдану кодтау жэне декодтау тапсырмаларын шешумен байланысты

C)         Сенімділікті арттыру мэселесі деректерді жіберу жэне байланыс каналдарының нақты сапасы

О) Кодтаудың есебі жіберу кезінде цп көптіктің ішінен п ұзындығымен оның кодтық сөзіне сэйкес

Е) Ақпараттық символдардан басталатын жэне тексеру символдармен аяқталатын эрбір кодтық сөздері бар кодтар

13.       Варшамов-Гильберт шекарасы қандай қарым-қатынастармен анықталады:

^А) (*₀ <п-2^к~¹ І2^к -1.

C)

і -1

^Міп,ю =П(² —²‘)-

!=0

Е) Дұрыс жауабы жоқ

14.       Сызықтық кодтар деп:

A)         Екі кодтық сөздің арасындағы кодтық қашықтық — бұл бір-бірінен ажыратылатын позиция саны

B)         Кодтаудың есебі жіберу кезінде цп көптіктің ішінен п ұзындығымен оның кодтық сөзіне сәйкес

C)         Екілік кодтар үшін сызықтық операция ретінде модуль 2 бойынша реттеу

О) Ақпараттық символдардың сызықтық комбинациясын тексеріс символдары үсынатын кодтар Е) Дұрыс жауабы жоқ

15.       Кк, г-бүлне?

A)         тексеріс символдардан қүрылған тік бұрышты матрица

B)         ақпараттық символдары бар бірлік матрица

C)         тексеріс символдарының нөмірі Э) ақпараттық символдардың нөмірі Е) дұрыс жауабы жоқ

^A)       С_(л>ң = |/_Ь^_г|,

^B)       Ь1=а2+аЗ; Ь2=а1+а2.

^C)       н -Iя^т т

^Я(и,А) — |^ЛА:,г Нг »

°) СІ₀ <п-2^к~¹ 12^к -1.

Е)                         *-і ,

=П(² -2’)’

і —0

A)         бұл мағынада олар топтық кодтар болып табылмайды

B)         тексеріс символдарының нөмірі

C)         екі кодтық сөздің арасындағы кодтық қашықтық — бұл бір-бірінен ажыратылатын позиция саны

Е) сызыктык кодтың кодтық векторының соммасымен берілген кодқа жататын векторды береді.

18.       Топтық кодтар қасиеті:

\) кодтық вектордың салмағы оның нөлдік емес компоненттерінің санына тең

B)         өрістің элементіне эр кодтық сөздің шығарылуы кодтық сөз болып табылады.

C)         екі кодтық сөздің арасындағы кодтық қашықтық — бұл бір-бірінен ажыратылатын позиция саны.

Э) топтық кодтардың кодтық векторлары арасындағы минималды кодтық қашыктығы емес кодтық векторлардың салмағына тең

Е) дұрыс жауабы жоқ

19.       Кодтың кодтық қашықтығы — бұл кодтық создін түрлі жұптар арасындағы кімнің аз қашықтыгы болып саналады?

A)         Хэммингтің

B)         Плоткин

C)         Варшамов-Гильберт

Б) Ньютон

Е) Бұл жай теория

20.       Екі код эквивалентті деп аталады, егер…

A)         топтық код стандартты орналасса

B)         олардың пайда болатын матрицалары координаттарының орын ауыстырумен ажыратылса

C)         код кұрайтын 2к кодтык сөзінің ішіндегі топ бойынша аралас кластардан ажыратылуын ұсынса

О) акпараттық сөзінің пайда болатын матрицаға шығармасы кодтың кодтық сөзін берсе

Е) дұрыс жауап жок